– Eg vil gjerne pressa grensene for kva som er mogleg, så mykje eg kan. Det er eit nesten sjukeleg trassbehov eg har, å sprenga grenser. Eg får fort klaustrofobi i mentale rom, eg må liksom ut.
Tekst: Vemund Knudsen Foto: Kai Flatekvål
Publisert i Syn og Segn 01/25
Det er meldt bombesyklon i Bergen då Syn og Segns utsende skal treffa Gunnhild Øyehaug for eit intervju i høve femtiårsdagen hennar. Vi søkjer ly på Hotell Norge, etter Øyehaugs eige framlegg.
– Her møter eg ingen eg kjenner! Eg brukar å sitta i ein krok eller bak trappa, det er perfekt. Eg likar å ha eit rom for meg sjølv, anten eg skal tenka eller berre kopla av, fortel ho om val av lokasjon.
Korleis har du feira femtiårsdagen?
– Dagen blei feira med familie, sjølvsagt, men Kolon Forlag kasta jo også ei stor feiring over meg på Litteraturhuset i Bergen. Eg ville helst ikkje feira, men Bjørn Aagenæs spurde om eg var med på eit ope festarrangement med forfattarar som har vore viktige for meg. Når eg først fekk ei slik gåve av forlaget mitt, var det fint å gjera noko eg kunne dela med nokon. Eg inviterte Catharina Gripenberg, Ulf Karl Olov Nilsson og Mari Lundquist, som har vore viktige inspirasjonar. Det blei ein veldig fin kveld!
Bjørn C.W. Aagenæs har vore redaktøren til Gunnhild Øyehaug i over 20 år. Ho skildrar han som ein fantastisk lesar.
Vente, blinke (2008) og Undis Brekke (2014) skreiv eg heilt om etter at dei hadde vore innom Bjørn. Han er ein lesar det er veldig morosamt å skriva for, og som forfattar er det veldig greitt å ha nokon å strekka seg etter. Han er også ein god pådrivar og marknadsførar for forfattarskapen.
Du har gjort god suksess i USA siste åra. Er det eit høgdepunkt i karrieren til no?
– Det spørst kva du legg i «karriere» og «høgdepunkt». Ytre sett er det jo absolutt det. Det som har imponert med litteraturoffentlegheita i USA, er at lesingane av bøkene mine har vore opne og entusiastiske, ikkje minst grundige. Det har vore veldig givande.
Kva vil du sjølv trekka fram, då?
– Her kjem sola er for meg eit kunstnarisk høgdepunkt. Eg fekk til ting der som eg har prøvd å få til lenge. Det eg opplever at eg fekk til i Her kjem sola, er at Helga Mork er både karakter og forteljar, der det er ein intimitet i både eg-forteljaren Helga og i karakteren Helga. I Vente, blinke hadde eg ein vi-forteljar som veksla mellom å vera både intim og distansert. I Undis Brekke (2014) prøvde eg å gjera det same eg gjorde i Vente, blinke, men med ein eg-forteljar. Det funka ikkje. Men no fekk eg endeleg løyst knuten, denne gongen sat det, vil eg påstå. Tilbakemeldingane eg har fått frå både lesarar og kritikarar, er overveldande gode, noko som er kjekt.
Til og med frå Sophie Elise!
– Til og med frå Sophie Elise! Eg synest det er veldig morosamt og veldig fint kva ho klarte å gjera for nynorsk i løpet av eit par snapchat-postar og nokre minutt på Dagsnytt 18.
Bjørn Aagenæs fortalde meg at du ofte kan finna på å endra forteljarperspektivet både fire og fem gonger undervegs i skriveprosessen. Det er tydeleg noko du jobbar mykje med. Er det difor romanane dine er relativt korte?
Forteljarperspektiv er noko eg jobbar mykje med saman med studentane mine også. Eg brukar å sitera noko frå ein roman av Jenny Offill, der ein skrivelærar ofte skriv dette på student-tekstane ho les: KVAR ER VI I TID OG ROM? KVAR ER VI I TID OG ROM? Eg brukar lang tid på å finna ut av det sjølv. Og eg synest også det er ekstremt interessant, rett og slett. Kva skjer når ein endrar posisjon frå «eg» til «ho»? Mykje, viser det seg. Når det gjeld lengde, så har eg nok ikkje sånn «1000-siders-roman»-gen i meg. Eg kjem frå novellene. Eg vil at ein roman skal ha «trykket» til ei novelle, og samstundes ha kontemplasjonen ein finn i ein roman. Her kjem sola var eigentleg mykje lengre, men det blei stroke kraftig på slutten. Nei, eg trur ikkje eg har evna til å skriva langt, ler Øyehaug.
Du sa du kjem frå novellene, men du debuterte med poesi? Du har også namngitt fleire poetar som inspirasjonar.
– Ja, men det var faktisk ikkje planlagt å debutera som poet. Eg skreiv noveller som ungdom, det var det eg dreiv med på ungdomsskulen. Då var eg var inspirert av Gro Dahle, Johan Borgen og Margit Sandemo …
Gunnhild Øyehaug fortel ei historie om korleis ho visste tidleg at ho skulle bli forfattar. Ho ville gjera det skikkeleg og vera original. I frykt for å bli påverka av det ho las, fann ho difor ut at ho måtte slutta å lesa. Så byrja nokre av venninnene hennar å lesa Sagaen om Isfolket av Margit Sandemo. Det tenkte den yngre Øyehaug at ho kunne lesa, fordi ho skulle ikkje skriva romantisk serielitteratur.
– Mange av tekstane mine frå ungdomsskulen er veldig romantiske. Det er ein del sex i dei, endå eg ikkje hadde peiling på korleis det gjekk føre seg, ler Øyehaug. – Eg syntest jo aldri Sandemo var fantastisk bra, men det var gøy. Og eg synest Sandemo er førebiletleg på det at ho fann noko ho var god til å skriva, og gjekk for det. Det er eit godt prinsipielt råd: Skriv det du kan!
Du seier du alltid visste du skulle bli forfattar, men dersom du ikkje skulle bli forfattar, kva ville du blitt då? Du var mellom anna kollokvieleiar på UiB og søkte doktorgradsstipend?
– Ja, to gonger!
Kunne du sett føre deg ein akademisk karriere?
– Plan B var å bli professor i språkhistorie, fordi eg alltid har vore interessert i språk. Den akademiske sida mi er levande, den.
Eg tenkte aldri på ph.d. som eit alternativ, men Atle Kittang var veldig oppmuntrande til at eg skulle gjera det etter at eg leverte hovudoppgåva mi, og eg let meg overtyda. Men eg fekk avslag på søknaden to gonger. Og eg trur det var like greitt.
Ho opplevde element ved det akademiske språket som utfordrande.
– Det er noko med det å vera så etterretteleg som ikkje passar meg. Du kan få mykje ut av spekulasjon, altså fiksjon, så lenge du er ærleg om at det er det det er. Det er ein litt friare måte å utvikla språk og tanke på. Eg sleit med overgangen til det akademiske språket då eg skulle skriva hovudfagsoppgåva mi.
Øyehaug fortel ei historie om då ho leverte 40 sider til Kittang og fekk beskjed om å kasta alt og starta på nytt.
– Eg freista å blanda akademisk språk og eit skjønnlitterært språk. Kittang bad meg vera venlegare innstilt til kva eg kunne få til, med å skilja dei åt. Det var ein lærepenge for meg, og Atle Kittang var verkeleg ein fantastisk rettleiar! Men det heldt med den oppgåva, og eg måtte vera ærleg om at eg ikkje ville gå så på akkord med meg sjølv resten av livet, så eg sa farvel til akademia då eg samstundes med tilbodet om ei undervisningsstilling fekk eitt års arbeidsstipend frå staten for å skriva.
Ifølgje professor i nordisk litteratur ved UiB, Frode Helmich Pedersen, står Øyehaug i tradisjonen til den nynorske postmodernismen ein finn hjå Kjartan Fløgstad og Ragnar Hovland, blanda med fransk modernisme à la Rimbaud og Baudelaire, og har trekk som minner tydeleg om amerikanske postmodernistiske forfattarar som Mary Ruefle og Lydia Davis.
Dei som les noko av Gunnhild Øyehaug, vil fort finna namn frå litteraturteori og filosofi, der dei gjerne blir sette inn i eller blanda med humoristiske eller kvardagslege situasjonar og popkulturelle uttrykk. Eit døme er novella «Blanchot sklir under ei bru» frå Knutar. Blandinga av høgt og lågt, alvor og humor, er svært karakteristisk for forfattarskapen.
– Eg skulle ønska at eg oppdaga den britiske kunstnaren Grayson Perry tidlegare. Han har eit måleri der bamsen hans frå barndommen står i midten, der representantar for dei ulike religionane står under han. Så står det «Hold your beliefs lightly». Det er både lettheit og alvor, høgt og lågt, som eg sjølv prøver å bruka i litteraturen min. Det tok lang tid for meg å skjøna at det er dette eg gjer, men no kan eg oppsøka dette biletet mentalt for å hugsa at det er denne balansen eg strevar etter.
Det akademiske og teoretiske er tydeleg til stades i forfattarskapen din. Du skriv ofte om litteraturteori eller filosofi på ein skjønnlitterær måte. Meiner du skjønnlitteratur kan seia eller formidla noko som det vitskapelege og teoretiske ikkje kan?
– No stiller du verdas største spørsmål, og eg sit her og prøver berre å opna ein sjokolade, haha! Men ja, det er openbert at eg trur det. Dei kan ulike ting. Likevel har eg vore opptatt av å finna ein måte å blanda tenking og skaping på, dersom ein plasserer «tenkinga» og refleksjonen, og analysen, under det «teoretiske» og skapinga under den delen av skjønnlitteraturen som handlar om å skapa karakterar, scener, rom, stader, så visuelt og nærverande og så konkret sansbare som mogleg.
Eg brukar å sitera Baudelaire når eg prøver å seia noko kortfatta om dette. Han har ein tekst om fantasien der han plasserer evna vår til både analyse og syntese under det han kallar «evnenes dronning»: fantasien. For min del var det ei radikal sanning i det, fordi eg meinte at ein er sterkt avhengig av å bruka fantasien når ein skal analysera ein tekst. Om ein skal prøva å forstå, må ein leva seg inn i det. Det er ein skapande aktivitet. Når eg skriv skjønnlitterært, er alt eigentleg berre underordna den dynamikken som finst i tanken og det konkrete, assosiasjonane som oppstår. Det er sant at eg søker hybridar i form, men det finst likevel klare skiljelinjer mellom til dømes essaya og novellene, og det essayistiske i romanane er alltid underlagt forteljinga.
For nokre år tilbake sa du i eit intervju til Louisiana Literature at det er ein sintare forfattar som har skrive Draumeskrivar (2016) enn Knutar (2004). Kvar kjem sinnet frå, og kva var det retta mot? Og er du framleis sint no?
– Eg har faktisk tenkt litt på akkurat det i det siste. Det viktigaste i Knutar er mellommenneskelege relasjonar, forhold i ulike former og mellom ulike menneske, og novellene er både realistiske og surrealistiske. Slik eg ser det, er Draumeskrivar ei meir samfunnskritisk bok. Satiren er mykje sterkare, og ironien er kvassare, og det absurde og surrealistiske einerådande.
Var det tilhøva i verda eller livet ditt som endra måten du ville skriva på?
– Ja, slikt forandrar seg jo heile tida. Og så reagerer eg veldig godt på provokasjon, haha! Vonde blomar er til dømes skriven på berre tre månader, og kom fram som ein respons på ting som skjedde i livet, og kva eg følte då. Det kjentest som at verda var i ferd med å forandra seg og verkeleg gå av hengslene. I ei av novellene som daterer seg sjølv konkret til 2020, står det at det er det som hender no, vi er i ferd med «å vri styggen sjølv opp av jorda». No kjennest novella meir som eit slags ubehageleg frampeik.
Er dei siste utgivingane dine skrivne i sinne eller provokasjon?
– Her kjem sola, Vonde blomar og Gunnhild, kona til Eirik Blodøks er del av same skriveprosess, der den eine historia spring ut av den andre. Eigentleg er Vonde blomar ein novelleversjon av eit teatermanus eg ikkje fekk til å skriva.
Så du har ikkje ein plan for kva noko skal bli, når du byrjar å skriva?
– Jo, det har eg for så vidt, men her planla eg ikkje for at det skulle bli slik. Eg fekk stipend for å skriva eit teaterstykke og fekk det ikkje til. Eg fekk panikk og skreiv i staden Vonde blomar, som så igjen hjelpte meg å skriva ferdig teaterstykket, slik at eg deretter kunne plukka opp notata til det som vart Her kjem sola.
Men no veit eg ikkje om eg klarte å svara på spørsmålet om sinne? Eg vil seia at Her kjem sola går djupare inn i dei krokane av menneskesinnet som handlar om lidenskap og sorg. Eg ser på Gunnhild som ei av dei kvinnene Helga Mork vil skriva om, og så er jo Gunnhild ein karakter i Vonde blomar. For meg er desse tre utgivingane ein slags trilogi, sjølv om sikkert ingen andre ser det slik.
Det er ein påfallande likskap mellom personane du skriv om. Dei er ofte litteraturstudentar, stipendiatar eller forfattarar, og alltid kvinner. Kva er det du synest er interessant med denne typen kvinne som gjennomgåande figur?
– I Vente, blinke var eg opptatt av å få fram ei kvinne som eg meinte var skriven lite om i norsk litteratur. Eg var også litt lei av at kvinnelege karakterar på film måtte vera sterke og sjølvstendige for å vera interessante. Eg ville gi eit portrett av ein fomlete person som var nevrotisk og hadde mykje indre liv.
Og så var eg lei av romanar der det er tydeleg at forfattaren prøver å skjula ein akademikar eller forfattar ved å gi dei eit yrke med nærliggande eigenskapar, som om forfattarar eller akademikarar er så verdsfjerne at vi ikkje kan skriva eller lesa om dei. Eg gir blaffen i angsten for sjølvframstilling, at romanpersonane skal likna på meg. Eg skriv ikkje autofiksjon, eg skriv fiksjon. Det viktigaste med karakterane er uansett at dei er menneske.
Er det ei form for av-mystifisering av forfattaren eller akademikaren du prøver på?
– Nei, ikkje nødvendigvis. Det er berre at eg ikkje gidd å kamuflera slike ting. Når eg skriv om Ørsta, er det sikkert openbert for alle ørstingar at det er det eg skriv om, men eg hadde ikkje klart å skriva om denne staden dersom eg skreiv «Ørsta». Det skal vera eit indre rom som berre er i romanen. Det er ikkje mitt liv, det er karakterar, og det er fiksjon. Den distinksjonen kan vera vanskeleg å forklara, så eg håpar romanane formidlar dette sjølv. Men eit anna og like gjennomgåande tema, særleg i romanane, er ulike aspekt ved kvinnekroppen, som mensen og fødslar i Vente, blinke, PMS i Undis Brekke, og kan henda særleg overgangsalderen i Her kjem sola. Eg likar koplinga av desse svært kroppslege bindingane kvinnene opplever, og den fridommen som hjernane, eller skal vi kalla det sjelene deira, søker. Eg er meir interessert i å grava i denne koplinga enn å av-mystifisera akademikarar.
Når det gjeld det vi snakka om tidlegare, om forteljarstemme, så ligg mykje her. I novellene har eg ofte ein overdriven forteljar, eg tenker innimellom på dei som små personar som har stige opp på ei bruskasse med ein mikrofon framfor seg, og så byrjar dei å snakka, ofte om noko veldig merkeleg. Som i første novella i Vonde blomar: «Då eg sat på doen og menstruerte, fall ein ganske stor bit av hjernen min ned i doskåla.» Slik kom den setninga, og eg måtte finna ut kven dette var. Men romanane byrjar på ein annan måte, eg kjenner ofte igjen roman-ideane på at dei har ei slags stemning meir, eller ein klang, som kan henda samlar noko eg har gått og tenkt på lenge, i Undis Brekke var det til dømes lukta av rote lauv og gras og jord og vatn i Ørsta i oktober. Aha, ein roman!
For min del går det ein tråd frå romanforma tilbake til diktet, dei har av ein eller annan grunn eit lyrisk stemningsleie som gjer at dei er tydelegare knytte til éin karakter, og den karakteren har gjennomgåande i alle romanane blitt ei kvinne. Eg har sleppt tak i å lura på kvifor det er slik, det vil seia, det gjer eg jo, men eg har gitt meg litt over til det også. Romanforma, som også slepper inn essayet på sin måte, gjennom den tenkande karakteren gjerne, men også gjennom forma, som på ein måte tenker på eit nivå OVER karakteren og forteljaren, samlar slik både det lyriske, det essayistiske og det novellistiske. Eller ja, påstår eg no. Eg må tenka litt meir over dette, men du kan få det som eit slags forslag til ein refleksjon.
Gunnhild Øyehaug er veldig glad i både Ibsen og Beckett. Dei siste åra har ho sjølv skrive to drama: Gunnhild, kona til Eirik Blodøks, som blei til eit lesestykke, og ei ni timar lang dramatisering av Sigrid Undsets Kristin Lavransdotter, som vart sett opp på Det Norske Teatret i Kjersti Horns regi.
Korleis har det vore å jobba med drama?
– Det eg sleit mest med i skrivinga av Gunnhild, var sjølve rommet. Eg såg det føre meg, men fekk det ikkje til. Då Gunnhild dukka opp i ei seng og byrja å snakka, som var ho ein karakter i ei av novellene mine, løyste det seg. Eg slutta å tenka på det som teatertekst og meir som ei novelle, på den måten at eg forstod at det var røystene som måtte snakka, og ikkje scena som måtte bestemma.
Og då dukka jo Apollonia og Rottejomfrua opp. Eg elskar Rottejomfrua så intenst! Sånne merkelege karakterar som berre dukkar opp og vil bli høyrde. Det var veldig morosamt å jobba med.
Kva tenker du at bruk av allusjonar og intertekst gjer med eit verk? Opnar det teksten? Lukkar det han? Kva gir det teksten?
– Eg er ikkje interessert i å lukka teksten på nokon måte. Eg vil heller gjerne pressa grensene for kva som er mogleg, så mykje eg kan. Det er eit nesten sjukeleg trassbehov eg har, å sprenga grenser. Eg får fort klaustrofobi i mentale rom, eg må liksom ut. Og så er eg ikkje heilt med på at det opnar teksten heller, det er ikkje det det handlar om …
Du har jo ei kjeldeliste på slutten av Gunnhild, og også i novellesamlingar og romanar. Er det fordi du vil gi ein nysgjerrig lesar ein veg inn til å forstå referansane dine?
– Når eg eksempelvis hentar inn Apollonia eller Rottejomfrua, refererer eller alluderer til noko, vil eg at dei skal fungera for seg sjølv og ha eigne liv i teksten, elles er det ein dårleg tekst. Eg vil ikkje at lesarane skal føla at det er noko dei ikkje forstår, eller noko dei burde ha lese på førehand for å forstå.
Kjeldene er då ei utstrekt hand til lesaren. Apollonia og Rottejomfrua funkar innanfor rammene av min tekst, men har du lyst til å lesa vidare, kan du gjera det også. Det er jo svært mange kjelder eg ikkje nemner, fordi dei ikkje er direkte handsama i teksten. Alt skal ikkje leggjast på bordet heller. Men når du spurde om referansane opnar teksten: Kanskje ja, med tanke på skriveprosessen. For min del handlar det også om dynamikk. Det funkar slik i hovudet mitt, skriveprosessane mine er vill assosiasjon.
Sidan vi snakkar om allusjonar: I novella «Liten knute» frå Knutar (2004) seier den eine legen på eit tidspunkt: «som ein hund [..] som ein hund vil han leve». Er det ein Kafka-referanse?
– Hahaha! Nei, det er ikkje det. Det er så gøy når eg blir lesen så alvorleg som dette. Det er faktisk litt forferdeleg: I Slaven av blåbæret er det proppfullt av referansar som eg rett og slett ikkje kan lenger. Han er full av allusjonar som eg ikkje får tak i.
Det er ikkje berre litterære og filosofiske referansar i forfattarskapen til Øyehaug. Det finst også flust av kulturelle referansar og tolkingar/lesingar av ulike popkulturelle uttrykk. I Vente, blinke finst det til dømes ei tolking av Kill Bill, og i Stol og ekstase skriv ho om både Radiohead og Joni Mitchell.
Korleis ser du at den fleirmediale røynda, film og musikk osb. påverkar litteraturen? Både for din eigen del og generelt?
– Det er eit stort spørsmål. For min eigen del er film, musikk og biletkunst nesten like viktige inspirasjonar som litteratur. Men eg seier nesten like stor, fordi litteratur jo er språk, så skal eg skriva, må eg lesa. Likevel er det interessant korleis film og no etter kvart TV-seriar når så mange, samstundes. Kva slags historier blir fortalde, og på kva måtar? Eitt av elementa i Vente, blinke er jo til dømes film-klisjeen «kvinne i for stor herreskjorte», og boka er på éin måte ei feministisk lesing av den. Somme filmar endrar og påverkar også litterære forteljeteknikkar, tenk til dømes på kva David Lynch eller ein film som The Matrix har hatt å seia. Eg har i alle fall nytta trikset «her stansar eg ein karakter i rørsla si og rører meg rundt han med forteljaren (‘kameraet’) medan karakteren står stille».
Eg kan sjå føre meg at Amelie frå Montmartre er ein film du likar godt?
– Amelie er fantastisk, men er jo nesten ein kopi av det som er den andre hovudinspirasjonen min, Veronikas to liv! Veronikas to liv og Fargetrilogien til Krzysztof Kieślowski er dei fire filmane som har betydd mest for meg. Særleg Rød, då eg såg den første gong, vart eg lamslått av meta-forteljinga i Rød som lenkar dei tre filmane saman, og som du ikkje forstår før du har sett alle tre, seier Øyehaug entusiastisk.
Utanom dei mange inspirasjonane og referansane er Øyehaug heller ikkje framand for å finna på konsept eller bruka ord lesaren forstår, endå ein ikkje har høyrt dei før.
Kva er ein bollelyd?
– Hahaha! Har du ikkje høyrt lyden av ein bolle som dett i golvet? Det er ein trist liten lyd, han er så utruleg dump. Det er som om det er eit lite individ utan noka form for tanke som dett ned. Han er litt sånn: (imiterer ein bollelyd).
– Du kan jo prøva! Ta ein bolle du ikkje vil eta, eller kanskje du berre kan vaska golvet først, og så slepper du bollen i golvet. Det er ein så liten og trist, men også søt lyd!
