Tid til å leve – historia om å kjøpe seg ein ny gard og bli

Ein dag i april går eg nedover Karl Johan. Frå kontoret til Bonde- og småbrukarlaget, der eg jobbar, i retning mot Oslo S. Eigentleg går eg ikkje, men eg småjoggar etter ein annan sakkunnig i jordbruksforhandlingane. Vi har akkurat levert kravet jordbruket har til staten, og no skal vi heim til kvar vår gard medan vi ventar på tilbodet frå staten.

Tekst og foto av Kathrine Kinn

Publisert i Syn og Segn 02/25.

Fyren eg småjoggar etter, heiter Dag Fossen. Han har kortare bein enn eg, men endå går han fortare. Det er ikkje rart, tenkjer eg. Heile livet har han vigd til å byggje opp garden sin i Skollenborg. Utvida, investert og bygd. No er han kårkall, og sonen har teke over.

Det er ikkje rart, gjentek eg for meg sjølv. At han spring. Han har ikkje gjort anna heile livet. Dyrka, grøfta, gjerda, bygd, utvida. Litt leigejord her, litt der. Stadig lenger unna garden. Stadig fleire timar i traktoren. Stadig meir arbeid, større drift, større traktor, fleire kyr, høgare yting per ku, for å sitje igjen med mindre og mindre.

Stordriftsmantraet

Hadde ikkje Dag gått hastig mellom maskiner og bygningar, hadde han ikkje overlevd kappløpet i norsk jordbruk. Han har gjort alt etter boka. Følgt mantraet norske politikarar har fortalt norske bønder: «De skal produsere dykk til lønnsemd.» Kvar gong eg høyrer dette mantraet gjenteke, tenkjer eg at «vis meg det landet der stordrift har lønt seg og ikkje ført til eit konkursprega og gjeldstyngt jordbruk». Men myten om stordriftsfordelane i jordbruket har overlevd alle konkrete bevis i den verkelege verda.

I Noreg har stordriftsmantratet ført til avviklinga av titusenvis av gardsbruk. Dei store har ete dei små. Frå 1990 til no har talet på gardsbruk vorte reduserte frå 100 000 til under 38 000, men det blir produsert like mykje mat. Det er fordi produksjonsvolumet per arbeidstime har dobla seg i same periode. Bonden har stått for ein enorm effektivitetsframgang, men gevinsten har ikkje gått til bonden, men forbrukaren. Gjennom billig mat. Kva har bonden fått? Lågare lønnsemd, meir gjeld, og han har vorte endå meir avhengig av tilskot. Faktisk har inntekta til norske bønder, justert for inflasjon, stått stille sidan slutten av 1970-talet. Trass i den enorme volumveksten.

På 1970-talet var det annleis. Då fekk bonden størstedelen av inntektene sine i form av prisar frå marknaden. Tilskot skulle vareta behov marknaden ikkje varetok åleine. Som landbruk i heile landet. Jamne ut forskjellar mellom nord og sør, flatbygd og fjellbygd, stor og liten. I dag har bonden omtrent heile nettoinntekta si i form av tilskot, med unntak for produksjonar som kylling og svin.

Les også: Mot eit industrijordbruk

Dag engasjerer seg sterkt i desse landbrukspolitiske spørsmåla. Som at dagens landbruk, det son hans trer inn i, inneber at bonden jobbar fullt utanom garden for å maksimere moglegheitene til forteneste. Den tosifra milliongjelda skal nedbetalast fortast mogleg. Det er derfor Dag, sjølv om han på papiret er pensjonist, tek seg av fjøsstellet.

Når vi omsider kjem oss på toget, peikar han ut av vindauget medan vi svingar oss gjennom heimtraktene hans. «Han der har nytt fjøs frå 2019», seier han og peikar mot ein lang, ny driftsbygning oppe på ei lita høgd, med ein nyleg utført hogst bak garden, store beite og eit langstrekt jorde.

«Det burde byrja å ha forteneste no, men det har han ikkje», seier han. «Tenkjer visst på å leggje ned», avsluttar han på ein lang utpust. Før han peikar på ein annan gard. Ein mjølkebonde. Historia er den same. Om ein bonde som vurderer å selje kvoten og stengje fjøsdøra for godt. Fordi det ikkje lønner seg å produsere mat.

Frå eitt hamsterhjul til eit anna

Når vi omsider er framme i Kongsberg, hoppar han av toget. Eg held fram vidare til Bø. Etter ein time gjennom skogkledde åssider og gjennom fruktgardane i Gvarv er det min tur til å gå av toget og setje meg i bilen. Heim til den kjære garden min. Som er noko heilt anna enn ein flat, stor og moderne gard.

Garden eg eig, har 26 mål dyrka mark, resten er skog, myr og fjell. Gjennomsnittleg areal per gardsbruk i Noreg er på 262 mål dyrka mark.

Eg har tidlegare prøvd å drive ein gard nærare gjennomsnittet, saman med eksmannen min. Vi hadde rundt 40 storfe i snitt gjennom året, medrekna ammekyr, mjølkekyr, kalvar, kviger og kastratar til oppfôring. I tillegg til 90 vinterfôra sau. 10 grisar om sommaren for å tene litt ekstra på direktesal av utegris. Garden var eigentleg berre på 18 mål dyrka mark, resten var leigd. Leigejorda låg langt frå garden. Dekk og diesel var verkemiddelet for å hauste alt fôret som trongst. Køyre bygda rundt med møkk, kunstgjødsel og rundballepresse. Stundom kjende eg at jobben til ein moderne bonde var å gjere innsatsfaktoren olje om til mat.

Vi var avhengige av kunstgjødsel for å halde avlingane oppe. Utan gode avlingar og tre slåttar på éin sommar måtte vi hatt meir leigejord. Det vil seie meir køyring med traktor. For eit jorde skal ha møkk, det skal slåast, det skal rakast, det skal pressast, og rundballane skal køyrast heim. Eitt jorde meir er ikkje berre éin ekstra tur med traktoren, men titals fleire turar med traktoren.

Når prisane på innsatsfaktorar steig, slo det rett inn på botnlinja. Eitt år auka prisen på sagflis, som vi bruker til å strø båsane med, meir enn mjølkeprisen. Kraftfôrmengda, som vi vanlegvis auka utover hausten for å halde mjølkemengda oppe, den heldt vi konstant det året. Det hadde vorte for dyrt. Nokre av kyrne reagerte med å sine seg av, det vil seie slutte å mjølke, ein heil månad før tida.

Vi var heile tida på marginane. Tilskotet som kom i slutten av februar, vart som regel borte lenge før slakteoppgjeret som kom i slutten av september. Den månadlege inntekta vi hadde frå mjølka, gjekk som regel i null. Den vart eten opp av diesel, dyrlege, semin, straum og kraftfôr.

Eg trudde eg hadde hoppa av hamsterhjulet då eg flytta frå byen og ut på ein gard. Ein gard som eksen min hadde drive sidan han var 18. Ein gard der eg bestemde meg for at vi skulle starte med mjølkeproduksjon. Ikkje berre ammeku, kyr som berre produserer kjøtt, og sau. Eg innsåg etter kvart at eg berre hadde hoppa ut av eitt hamsterhjul og inn eit anna.

Heile drifta var avhengig av å redusere kostnadane så mykje som mogleg og kårfolk som tok seg av hagearbeid, gjerde, vedproduksjon og barnepass. Eg trudde eg skulle drive med mangesysleri, men innsåg etter kvart at eg berre gjekk mellom fjøset, husarbeidet og rekningsbunken. Eg var bondefanga.

Eg innsåg ikkje kor mykje av livet som hadde vorte til arbeid. Kor mykje som handla om rein overleving. At eg knapt var sosial, fordi eg ikkje orka. Eg skulle uansett mjølke seint og opp tidleg igjen. Om eg la meg ein time seinare eller to, ville eg måtte sove litt mellom mjølkestella på dagtid. Det kunne eg ikkje tillate meg. Eg tenkte ofte på idrettsutøvarar, som snakkar om å restituere. Det fanst ikkje i verda mi. Det var å bøye nakken og gnu på. Det var mentaliteten i tunet der eg budde og i næringa generelt.

Av dei 37 000 bøndene som er igjen i dag, er nok mange av dei folk som har klart å bite tennene mest saman og gnu på. Som har klart å ofre ferie og fritid. Levd på marginane og jobba helsa av seg. Dei som har avvikla, har teke til fornuft. Funne seg lønt arbeid med regulerte arbeidstider. Ferie og fritid. Dei har vorte ein del av fritidssamfunnet, eit omgrep nokre bondekollegaer av meg pleier bruke om det å vere ein del av dei som har regulerte arbeidstider, ferie og fritid.

Frå produksjon til forbruk

Etter fem år som mjølkebonde og tilbake i dette såkalla fritidsamfunnet som konsekvens av ei skilsmisse fekk eg kjenne verdien av å kvile. Den hadde eg gløymt. Plutseleg hadde eg kontorjobb og heile ettermiddagar og helger til å hente meg inn. Eg merka kor mykje det gjorde med humøret å vere utkvilt. Kor mykje meir eg var til stades akkurat no. Kor mykje meir eg la merke til son min i leiken hans. Korleis vi berre kunne sitje og sjå på ein syrinbusk, telje dei små blomstrane i kvar klase og ta inn luktene. Lenge. Utan å tenkje på alt vi skulle ha gjort. Stelt på gjerde, rekningar, sett etter brunst eller rydda på låven etter ein hektisk sommar.

Trass i at eg kjende meg utkvilt for første gong på lenge, hadde all denne fritida ei bakside. Eg kjeda meg. Eg mangla meining. Frå å ha produsert noko til å berre forbruke.

Eg hadde vorte ein som fekk lønn på konto og lurte på kva eg skulle bruke pengane på utover nødvendigheiter. Det vesle kicket i ein litt flat og monoton kvardag beståande av barnehagehenting, matlaging og kontor vart å kjøpe meg eit nytt klesplagg eller eit par nye sko. Vente på ein pakke i postkassa. Ei kortvarig spenning som var over i det plagget allereie var brukt éin gong.

Sankegenet, som har halde menneske i live gjennom generasjonar med knappleik, fekk nemleg utløpet sitt på same måte som hos dei fleste andre moderne menneske. I shopping. Forbruk. Eller rettare sagt overforbruk, all den tid vi er på ein klode med avgrensa ressursar, og det eg handla, langt frå var nødvendig.

Les også: Om jordbruk, mat, politikk og sånn

For kvar veke som gjekk, sakna eg å bruke kroppen. Eg sakna å sjå resultat i den fysiske verda. Eg skamma meg når son min herma etter mamma som var på jobb. Han tok hendene opp i lufta og lét som han skreiv på eit tastatur. «Det er mamma jobb, sånn her.»

Skulle eg realisere alt eg er, gjennom å bevege fingrane på eit tastatur?

Nei, sånn kunne eg ikkje leve. Eg sakna å vere ute. Kjenne årstidene på kroppen. Eg sakna fysiske og praktiske utfordringar. Eg sakna å stange hovudet i veggen. Løyse oppgåver gjennom å tenkje praktisk, bruke hendene og kjenne meistringskjensla etterpå. Eg sakna å sove godt om natta fordi kroppen var sliten.

Eg måtte kjøpe meg ein ny gard.

Mangesyslar

Det gjorde eg òg. Ein gard som ikkje hadde vore i drift sidan 1970-talet. Då var det ikkje fleire enn tre kyr her. På bås i eit fjøs med tak så lågt at eg må bøye meg. Langt frå dagens krav og standardar til dyrevelferd. Alt var nok ikkje betre før.

Men eg såg potensial. Etasjeskiljet i fjøset kunne rivast. Takhøgda kunne bli betre. Båsane kunne rivast. Så dyra kan gå fritt der inne.

Alle bygningane, trass i alderen, var i god stand. Nye tak på dei fleste og lite ròte. Bustadhuset kunne eg flytte rett inn, og trass i moderniseringar var det gamle preget på huset behalde.

Ein novemberdag i 2024 flytta eg inn. Sjølv om eg er tilbake på ein gard, har eg ikkje like konkrete planar som eg hadde i tjueåra. Då såg planane sånn ut: ta ein mastergrad, bli heiltidsbonde med mjølkeproduksjon og byggje eit ysteri på setra. Sånn ser ikkje planane mine ut lenger.

For eg har lært noko av å leve på marginane. Same kor mange av prosjekta som blir realiserte, er gleda kortvarig når kvardagane består av å springe. No har eg lært at eg må planleggje for kva slags kvardagar eg vil ha. Ikkje planleggje for konkrete mål.

Eg planlegg for dagar der eg kan byggje opp garden i tempo som tillèt meg å vere mor i prosessen. Eg planlegg for eit tempo der son min kan vere med på hendingane til garden på premissane hans. For son min er i ein nydeleg alder, tre og eit halvt år og entusiastisk over det meste. Heile verda er framleis ny og spennande. Denne entusiasmen vil eg ta meg tid til, før han forsvinn. Då speler det inga rolle om eg står der med eit nytt, perfekt fjøs, om eg ikkje rekk å leve samstundes. For desse dagane får eg aldri tilbake.

Så har eg planar for kva eg ikkje ønskjer meg. Eg vil ha minst mogleg av det usunne stresset. Det som set seg i kropp og sinn. I form av hovudverk og irritasjon. Eg vil ha minst mogleg av uro og bekymringar. Eg skal ikkje inn i eit nytt hamsterhjul. Sjølvsagt vil periodar med mykje arbeid, uro og stress førekomme, men det skal ikkje vere grunntilstanden eg ber på.

Sjølv om ideane mine er mange, er den viktigaste prosessen å bli kjend med plassen og meg sjølv. Eg har knapt budd åleine sidan eg flytta til kollektiv i Oslo som attenåring. Eg har aldri hatt ansvar for jord og bygningar åleine. Ei heller dyr. Så alt eg byrjar på av prosjekt no, er eit ledd i å prøve og feile.

Dei første dyra som kom, var seks drektige geiter og fire drektige søyer. Eg har jo alltid hatt kyr som favorittdyr, så eg overraska meg sjølv ved å kaste kua over bord og skaffe meg mjølkegeit i staden for, men eg har lært mykje om å gi slepp det siste året. Det å gi slepp på ein draum, om til dømes kyr, er ikkje å gi opp. Det som var rett for meg før, er ikkje nødvendigvis rett no. Det som er rett for meg no, er ikkje nødvendigvis rett for meg om fem eller ti år.

At eg slo inn ned på geit, som av nokon blir kalla fattigmannsku, har ei enkel forklaring. Geiter krev mindre. På ei dugnadshelg og nokre kveldar fekk eg sett i stand den gamle stallen til dei. Nytt golv, liggjepallar, drikkekar og fôrhekk. Det meste bygd av gamle materialar eg fann under låven. Rikare på snikkarerfaring og ikkje mange kronene fattigare kunne eg ta imot seks geiter ein strålande solskinsdag i februar.

Eit anna argument som gjekk i favør av geita, var tryggleik. Eg er stort sett åleine på garden med sonen min. Det er mindre risikofylt for han å gå i ein flokk geiter enn ein flokk kyr. Eg kan ha han med i arbeidet med dyra med låge skuldrer.

Eg gjekk også over til ein annan sauerase enn eg hadde før. Eg valde ein sauerase som er mindre avla på kjøttfylde og tilvekst. Ein rase med meir av dei naturlege instinkta intakte. Desto meir eg lærer dei fire nye søyene å kjenne, jo meir imponert blir eg over instinkta. Dei utnyttar ressursane og ter seg på måtar eg ikkje er vand til frå det tidlegare sauehaldet mitt.

Sjefssøya er ein gamalnorsk spæl som eg har kalla Ambjørg. Ho har hovudet litt høgare heva enn resten av flokken og går alltid føre. Set kursen for staden der flokken skal liggje, ete eller drøvtyggje.

Når dei andre søyene forsyner seg inne av fôrhekken, står ho i døra og ser etter farar. Når ho sjølv vil ha mat, dultar ho borti den nest eldste søya, så Ambjørg får ete medan ein annan held vakt. Eg har til gode å sjå alle fire forsyne seg av maten samtidig.

Å sjå dei i snødrevet, flokke seg saman og skode over landskapet med eit blikk som ser ut som dei har sett hundre vintrar komme og gå, er fascinerande. Å sjå korleis dei finn fram til søkk i terrenget, eller ei tue til å bryte vinden, får meg til å føle at dei er meir natur enn kultiverte husdyr. Dei overlever ikkje trass i naturen, men med han. Dei har ein nedarva visdom i margen og instinkt i hovudet som gjer at dei veit akkurat når lyngen smakar best og i kva li grasa først trengjer seg fram gjennom det brune fjorårsgraset. Dei blir opplevde like urokkelege som fjella som omkransar oss.

Dyra mine er friare enn i det førre bondelivet mitt. Alle kan gå inn og ut som dei vil. Eg fôrar mest mogleg med høy, for å sleppe rundballeplast. Eg fôrar utan bruk av traktor eller minilastar, men med eigne nevar. Eg bruker knapt kraftfôr, mest for å lokke på dei. Eg har ikkje fleire dyr enn at vedproduksjonen i vinter gjer meg sjølvforsynt på flis. Eg innser at det er slik eg vil drive. At drifta mi skal basere seg mest mogleg på lokal fotosyntese.

Dette er det personlege opprøret mitt mot eit jordbruk som i større og større grad baserer seg på eksterne innsatsfaktorar, lausrive frå ressursgrunnlaget og stadig meir påkopla den globale verdshandelen. Eit jordbruk der bønder blir forbrukarar av system dei ikkje sjølv rår over, heller enn forvaltarar av jord, dyr og landskap. Eit brot i tilførselen av diesel, kunstgjødsel, sprøytemiddel, kraftfôr, rundballeplast, maskiner og reservedelar ville ført til ein alvorleg situasjon for matproduksjonen vår.

Eg vil drive i tråd med det som veks her, i takt med lys og årstid, med det kroppen min rekk over og det garden sjølv kan bere. Utan å slite meg ut. For eg er ingen romantikar. Eg har sett kva dette yrket kan gjere med kroppane til folk. Eg har sett bønder halte, byte kne, hofte og ha kroniske senebetennelsar i skuldrene.

Drifta mi og storleiken på den inneber at eg må ha ei inntekt utanfrå. Sånn som bønder flest har, men stort sett for å betene gjelda på det moderne og effektive fjøset som legg til rette for den intensive drifta. Som politikar etter politikar har oppmuntra dei til å byggje, utan at dei sit att med noko ekstra for risikoen og strevet.

Eg blir ein mangesyslar, som norske bønder alltid har vore, med unntak for i dei mest drivverdige jordbruksområda. Norske bønder har vore fiskebønder, tømmerhoggarar, rallarar, treskjerarar og rosemålarar for å spe på inntektene. Eg kjem verken til å bli rallar eller rosemålar, men eg kjem til å skrive og produsere mat. Ein moderne mangesyslar med eit mål om eit liv der det er rom for både slitet og skapargleda – og der smått er nok.

Om nokon meiner det høyrest ut som eit nostalgisk slit, har eg framleis tid til å gå over tunet, medan den moderne bonden spring.