Av Per Søreide Senstad
Kan teknologiske skifte undergrave den liberal-demokratiske samfunnsordenen vår?
Per Søreide Senstad (f. 1993) studerer internasjonale relasjonar og politisk teori ved King’s College i London. Han arbeider for tida med ein dokumentarfilm om norske minoritetsjenter som slit med å kombinere eige håp med familie, etnisk miljø og forventingar frå storsamfunnet.
Ikring år 400 før Kristus drog tretti athenske krigsskip til det vesle øysamfunnet Melos i Egearhavet. Med seg i bagasjen hadde dei eit ultimatum: Melos måtte støtte Athen i den pågåande krigen mot Sparta. Nekta dei, ville dei bli utsletta. Melarane – innbyggjarane på Melos – spurde så om det var rett at dei, ein fredsæl og nøytral tredjepart, måtte pressast inn i ein allianse og samstundes bli truga med øydelegging. Frå Tukydids nedteikningar om den peloponnesiske krigen kjenner vi det athenske svaret: «Dei sterke gjer som dei vil, dei svake gjer som dei må.»[1] Melarane nekta å underkaste seg den athenske overmakta, og det gjekk som det gjekk: Karane på øya vart avretta, medan kvinnene og borna vart tekne til fange og seinare selde som slavar.
Korleis kunne det ha seg at bystaten Athen – fødeplass for mange av ideane og ideala som enno definerer den demokratiske samfunnsforma – fekk seg til å slakte ned eit øysamfunn som ikkje hadde gjort anna enn å nekte å delta i ein framand krig? Det er vanleg å forstå Melos-dialogen som ein demonstrasjon av realpolitikken og logikken i han: Sidan det ikkje finst måtar å sikre at andre oppfører seg anstendig, bør og må statsmenn føre ein politikk fri frå personleg etikk. Med andre ord: Det er dei sterkaste, ikkje dei mest rettskafne, som formar verda.
FRYKTA, MEN IKKJE RESPEKTERT
I boka The Tragic Vision of Politics (2003) byr professor Richard Ned Lebow på ein kritikk av realpolitikken som politikk-ideal, gjennom ei alternativ lesing av Melos-dialogen. Han meiner at det athenske ultimatumet og den påfølgjande massakren ikkje kastar lys over ei tidlaus sanning om makta og korleis ho fungerer, men at ho snarare er eit døme på «korleis ein politisk kultur kan forfalle, og korleis ulike sider av menneskenaturen – under visse føresetnader – kjem til uttrykk»[2].
I åra fram mot den peloponnesiske krigen førte gjennombrott i den greske båtbyggarkunsten til ein kraftig vekst i handelen mellom dei forskjellige øysamfunna i Hellas. Athen vaks fram som eit stadig viktigare kommersielt sentrum. Blant athenarane fekk handelsstanden stor innverknad, og det gjekk ut over både adel og bondeklasse. Etablerte levemåtar og maktstrukturar vart utfordra i Athen, samstundes som bystatens makt vaks forbi resten av Hellas.
Lebow argumenterer for at dei nemnde samfunnsendringane gjorde sitt til at sjølvbiletet til athenarane, og også synet deira på resten av dei greske bystatane, endra seg radikalt. Alliansar med andre bystatar vart ikkje lenger forstått som gjensidig forpliktande relasjonar bygde på felles verdiar og interesser, men som enkle avspeglingar av maktforhold der overmakta kunne diktere dei svake bystatane slik dei sjølv ville. Athen gjekk frå å vere ei kulturell og politisk leiestjerne i Hellas til å bli tyrannisk – frykta, men ikkje respektert. Gjennom ikkje lenger å forstå grunnlaget for eiga makt og tyngd var Athen i ferd med å grave si eiga grav, ettersom «inga stormakt har militær og økonomisk kapasitet til å undertrykke alle andre, for alltid»[3].
Lebow si lesing av Tukydid handlar om korleis nedarva konvensjonar og tradisjonar er med på å forme individuell og kollektiv etikk, oppførsel og sjølvbilete – og samstundes korleis ein slik arv kan forfalle og bli forkasta i periodar prega av store omveltingar. Athenarane fire hundre år før Kristus klarte ikkje å sikre sin eigen politiske arv i møte med nye teknologiske og sosiale rammevilkår. I endå større grad enn dei gjorde, lever menneske i dag gjennom store teknologiske endringar og skifte. Kan endringane i dag truge konvensjonane som støttar opp om vår samfunnsorden, den liberal-demokratiske? For å forstå prosessane og endringane må vi sjå nærmare på korleis dei teknologiske skifta utfordrar etablerte strukturar og levemåtar i liberal-demokratiske samfunn, og korleis dette i sin tur kan påverke måtane vi organiserer samfunna på. Ein god start er å sjå nærmare på endringane i inntektsfordeling.
FRÅ LYSPÆRE TIL TIMEGLAS
Journalisten David Goodheart viser i boka The Road to Somewhere (2017) korleis inntektsfordelinga blant befolkninga i dei fleste OECD-landa i tiåra etter den andre verdskrigen, framstilt i eit diagram, tek form som ei lyspære. Folk flest høyrde til middelklassen, skriv han, medan dei med veldig høg og låg inntekt utgjorde små mindretal på toppen og i botnen av diagrammet. Sidan 1970-talet har både høg- og låginntektsgruppene rekruttert fleire og fleire, medan middelklassen har blitt mindre. Diagrammet endrar sakte, men sikkert form og liknar i dag meir og meir på eit timeglas.[4]
Overgangen frå lyspære til timeglas, frå middelklassesamfunn til det økonomen Bob Rowthorn kallar den todelte økonomien, skjer fordi styrkeforholdet mellom arbeidskraft og tospannet kapital og teknologi heile tida flyttar på seg i favør av dei to sistnemnde.[5] Medan ein del av befolkninga opplever at ny teknologi og global flyt av kapital er med på å gjere arbeidsdagen meir produktiv og etterspurnaden etter kompetansen deira større, erfarer andre at levestandarden stagnerer på grunn av at den ikkje-spesialiserte arbeidskrafta deira fell i verdi på marknadsplassen.
Økonomen Branko Milanovic, som tidlegare leia forskingsavdelinga i Verdsbanken, har lagt fram data som tyder på at det ikkje er eit ubetydeleg mindretal av befolkninga i industrialiserte land som er forvist til den nedre delen av timeglaset. I motsetnad til folk flest i asiatiske vekstøkonomiar og til dei aller rikaste menneska i verda har fleirtalet av borgarane i utvikla økonomiar elles opplevd liten eller ingen auke i eiga realinntekt sidan 1988.[6]–[7] Det kan verke som om den økonomiske veksten i OECD-landa ikkje lenger speglar seg i velstandsutviklinga hjå gjennomsnittsborgaren, slik han gjorde i tiåra etter den andre verdskrigen.
Professor i filosofi ved Universitetet i Paris, Jean-Fabien Spitz, skriv at det liberale demokratiet ikkje kan fungere som styreform i eit samfunn som er definert av «vedvarande og strukturell ulikskap». Ein grad av likskap er føresetnaden for at borgarar skal både «respektere kvarandre og samtidig la kvarandre få vere i fred»[8]. Ei meir og meir ulik fordeling av den økonomiske veksten kan på sikt undergrave idealet og norma om at vi alle har umisselege individuelle rettar, rett og slett i kraft av å vere menneske. For å forstå korleis dette heng saman, må vi ta ein nærmare titt på det liberale tankegodset og kva det i røynda er.
INDIVIDET OG KOLLEKTIVET
Kva ordet «liberal» i eit «liberal-demokrati» representerer og betyr, kan nokre gonger vere vanskeleg å konkretisere. London-akademikaren Rebekka Friedman skriv at den liberale tanke-tradisjonen blir definert av ideen om at enkeltmenneska står i sentrum av politisk og økonomisk aktivitet.[9] Det liberale tek forskjellige former, seier ho, men alle dei ulike utgåvene har som fellesnemnar at dei ynskjer å beskytte enkeltmenneska frå ei eller anna form for fleirtalstyranni. Meir enn anna tankegods er den liberale tradisjonen grunnleggande ambivalent og lite handfast. Friedmans kollega, Beate Jahn, peikar på korleis ideane om det liberale inneheld fleire idé-tradisjonar i opposisjon til kvarandre.[10] Til dømes er alle partia på Stortinget berarar av liberale idear i ei eller anna form. Det betyr likevel ikkje at dei er einige med kvarandre i den praktiske og faktiske politikken. Veldig omtrentleg kan vi identifisere to hovudforgreiningar innanfor liberal tenking: Økonomisk liberale ynskjer å sikre fridom for marknadskreftene og private initiativ frå overdriven regulering og skattlegging, medan sosialliberale vil nedkjempe sosiale strukturar og skeivfordelingar som igjen avgrensar korleis kvar einskild kan leve liva sine. Det norske sosialdemokratiet er ein miks av dei båe.
Ein del av svaret på korleis dei økonomiske og sosiale forgreiningane av det liberale tankegodset heng saman, finn vi i teorien om samfunnskontrakten hjå John Locke (1632–1704). I likskap med andre samfunnskontrakt-forfattarar på 1600-talet skriv Locke om korleis menneska skal ha gått frå å leve uavhengig frå kvarandre til å gå saman og etablere seg i politiske samfunn. Gjennom ei slik forteljing kunne politiske tenkarar gjere greie for meiningar og overtydingar om kva slags krefter som formar menneskenaturen, og kva slags samfunnsorden som er den beste for å skape gode liv for flest menneske.
Ifølgje Locke levde menneska fredeleg og godt med kvarandre lenge før det fanst styresmakter eller offentlege organ og politiske strukturar. Fyrst etter framveksten av ein pengeøkonomi vart det naudsynt å sentralisere makt hjå ein politisk autoritet, skriv han. Dei nye styresmaktene si oppgåve skulle vere å beskytte menneska, livet deira, fridomen og eigedomen deira. Om eit politisk regime ein dag ikkje lenger makta eller ynskte å beskytte dei individuelle rettane, braut det sin del av den liberale samfunnskontrakten, meinte Locke – og såleis sin eigen legitimitet.
Lockes tese om samfunnskontrakten var eksplosivt kontroversiell då han vart publisert på 1680-talet. Locke utfordra legitimiteten til dei eineveldige kongane i Europa, som påstod at dei regjerte med mandat direkte frå Gud. Locke på si side påstod at det var skissa av ein liberal samfunnsorden, ikkje kongane, som hadde Gud på si side. Skaparen hadde nemleg instruert menneska til å vekse i tal og spreie seg over jorda. For å få til dette må ein legge til rette for industri og landbruk gjennom å sikre menneska liv, eigarskap og fridom, argumenterte han. Ved å gi einskildmenneska moglegheit til å dyrke eiga jord og bygge sine eigne verksemder vil samfunnet vere i stand til å mate «hundre tusen gongar så mange» som under eit regime som ikkje beskyttar rettane til kvar einskild.[11]
Spor av Lockes samfunnskontrakt finst i lovverka til alle liberale demokrati verda over. Medan Locke sjølv var direkte involvert i arbeidet som leia fram til The Glorious Revolution og avsettinga av den eineveldige engelske monarken James II i 1688, er avtrykket hans mest tydeleg i den amerikanske sjølvstendeerklæringa og grunnlova frå 1776 og 1798. Her står det mellom anna korleis alle menneske er fødde med ein umisseleg rett til «life, liberty and the pursuit of happiness», og at det er styresmaktene si hovudoppgåve å beskytte desse rettane.
I over tre hundre år har teoriane og lovnaden til John Locke om dei kollektive fordelane med eit samfunn av sjølvstendige og vellukka borgarar vore relativt truverdige, ettersom liberale demokrati over tid har tilbydd borgarane ein langt høgare levestandard enn noka alternativ politisk styreform. Men overgangen frå ei lyspæreforma inntektsfordeling til ei som liknar eit timeglas, tyder på at legitimiteten til den liberale styringsforma som kollektiv velstandsprodusent ikkje lenger står like sterkt. Det er naturleg å forstå den auka oppslutnaden rundt rørsler som avviser liberale idear, som ein refleksjon av nettopp dette. Karen Stenner skriv i The Authoritarian Dynamic at sympatiar for det autoritære ikkje er eit stabilt karaktertrekk, men heller noko som i varierande grad ligg latent hjå dei aller fleste av oss.[12] Når fleire og fleire opplever at økonomisk tryggleik, sjølvstende og evne til å klare seg sjølv blir truga, kan det bidra til at slike sympatiar kjem tydelegare fram.
KVA NO?
Ja, kva no. Dessverre tyder mykje på at vi berre har sett starten på ei utvikling der teknologiske skifte gjer at stadig fleire vanlege arbeidstakarar over heile verda, sett frå eit marknadsperspektiv, blir overflødige eller fell i verdi. Økonomane Carl Frey og Michael Osbourne ved Universitetet i Oxford anslår at 47 prosent av alle noverande tilsette i USA bør rekne med at arbeidsplassen deira vil forsvinne, ettersom ny programvare kan utføre meir og meir kompliserte oppgåver enn det menneske kan.[13] Financial Times-kommentator Edward Luce skriv om korleis ein slik teknologisk revolusjon er annleis enn tidlegare omveltingar: Medan tidlegare teknologiske revolusjonar «påverka bestemte industriar og næringar», representerer meir og meir kompetent programvare ein trussel mot arbeidsplassar i alle sektorar, i alle industriar.[14] Den eskalerande automatiseringa representerer derfor ein heilt ny økonomisk røyndom, der «teknologi skaper færre og færre jobbar, samstundes som han gjer stadig fleire av jobbane som alt finst, overflødige»[15].
Både økonomisk liberale og sosialliberale konvensjonar hentar i stor grad legitimitet frå følgjande lovnad frå Locke: Fridomen til einskildmenneska vil bringe frelse og velstand til oss alle. Om sosialliberale konvensjonar skal overleve i ei verd der arbeidsplassar forsvinn og inntektsfordelinga blir meir og meir ujamn, må dei bindast opp til tankegods og forteljingar som sikrar både borgarfellesskap og økonomisk tryggleik. Dette er inga enkel oppgåve. Pål Nordheim peikte i ein kommentar i Morgenbladet i fjor på mangelen av «en sammenbindende kraft, en lære eller historiefortelling som gir det lille individet følelsen av å stå i en større sammenheng», og meinte at det kunne vere akilleshælen til det liberale demokratiet.[16]
Noreg har betre føresetnader enn dei fleste andre liberale demokrati for å finne måtar å vidareføre sosialliberale konvensjonar i møte med ei ny tid. For det fyrste kan vi bygge vidare på ein sosialdemokratisk arv og samfunnsorden, som i mange andre land er skrudd frå kvarandre og forkasta. For det andre er vi ein ung nasjon der historia om det norske i stor grad framleis fungerer som ei kraft som bind oss saman, også i ei befolkning som blir meir og meir mangfaldig. For det tredje er vi velsigna med ressursrike havområde som kan sikre både inntekter og arbeidsplassar som vanskeleg let seg automatisere, sjølv etter at vi sluttar å pumpe olje frå havområda.
Dette betyr ikkje at vi kan kvile på laurbæra. Korleis vi skapar samhald og sikrar omfordeling i ei automatisert verd, og kva for nye vurderingar som difor må gjerast mellom den økonomiske og sosiale fridomen til einskildmenneska og behova og interessene til kollektivet, ser ut til å vere nokre av dei viktigaste spørsmåla i vår tid. Og sjølv om Noreg finn løysingar på grunn av god økonomi og sikker tilgang på ressursar, må vi framleis navigere oss gjennom eit europeisk kontinent og ei verd der liberale konvensjonar står stadig svakare i møte med autoritære alternativ. Om Noreg ikkje står i direkte fare for å bli eit nytt Athen, bør vi – uansett – reflektere over korleis vi som eit lite land med store ressursar skal unngå å lide same skjebne som Melos, og bli overkøyrt av ei makt som hevdar at «dei sterke gjer som dei vil, dei svake gjer som dei må».
NOTAR
[1] Thucydides, History of the Peloponnesian War, bok 5, kapittel 89
[2] Richard Ned Lebow, The Tragic Vision of Politics, 2003, s. 117
[3] Ibid, s. 125
[4] David Goodheart, The Road to Somewhere, 2017, s. 149
[5] Ibid., s. 149
[6] Branko Milanovic, Global Income Distribution – from the fall of the Berlin Wall to the Great Recession, 2013, s. 49
[7] Edward Luce, The Retreat of Western Liberalism, 2017, s. 32
[8] Jean-Fabien Spitz, The Social State and Globalization, 2011
[9] Rebekka Friedman et.al., After Liberalism? The Future of Liberalism in International Relations, 2013, s. 1
[10] Ibid., s. 17
[11] John Locke, Two Treaties of Government, Bok 2, kapittel 5
[12] Goodheart, s. 30
[13] Carl Frey og Michael Osbourne, The Future of Employment: How susceptible are jobs to computerisation?, 2013, s. 1
[14] Edward Luce, The Retreat of Western Liberalism, 2017, s. 53
[15] The Economist, Automation and anxiety, 2016
[16] Pål Nordheim, Det liberale systemets akilleshæl, 2016