Av Ann Kristin van Zijp Nilsen
Ytterkantane ropar at alt er «ferdig snakka». I midten står dei som framleis har spørsmål, men teier.
Ann Kristin van Zijp Nilsen (f. 1975) er kommunikasjonsleiar i den kyrkjelege dialogorganisasjonen Areopagos og redaktør for magasinet Tørst. Sidan 2013 har ho vore fast spaltist i avisa Vårt Land, og tidlegare var ho spaltist i Stavanger Aftenblad.
I 1996 er eg 21 år og bur hjå fru Lucia og familien hennar i Ecuador. På den tida er ho lærar på vidaregåande i spansk og litteratur. Ho fortel meg om det ecuadorianske livet, om å vera katolikk, kvinne, slike ting. Ho fortel om dikt som er fine, om gode forfattarar. Eg hugsar ikkje lenger kven, men kanskje var ein av dei den cubanske Dulce María Loynaz, som skreiv slikt som dette:
Ein usikker kjærleik har nærma seg mi dør …
Og den går ikkje forbi; den stansar framfor mi opne dør.[1]
Ein dag står fru Lucia ved den fliselagde kjøkkenbenken med utsikt mot avokadotreet og deler ein enorm papaya i to. Midt i det oransje fruktkjøtet ligg ei samling glinsande svarte kjernar.
– Dei er giftige og gjer deg sjuk om du et dei, seier ho og legg til, utan dramatikk i stemma, at papayakjernar er eit eldgammalt kjerringråd for å avbryta uønskte svangerskap.
– Dei kan framkalla spontanabort, fortel ho. I den nøkterne tonen anar eg medkjensla med dei som opplever uønskte svangerskap i eit land der abort er totalforbode, med mindre det er fare for livet eller helsa til den gravide.
I hovudet mitt køyrer det ein karusell med bilde av fortvila kvinner gjennom historia, i alle verdsdelar, som har prøvd å enda svangerskap ved å skada seg sjølv. Éi kastar seg ned ei trapp, ei anna drikk gift. Éi spyler terpentin opp i skjeden. Andre brukar ein kleshengar av ståltråd, ein heklekrok, ein strikkepinne, ei brusflaske med avbrekt hals.
Då eg budde hjå fru Lucia, jobba eg på ein liten skule for norske elevar. Denne låg på området til Colegio Bilingue, ein stor, luthersk skule som var starta og driven av nordamerikanske misjonærar. Dette var den einaste privatskulen i byen der ein kunne sjå elevar med grå forklekjolar som skuleuniform i staden for skjørt under dei raude kardiganane. Kjolane skjulte veksande magar til jenter som plutseleg skulle bli mødrer.
Andre stader blei gravide elevar straks utviste.
Få år etter at skulen fekk lokal luthersk leiing, blei denne praktiske skuleuniforma forboden også her. Ved å «suspendera» jentene skjerma dei læringsmiljøet frå å bli forderva og statuerte eksempel til åtvaring. Slik er det framleis på privatskulane i byen. Og gutane som har gjort jentene gravide, får halda fram.
ABORT TABU
Tenåringsgraviditetar er eit stort problem i heile Latin-Amerika. Mange er resultat av overgrep, men svært ofte handlar det om låg kunnskap om seksualitet og lite bruk av prevensjon. Og fattigdom. «Sex er den einaste underhaldninga som er gratis», sa ein ung ecuadoriansk mann til meg ein gong. Så mange jenter, så mykje sårbarheit.
Her er ein kjærleik som ingen ting seier, ein kjærleik som ingenting veit.
Den har same faren som vinden, som sporet etter ein fugl
i vinden …
Ein fersk studie basert på data frå 61 land[2] anslår at det var omtrent 17 millionar utrygge abortar i verda mellom 2010 og 2014[3] – nesten alle i låg- og mellominntektsland. Når så nokon vil gjera noko med det, er det særleg éi gruppe som reagerer instinktivt: konservative religiøse. Og derfor skremmer det livskiten av mange i Vesten når denne gruppa igjen får sterkare politisk makt.
Det er kanskje ikkje tilfeldig at Netflix har henta fram Margaret Atwood sin dystopiske roman frå 1985 for å laga dramaserien «A Handmaid’s Tale». Den skildrar Framtids-USA som eit totalitært, fundamentalistisk teokrati. Dei fertile kvinnene, som det no berre er nokre få att av, har blitt reproduksjonsslavar.
Atwood meiner at kvinner må vera på vakt mot alle tendensar til å innskrenka deira reproduktive rettar. Då er det fare på ferde. For kvinnerørsla har vegen til fridom og likestilling alltid gått via hardt tilkjempa makt over eigen kropp og reproduksjon.
Trass i lovfesta rettar er abort framleis tabu i Noreg. Då debatten om reservasjonsrett gjekk i 2014, skreiv komikar og spaltist Sigrid Bonde Tusvik at ho nesten var lei seg for at ho ikkje hadde tatt abort, «for da skulle jeg gjerne ha snakket om det. Høyt og tydelig. Og uten skam. […] Folk står gjerne fram med svik og svindel, med sammenbrudd, utbrenthet og alskens rare avvik og diagnoser. Men aborten sin tør de ikke snakke om. Aborttabuet hviler tungt, og plutselig prøver noen å gjøre det enda tyngre». Fleire andre har sett ord på det same.
ETISK DILEMMA
Samtidig finst det ei anna side av tabuet: Mange snakkar ikkje om viktige etiske dilemma som bekymrar dei, fordi dei omkransar retten til sjølvbestemt abort – ein rett dei gjerne støttar prinsipielt. Og den lovfesta retten gjer at alt som omhandlar abort, tilsynelatande er «ferdig snakka». Det blir for vanskeleg å stilla spørsmål ved selektiv abort, anten det handlar om utviklingsavvik ved fosteret, som Downs syndrom, eller reduksjon frå fleire til eitt foster. Like gjerne lar ein vera å snakka om det av omsyn til kvinnene som har tatt abort. Ein vil ikkje såra eller dømma.
Sjølv vaks eg opp med ei progressiv, politisk raudfarga mor. Ho meinte (og meiner) at abortlova var vesentleg for samfunnet, «det finst ikkje noko betre alternativ». Ho tok universitetseksamen mens ho amma meg, køyrde den eirgrøne 2CV-en vår og trilla meg i 8. mars-tog. Ho snakka om likestillingsutfordringar, skjønnheitsideal og kvinners globale levekår. Og så var ho søndagsskulelærar.
I stova stod bøker som Kvinne, kjenn din kropp og Hiterapporten[4] lett tilgjengelege i bokhylla. Homofil og heterofil kjærleik var likeverdig, og ingen spørsmål om sex eller prevensjon var pinlege. Den gongen eg spurde henne kva koparspiral var, forklarte ho udramatisk korleis han hindrar befrukta egg i å festa seg i livmora.
– Kvifor brukar du ikkje ein slik sjølv? spurde eg. Ho svarte at for henne var det vanskeleg å setja ei anna grense for starten på eit menneskeliv enn befruktinga. Så ho ville heller bruka prevensjon som hindra befrukting i staden. (Nyleg viste legane Trine Aarvold og Patji Alnæs-Katjavivi at det er ein utbreidd myte at koparspiral verkar slik[5], men det visste ikkje mor mi då.)
For henne handla det nok om ein djup respekt for livet. Og empati med noko sårbart.
På Buddha si tid blei det lagt restriksjonar på munkane si vandring i regntida for at dei ikkje skulle skada eller drepa småkryp som kom opp til overflata av jorda for å drikka. Denne austlege religiøse tradisjonen om å «unngå skade» er omtalt allereie i hinduskriftene upanishadane. Å trø rundt i livet så forsiktig og medvite verkar både rart og beundringsverdig for mange av oss i Vesten. Det er noko vakkert ved det, synest eg.
I boka Abort – en etisk argumentasjon[6] avviser legen Berit Austveg det ho kallar for religiøs «livsmystikk» i abortetikken. Det handlar om retorikk og irrasjonalitet, ikkje fagleg baserte synspunkt, meiner ho. Individet blir til i eit langt kontinuum, og befruktinga er ingen augneblink. Sett frå hennar (og mange andre) sin synsvinkel må mor mi si haldning til spiral vera god grunn til å avskriva henne som religiøs fundamentalist. Ein kan vel ikkje ta slike folk på alvor som feministar?
Då eg skreiv om feminisme kombinert med eit religiøst livssyn i Vårt Land for eit par år sidan, brukte eg nettopp mor mi sin ikkje-spiral som eksempel. Ei kvinne kommenterte under nettversjonen at ho hadde brukt koparspiral i årevis, anbefalt av gynekologen. «MEN; JEG HAR ALDRI FØLT MEG SOM EN MORDER FØR NÅ!! Finnes det ingen grenser for hva kristne prøver å legge av bører på andre menneskers samvittighet og skuldre?»
Mor mi har aldri snakka om ikkje-spiralen sin med nokon, motviljug let ho meg få skriva om det. Så det er eg som har skulda.
Då eg sjølv blei gravid for tolv år sidan, var ikkje svangerskapet planlagt, men like fullt ønskt. Det forstod den kloke fastlegen min raskt, då eg oppsøkte henne etter at graviditetstesten heime hadde vist eit blått pluss-teikn. Derfor stilte ho heller aldri standardspørsmålet «vil du behalda barnet?». Mens eg låg på benken og blei undersøkt, føreslo ho smilande at me kunne prøva å finna hjartelyden. Ho trykte lydhovudet mot magen min, og plutseleg høyrde me «dunk-dunk, dunk-dunk» frå det vesle apparatet.
Idet overraska tårer piplar ut frå augekrokane og legen smiler varmt, slår det meg at «nå kunne eg faktisk valt å ta abort». Det er framleis ei god stund igjen til veke 12. I så fall ville ho aldri i verda spurt meg om eg ville høyra hjartelyden, eller – Gud forby – funne fram apparatet og demonstrert han utan å spørja. Vissa om det fyller meg med ei dirrande dobbel kjensle – av varm respekt og vemod.
Det er sterk kraft i erfaringa av ein slik hjartelyd. Og berre ved å fortelja om at eg høyrde han, kan eg påføra andre kvinner smerte og vonde kjensler. «Finnes det ingen grenser for hva kristne prøver å legge av bører på andre menneskers samvittighet og skuldre?» Er ikkje dette heilt unødvendig å skriva om? Med mindre ein er eit djupt uempatisk og fordømmande menneske, kanskje.
TO TANKAR SAMTIDIG
Det er gjerne vanskeleg å forstå (eller tru på) dette: at nokon kan tenkja at foster er ekte liv, og samtidig ikkje tenkja at dei som tar abort eller utfører det, er drapskvinner eller -menn. Dobbeltheita kan vera ei total sjølvmotseiing, eller handla om å vera eit samansett menneske som både set integritet og pragmatisme høgt.
Uansett er eit slikt tvisyn provoserande for dei som har eit udelt syn på abort, anten det er for eller mot. Det er eit svik, er det ikkje? Men eg trur at svært mange, kanskje ein stor og taus majoritet, står musestille i stormsenteret og opplever at fleire sider ved abort er vanskeleg. Ein ønskjer ikkje å røra ved rettane til kvinner, der er ingen som skal ta valet i staden for henne. Men går det likevel an å snakka om dette påbegynte mennesket? Går det an å snakka om maktforholdet mellom ei ressurssterk, vaksen kvinne i Noreg og det frøet av ei anna som spirer på innsida?
Idet eg skriv dette, dukkar Astrid Lindgren sine ord om Pippi opp i minnet, «den som är väldigt stark måste också vara väldigt snäll». Men like fort kjem motførestillingane: Dette høyrest ut som ein variasjon av patriarkatet sin urgamle hang til å leggja urimelege bører på kvinna. Og eg tenkjer at Astrid Lindgren truleg ville likt dårleg å bli trekt inn i noko slikt.
Då debatten om reservasjonsrett gjekk friskt i 2013, skreiv Laila Didriksen, som er kommuneoverlege i Gildeskål, ein kronikk om dilemmaet til legar som opplever at dei har to pasientar framføre seg – den gravide kvinna og «det potensielle livet som vokser i magen». Sjølv kalla ho seg «på ingen måte en reservasjonslege», men uttrykte forståing for slike legar. «Jeg har ingen interesse av en abortdebatt, og om et foster før uke tolv er å regne som et liv. Mitt poeng er at for ganske mange mennesker i dette landet så er det det. Både for pasienter og for leger.»[7]
Ein legestudent som i høgste grad er for abort, sa nyleg til meg at «spørsmålet er ikkje om abort er drap eller ikkje, men om det er legitime drap». Dei fleste av oss er ikkje pasifistar og meiner at drap på andre menneske kan vere legitimt, til dømes i sjølvforsvar og krig. Ho meiner at me må spørja oss kva tid drap av foster er legitimt. Dei svarte orda ropar hardt og brutalt frå det kvite papiret. Kan ein diskutera slikt utan at det blir ein politisk diskusjon?
Ville det ha nokon verdi? Og i det heile vera mogleg? Er det mogleg å opna døra til eit uoppdaga fellesrom der stemmene ikkje ropar? Er det mogleg å møtast på ei open slette der ein kan setja seg ned på kvar sin stubbe og lytta til einannan? Kan me finna vegen inn til ein samtale der alle slags erfaringar og kjensler får rom, utan at dei blir brukte til å manipulera eller avskriva nokon? Finst det ein lydfrekvens der klangen i orda blir mindre hard? Kan det finnast noko så uventa som kjærleik skjult mellom oss, mens me leitar etter det som er godt og rett og sant saman?
– Du halvt sovande kjærleik, framleis har du
skoddeauge, dei er dimme som blikket til Lazarus…
der du vaklar fram frå skugge til skugge, med like ustø gonge
som dei fulle, dei galne … og dei frå døden oppstandne!
DIALOG FOR TILLIT
Kva i all verda skulle slike samtalar vera godt for? Eg kan i alle fall tenkja meg tre grunnar, andre ser kanskje fleire. Den eine handlar om mangfaldssamfunnet og korleis fellesskapet vårt taklar ulikskap. I jobben min ser eg stadig korleis dialog på tvers av livssyn opnar for større forståing, meir respekt og velvilje, og ikkje minst: skapar tillit.
Tillit er kanskje den største mangelvara mellom abortforkjemparar og -motstandarar. Den mangelen er det fullt forståelege grunnar til, men samfunnet vårt er avhengig av å investera i alt som styrker tilliten mellom folk. Ein treng kanskje ikkje begynna med dei som har den sterkaste stemma eller overtydinga, men med dei av oss som vanlegvis går litt stillare i dørene. Og som gjerne vil lytta til einannan.
Den andre grunnen er alt som forandrar seg i det store rommet rundt abortdiskusjonen. Nyføddmedisinen er berre noko av det som utviklar seg raskt. Fram til 2011 blei seinabortar av sosiale grunnar utførte også etter veke 22, men då varsla tilsette ved Rikshospitalet om abortar av levedyktige barn[8]. Helsedirektoratet presiserte i 2014 at starten av veke 22 er ei absolutt grense for abort. Samtidig kunne Ola Didrik Saugstad, overlege i nyføddmedisin, fortelja at barn hadde overlevd fødsel i veke 21 i Japan, og at fleire land arbeider med å redda slike premature barn. Framstega i nyføddmedisinen kan føra til stadig nye vurderingar av «kva tid barnet blir eit barn».
Andre nye medisinske og teknologiske nyvinningar – anten det handlar om gentesting og genredigering eller om kunstig intelligens – blir drivne fram i eit uoversiktleg landskap av idealistisk forsking og kyniske kapitalkrefter. Kanskje vil denne utviklinga stilla oss overfor nye etiske diskusjonar om det menneskelege og om verdien av mennesket, som i langt større grad vil sameina menneske på tvers av livssyn og tidlegare «båsar» i åra som kjem.
Den tredje grunnen handlar om sortering. I India er det så krevjande å ha jenter, mellom anna på grunn av medgiftstradisjonar som ruinerer familiar, at ein million av dei blir selektivt aborterte kvart år. I tillegg kjem alle jentebabyar som blir drepne etter fødselen.
«Hvis man er opptatt av kvinnesak, kan man ikke forholde seg likegyldig til folkemordet på jenter. Og hvis man er et menneske, må man føle uro når noen personer blir valgt bort fra fellesskapet på bakgrunn av hvem de er», skriv Erik Lunde i boka Uønsket[9]. Han viser også til at barn med Downs syndrom er uønskte av det store fleirtalet av norske foreldre, og av 100 prosent av dei islandske. Kvifor blir kjønnsselektiv abort sett på som verre enn å sortera vekk foster med gen som gir Downs syndrom? Kva funksjonshemming er eigentleg det som paragraf 2C i abortlova kallar «alvorlig sykdom»? Kva skjer med samfunnet om mange uønskte barn likevel skal setjast til verda? Kva skjer med samfunnet viss stadig fleire typar genetiske avvik blir uønskte og gir grunnlag for abort?
KRAFTA I POESIEN
Det er få av oss som orkar å stilla slike spørsmål, langt mindre svara på dei. Me vil heller gå rundt dei, for abortdiskusjonane leier oss inn i rom det kjennest utoleleg å vera i. Det er lettare å forhalda seg til konstruksjonar og prinsipp enn dilemma. Det er lettare å vera taus.
Psykologen Kari Halstensen på Modum Bad, som arbeider med ei doktorgradsavhandling om relasjonar og språk, forskar mellom anna på dei avgrensa moglegheitene i det verbale språket til å romma og uttrykkja subjektiv erfaring. Sjølv om det opnar eit relasjonelt nivå mellom mennesket, strekk ikkje orda alltid til når ein vil dela sterke og skilsetjande erfaringar.
Daniel Stern, ein sentral amerikansk utviklingspsykolog, meiner at poesi har ei transenderande kraft som kan overvinna grensene i det vanlege språket.[10] Poesi kan skapa eit møte mellom splitta delar i eit menneske.
Halstensen meiner at det kan koma av at den kreative prosessen i diktaren bryt ned stengsler mellom det nonverbale og det verbale. Resultatet, altså poesien, kan kanskje gi lesaren verbal tilgang til ikkje-verbale erfaringar. Folk som fru Lucia, dei som elskar poesien, veit kor mykje han kan bety. Stengde rom kan opna seg, nye landskap bli synlege.
Eg meiner ikkje at poesi er løysinga for den store offentlege samtalen eller alle dei små samtalane om abort. Sjølvsagt trengst det faglege språket si kraft til å setja presise ord på røynda. Me treng statistikken, lovtekstane, dei vitskaplege artiklane, dei politiske debattane.
Men kanskje treng me også å finna eit anna språk, ein sjanger der me kan møtast på andre måtar. Der samtalen har kvalitetar som minner om det Stern seier at poesi kan ha. Ein samtale som opnar oss i staden for å lukka. Det er så mykje som er mogleg. Når det finst opne dører der kjærleiken går forbi.
Ein rar og retningslaus kjærleik som vinn meg og taper meg,
som luktar appelsin, og set tennene i rosene …
Som blandar saman alt, forlèt det … Og ikkje forlèt det!
Som gøymer nye stjerner i kald og gammal oske…
NOTAR
[1] Utdrag frå diktet «Den usikre kjærleiken» av Dulce María Loynaz (1902–1997) frå Versos (1938), gjendikta av Tove Bakke i Svart vin (Cappelen 1999). Du finn fleire utdrag frå same diktet i dette essayet.
[2] Ganatra B, Gerdts C, Rossier C et al. Global, regional, and subregional classification of abortions by safety, 2010–14: estimates from a Bayesian hierarchical model. Lancet 2017, her frå Tidsskrift for Den norske legeforening 2017.
[3] Definisjonen på ein trygg abort er at han er utført med anbefalte metodar.
[4] Ein rapport frå 1976 om 3000 kvinner sitt seksualliv basert på ei banebrytande amerikansk intervjuundersøking.
[5] https://www.dagsavisen.no/nyemeninger/spiralnekt-rettssaken-basert-på-en-myte-1.1068247
[6] Humanist forlag 2017.
[7] https://www.nrk.no/ytring/ikke-bare-et-sporsmal-om-kvinnen-1.11287535
[8] https://www.vg.no/forbruker/helse/helse-og-medisin/aborterte-fostre-levde-i-over-en-time/a/10070359/
[9] Vårt Land forlag 2017.
[10] Daniel N. Stern, «The Interpersonal World of the Infant». Basic Books 2000.
