Av Audun Kjus
Kvifor byrja ein å halde borna borte frå gravferdene, og kvifor slutta ein med det att? Denne teksten fortel historia om born i og utanfor gravferder på 1900-talet.
Audun Kjus (f. 1972) er fyrstekonservator ved Norsk etnologisk gransking på Norsk Folkemuseum, der han forskar på historia om dagleglivet. Han har skrive Sitt fedrelands Herodot. P.A. Munch og det norske folks historie (2003), Sakens fakta. Fortellingsstrategier i straffesaker (2008) og Død som straff i middelalderen (2011).
Med hjelp av sjølvbiografiske forteljingar som er samla inn ved Norsk etnologisk gransking, skal vi søkke ned gjennom tre lag av skikkar og førestillingar om born og deltaking i gravferder. Mange har eigne erfaringar. Då eg sjølv byrja å arbeide med temaet, tenkte eg ikkje særleg over det, men borna og gravferdene grip også inn i mi eiga familiehistorie.
Året før eg vart fødd, mista foreldra mine ei jente. Ho vart berre seks månadar. Ingvild døydde av hjernehinnebetennelse i armane til dokteren. Mor mi har sagt at ho angrar på at storebror min, som den gongen var litt over eitt år gamal, ikkje var med i gravferda. Sjølv om han ikkje ville ha hugsa så mykje av det heile, hadde det vore riktig om han var med, og at han fekk ta farvel, sa ho.
Dette hende før eg sjølv vart fødd. Men heilt konkret er det historia om mitt eige opphav, og eg trur ganske sikkert hendinga spela ei rolle då eg sjølv bestemte meg for å følgje sporet vidare: Skal borna vere med i gravferd?
JA OG NEI
Min sønn, som da var tolv år, var med og så min far før han ble lagt ned. Han hadde skrevet et brev til han far, med siste fotballresultater vedlagt. Han var tross sin unge alder med og bar kisten. Synes det var så fint. (Vågan 1964, NEG 240 40294)[1]
Skal borna vere med i gravferd? I dag svarer dei fleste ja. Tidlegare svarte mange nei. Før det att var det ikkje noko spørsmål i det heile – sjølvsagt skulle ungane vere med. Om du spør ein sjukepleiar, ein barnepsykolog, ein sjukehusprest eller ein gravferdskonsulent det same spørsmålet, får du òg det same svaret: Borna skal vere med – så sant dei ynskjer det, er førebudde på det som skal skje, blir tekne vare på under gravferda og får rom for å bearbeide opplevingane etterpå.
Semja var også stor blant dei som svarte på spørjeundersøkinga til Norsk etnologisk gransking om død og gravferd i 2012: Borna skal ikkje haldast borte. Det er likevel nokre unntak som går att: Borna kan vere for små: Dei treng ikkje vere med før dei er store nok til å forstå kva dei er med på. Borna kan vere sårbare – nokre av dei er ekstra følsame, og dei bør skjermast. Gravferda kan vere for trist, opprørande eller skremmande – til dømes om det er yngre folk som har gått bort. Små barn treng heller ikkje vere med i gravferder til folk dei ikkje kjenner.
Dei som ikkje synest noko om at borna skal vere med i gravferd, nemner særleg to grunnar. Enkelte meiner born under ein viss alder kan ta skade av å vere med. Borna kan bli påførte unødvendige skremmande tankar. Minna kan bli for sterke. Andre att meiner borna forstyrrar, og at dei fyrst får vere med når dei er så pass store at dei har vit til å sitte stille, og at dei forstår alvoret og kvifor dei er der.
Kravet til at borna skal oppføre seg ordentleg og ikkje forstyrre, blir gjerne kopla til kravet om å forstå døden, forstå det som går føre seg. Eit slikt krav verkar urimeleg. Kven av oss forstår rett ut døden? Om eit slikt krav skal vere ein føresetnad, kunne vi ikkje gjennomført gravferder i det heile. Gravferdene er ei handling og eit hjelpemiddel for at vi skal kunne akseptere og gripe døden.
Fleire av dei som svarer på spørjeundersøkinga til Norsk etnologisk gransking, argumenterer også mot avgrensingane. Nokre born hugsar hendingar på eit tidleg stadium. Ei kvinne fortel i spørjeundersøkinga at ho hugsar gravferda til far sin då ho sjølv var to og eit halvt år. Og sjølv om ein ikkje hugsar sjølve gravferda, kan det seinare vere godt å vite at ein var til stades saman med resten av familien. Sårbare born kan bli endå meir skremde av det dei ikkje får sjå. Kjenslene til foreldra i tida omkring ei gravferd svingar. Kan hende er det lettare å forstå og akseptere kjenslene om borna også får vere med?
FRÅ 1940-TALET
I det innsamla materialet er det særleg i perioden frå byrjinga av 40-talet og til slutten av 80-talet at born blir haldne borte frå gravferder. Byane er overrepresenterte, særleg i byrjinga og i slutten av perioden. Det kan sjå ut til at skikken med å skjerme borna frå gravferdene spreidde seg frå byane og i bynære strok. Samstundes les vi også om skikken frå landlege område som Utsira i Rogaland, Gaular i Sogn og Fjordane og Rendalen i Hedmark.
Sjølv om mange gir uttrykk for at dette var ei sterk norm, finst også unntaka. Dei følgjer i hovudsak to mønster. Noreg er eit langstrekt land. Omstillinga der stellet av dei døde vart overlate til profesjonelle og gravferdene vart flytta frå heimane til kapella og forsamlingslokala, tok tid. Denne skikken byrja i byane i mellomkrigstida, men i dei inste dalane og på dei ytste øyane festa han seg fyrst i samband med utbygginga av sjukeheimar og frisleppet av privatbilar på 1960-talet, og han var ikkje heilt gjennomført før eit stykke inn på 1970-talet.[2]
Parallelt med at den nye norma fekk gjennomslag i heile landet, byrja også arbeidet med å avvikle henne. Den tidlegaste motstanden hadde eit kristent religiøst utgangspunkt. Det skadelege ved å fornekte døden, til dømes ved ikkje å snakke sant om han til borna, vart diskutert ved presteutdanninga på Det teologiske fakultetet ved Universitetet i Oslo ved inngangen til 1970-talet.[3] Internasjonalt spreidde hospice-rørsla om seg, med pionerar som Cicely Saunders og Elisabeth Kübler-Ross. Målet deira var å gjere døden om til ei verdig hending for dei døyande og dei pårørande, og borna var ein del av det. Sjølv om både prestar og sjukepleiarar meinte borna skulle vere med i gravferdene, var det fyrst med etableringa av barnepsykologien i Noreg i løpet av 1980-talet at alliansen var sterk nok til å tvinge fram eit vendepunkt.
Barnepsykologane gav saka fagleg tyngd overfor den yrkesgruppa det var mest om å gjere å overtyde: medisinarane. Når dei fleste døyr på sjukehus eller sjukeheimar, då er det på grunnen til helsevesenet vi døyr. Her er det legane som regjerer, sjølv om døden strengt teke ligg utanfor legevitskapen sine område, og medisinarane ikkje har hatt så mykje meir enn avmakt å møte han med. Opprørte born kunne lett bli skubba til sides om dei var urolege og vanskelege. Rapportar frå barnepsykologane, publiserte i vitskaplege tidsskrift[4], har truleg verka sterkare på legane enn oppfatningane og synspunkta til prestar og sjukepleiarar, sjølv når bodskapen langt på veg var den same.
BORNA SOM VART SKJERMA
No får vi sleppe til nokre av vitna. Med minneinnsamlinga i 2012 ville Norsk etnologisk gransking følgje opp innsamlingar frå 1950–60-talet for slik å skape eit samanhengande bilde av norske gravferdsskikkar gjennom heile 1900-talet. Vi var usikre på utfallet. Ville informantane fortelje om eit så trist tema? Då svara byrja å kome inn, såg vi at dei var lange, detaljerte og rike på både gode og sørgjelege historier – flest sørgjelege, naturleg nok. Historia om born som vart haldne borte frå gravferder, stikk seg tydeleg fram:
Da min elskede mormor døde i 1956, var jeg ti år. Og jeg blei holdt totalt utafor. Jeg fikk beskjed om at jeg ikke måtte gråte, for da ville min mor bli så lei seg. På begravelsesdagen måtte jeg passe lillebroren min på fire år mens de voksne var borte. Jeg var faktisk innelåst med ham i leiligheten i timevis. (Utsira 1946, NEG 240 40766)
Det er veldig sårt for meg å minnes at da vår yngste sønn på 2,7 år skulle begraves tok vi med vår eldste datter på elleve år, men nestemann på fem år lot vi være i barnehagen, som var ved siden av kirkegården. Jeg tok det som en selvfølge at de holdt barna inne da, men han hadde stått på en jordhaug og sett oss. Et lite følge. De aller nærmeste. Og han har som voksen bebreidet meg. (Kristiansand 1937, NEG 240 40283)
Selv fikk jeg ikke anledning til å delta i min farfars begravelse da jeg var ni år. De voksne bestemte at barn ikke skulle delta. Heller ikke da faren til en venn av meg døde da jeg var elleve år. Faren var en venn av mine foreldre. Husker at jeg sto i vinduet hjemme og så på at begravelsesfølget kom forbi huset vårt. Tror ikke at vennen min var med i følget (altså sønnen til avdøde) men husker at hans fem år eldre søster gikk forrest. (Asker 1969, NEG 240 40394)
Som åtte–niåring ble jeg holdt utenfor da mormors søster ble gravlagt. Jeg husker fortsatt at jeg følte meg både sint og holdt utenfor, og at jeg mente jeg var gammel nok. Da jeg i tillegg måtte ha barnevakt de få timene begravelsen og minnesamværet varte, syntes jeg det var både ydmykende og en nedvurdering av meg, selv om jeg ikke kunne sette ord på det da. Selv om jeg i voksen alder har fått forklart at det var omstendigheter ved dødsfallet som gjorde at de voksne hadde nok med seg selv, mener jeg fortsatt at jeg burde fått være med. (Bergen 1980, NEG 240 40479)
Historiene har det til felles at dei gjer opp rekning med tidlegare oppfatningar og praksisar. Meldaren frå Utsira opplevde at mora stengde ho ute frå gravferda til mormora. I framhaldet tek ho eit tydeleg oppgjer, som leiar over i endra normer og endra praksisar:
Min første begravelse var jeg i som tjueenåring (nabo). Derfor tok jeg mine egne barn med i begravelser. Tenkte at det var riktig. Og det har barna mine bekreftet seinere. Da mannen min sin far døde var barna tre og sju år. Og de var med på alt, også da vi hadde åpen kiste og andakt i heimen. Min mor syntes ikke noe om det, fikk jeg høre etterpå, men hva hun mente, brydde jeg meg ikke det minste om. Jeg tror at når folk ikke vil ha barn i begravelser, er det mest for å verne seg sjøl, ikke for å verne barna. (Utsira 1946, NEG 240 40766)
Det er fleire som tek eit oppgjer med foreldra på tilsvarande måte. Og når dei blir konkrete, er det alltid mor dei nemner. Kan det bety at mor var den som hadde mynde til å ta slike avgjerder? Andre, som meldaren frå Asker, tek eit generelt oppgjer med dei vaksne og med tidsånda. Nokre ganske få, som meldaren frå Kristiansand, tek oppgjeret med seg sjølv.
BORNA SOM VAR MED
Nye oppfatningar om borns deltaking i gravferder var i ferd med å etablere seg i Noreg på 1940-talet. For å sjå kva slags endring det var snakk om, kan det vere nyttig med eit innblikk i korleis born deltok i gravferder på eit tidlegare tidspunkt. Norsk etnologisk gransking si undersøking i 1963 handlar om barndom og oppvekst og tek oss tilbake til tida omkring 1900. Her fortel dei fleste at borna likte å vere med i gravferder. Dei kjem med to forklaringar: leiken og maten. Det var sjeldan mange born var samla og hadde anledning til å utfalde seg. Tradisjonelt var maten identisk med det ein fekk i bryllaup. Det skulle serverast i overflod, og av det beste ein hadde å by på. Å ta på seg finklede og få anledning til å sjå den døde blir òg nemnt som grunnar til at borna likte å gå i gravferder. Her er eit vitnesbyrd som har med dei fleste av attraksjonane:
Barna var med – også de minste. Og de gledet seg til det. Både for å få være med andre barn og for å få vise fram penklærne. God mat var det også. Bryllup eller gravøl, det var det samme. Det var så visst ikke kjedelig, for det var mange jevngamle, både kjente og ukjente. Og det var interessant å se enten det var brudepar eller en død i kista. For vi fikk vanligvis være med å se liket vi ungene også. (Hemne, NEG 93 17627)
Likevel kan vi ikkje utan vidare seie at borna alltid var med. Borna var med når dei var blant dei etterlatne, og dei var oftast med når det var gravferd i det nære nabolaget. Når vi kjem til gravferdene elles i bygda eller i den fjerne slekta, blir bildet meir komplisert. Generelt er det mange som hugsar det å få vere med på gravferder i bygda som eit knappheitsgode, som måtte gå på rundgang blant borna. Dei som vart sittande att heime, var misunnelege på dei som fekk gå. Det kan sjølvsagt vere lokale forskjellar, men òg klasseskilje. En meldar frå Sauda fortel at borna der i huset og i den nærmaste slekta var med i gravferder, men elles var det sjeldan at borna var med (NEG 93 17676). Meldaren legg ikkje skjul på at familien var fattig, og etter at faren døydde, vart livet eit evig slit. Motsett høyrer vi frå Vanylven (NEG 93 19940) at borna var med i gravferder, og at dei hadde fine dagar med god mat og leik med andre born – verkelege fridagar.
Den fyrste delen av gravferda var den mest alvorlege. Då tok den døde avskjed med både heimen og menneska. Med enkelte variasjonar skjedde dette etter eit fast mønster.[5] På golvet var det strødd opphakka granbar. Kista sto på to krakkar eller bukkar midt i rommet. Loket var av. På eit bord ved hovudenden stod to tente stearinlys. Den døde var vaska, stelt og kledd i likklede. Alle skulle ta farvel med den døde, og dei skulle også sjå han. Det galdt òg borna. Frå tidleg på 1900-talet fortel ein meldar om korleis han vart løfta opp slik at han òg skulle få sjå det heile.
Da eg var liten døde ein på nabogarden. I likferda tok tenestejenta meg og lyfta meg opp så eg skulle få sjå den døde. Eg vart så redd at eg hugsa det lenge etter. (Rauland, NEG 93 18015)
I etterkrigstida kunne skikken tolkast som morbid, men i barndomen til meldaren var han normal – det var slik skikken var. Eit anna døme på korleis eldre gravferdsskikkar etter kvart vart sett på som skremmande, finn vi i post-mortem-fotografia. I Noreg var dette portrett av den avdøde i kista. I andre land kunne post-mortem-fotografia òg vere gruppebilete av familien, der den døde var oppstilt mellom dei levende. Både i post-mortem-fotografiet og med bruk av såkalla dødsmaske (gipsavstøyping av ansiktstrekka til den døde) blir den mest betydningsfulle augneblinken i gravferda frosen: Den døde tek farvel med samfunnet, og samfunnet tek farvel med den døde.
I forsking på emnet er det gjort eit teoretisk poeng av å skilje mellom biologisk og sosial død.[6]Ein kan vere sosialt død før ein blir biologisk død, og ein kan vere biologisk død før ein blir gjord sosialt død. Sekvensen der alle ser på den døde, før kistelokket blir lagt på og ein drikk avskjedsskål for den døde, var det viktigaste leddet i ein slik prosess – der den alt biologisk døde personen no vart gjord sosialt død. Men salmane som vart sungne, gav håp om at avskjeden likevel ikkje var endeleg. Ein dag skulle alle møtast att, i Himmelen.
Den sosiale plikta til å stille opp i gravferder galdt ikkje minst for denne avgjerande augneblinken, og det speglar seg i bruken av post-mortem-fotografia. Om du ikkje hadde anledning til å vere med i gravferda, kunne eit fotografi av seansen fylle noko av den same funksjonen. Gjennom bilete tok ein del i ein felles avskjed. Så lenge gravferder frå heimen var norma, så var fotografia vanlege, og alle forstod kva dei innebar. Då skikkane endra seg, tok det heller ikkje lang tid før post mortem-bilete vart sett som skremmande og meiningslause.
I minneinnsamlinga frå 1963 er det eit knippe med forteljingar som tek opp vonde opplevingar frå gravferder. Vi får høyre om ubehaget med å koma for tett innpå døden. Så lenge dei fleste døydde heime, skjedde stellet av den døyande, av liket og førebuingane til gravferda i heimen.
Begravelser var det ofte, og hos naboene var man alltid med. Det var fire begravelser i min heim mens jeg var barn. Far hadde vært sjuk lenge og ligget til sengs i ett år, så det kom ikke uventet på de voksne. Han hadde vært en tur på Trondheim sykehus, uten at det hjalp, og hadde mye verk. Han låg i stuen og jamret seg og fantaserte av og til. I lengre tid måtte han ha tilsyn også om natten, og nabokonene skiftes om å sitte vakt, visstnok frivillig og uten betaling. Vi var fem barn. Min søster som var eldst var ti år og den yngste ett år. Døden inntraff om kvelden etter at nabokonen var kommet for å innta nattevakten. Vi ungene holdt på med noen byggeklosser i stuekroken, og vi forsto jo at det var slutt på at det ble mye gråting på de voksne og en av nabokonene sa «stakkars barn». (Nesna, NEG 93 17709)
Eg var 14 år då mor vart sjuk og døydde. Ho låg lenge til sengs og talmast slik at til slutt var det berre att skinn og bein. Eg kan vel med rette seie at me borna var meir enn vanleg glade i foreldra. Me var alle inne i stova då ho slokna. Etterpå nekte far den uttærde bringa og armane og sa: «Dette minne skal de ta med på livsvegen.» Han meinte det berre godt, men det var feil. (Lindås, NEG 93 18246)
Historiene som fortel at borna vart utsette for døden tidlegare og nærare enn kva som var godt for dei, er eit slags motstykke til dei såre forteljingane om borna som ikkje fekk vere med. Foreldra og foreldregenerasjonen blir klandra for at dei let borna bli utsette for dei veldige inntrykka. Dei vaksne tok ikkje omsyn til bornas behov, og dei gjorde lite for å beskytte dei, les vi.
PENDELEN SVINGAR
Eg trur ikkje det låg klare grunngjevingar bak endringa då dei byrja å halde borna borte frå gravferdene. Høgdepunktet i seremoniane hadde vore at den døde forlét heimen der borna høyrde naturleg til. Men då dødsfalla seinare tok inn på sjukehus og sjukeheimar og gravferdene vart flytte til kyrkje og kapell, vart borna gløymde. I dei øvre samfunnslaga, der gravferder alltid hadde vore ei anledning for å markere sosial status, la ein no vekt på at seremoniane skulle vere vakre. I ei slik alvorsstund passa det dårleg med ukontrollerte utbrott frå born. Og då gravferdene seinare vart sjeldne hendingar, ikkje minst for borna sjølve, kunne reaksjonane på gravferda bli desto sterkare. Ei folkepsykologisk forklaring spreidde seg: Borna kunne ta skade av den slags sanseinntrykk og følelsar.
I seinare tid har det skjedd ei ny endring. Frå inngangen til 1990-talet blir borns behov for informasjon og deltaking anerkjent. Det skjedde etter lang innsats frå prestar, sjukepleiarar og psykologar, og med støtte frå lag i folket som aldri hadde sett ekskludering av borna som naturleg. Nokon vil seie at borns deltaking har vore med på å styrke gravferdene. Borna er mentalt til stades og dreg dei vaksne inn i augneblinken. Dei konkrete uttrykka for sorg og avskjed som gjer det lettare for born å delta, verkar òg positivt for dei vaksne. Slik har inkludering av borna bidrege til å endre sorgkulturen, med auka bruk av konkrete symbol og større vekt på sanseleg nærvær og deltaking.
Åtteåringen i Bergen vart rasande då ho i 1989 ikkje fekk vere med i gravferda til bestemor. Guten på Rauland omkring 1900 vart vitskremd då tenestejenta løfta han opp for at han betre skulle sjå den døde. Men så lenge det var venta at borna skulle delta på lik linje med dei vaksne, var det heller ikkje rom for klagesongar. Tilsvarande i miljø der ungane ikkje fekk ta del i gravferdene i det heile. Kva hadde dei å klage på? Det er først når normene endrar seg, at vi får tilgang på dei tidlegare, tause historiene.
Om folk i 1963 kunne puste letta ut fordi borna slapp å sjå døden i kvitauget, så var utfallet likevel ikkje så heldig. I dag vil barne- og krisepsykologar meine at det er fare for problematiske sorgprosessar om borna blir haldne borte frå gravferder, men faren for at dei skal ta skade av å komme for tett på døden, er minimal. Gravferdskonsulentar eg har intervjua, fortel at dei kan oppleve at born no blir brukte som innslag i gravferdsseremoniar på måtar som borna truleg helst ville sloppe. Er vi på veg ut i grøfta endå ein gong?
KJELDER
- NEG 93 Barn i skolealderen fram til konfirmasjonen (1963)
- NEG 240 Død og gravferd (2012)
LITTERATUR
- Dyregrov, Atle (1987). Søskens reaksjoner når et spebarn dør. Tidsskrift for norsk psykologiforening 24, s. 291–298.
- van Gennep, Arnold (1960). The rites of passage. Chicago, University of Chicago press.
- Hodne, Bjarne (1980). Å leve med døden. Folkelige forestillinger om døden og de døde. Oslo: Aschehoug.
- Hordvik, Elin, og Bjarte Kyte (1980). Når eit born får leukemi. Ei fenomenologisk tilnærming – med særskilt vekt på foreldra sine opplevingar. Hovedoppgave i psykologi. Universitetet i Bergen.
- Hovdhaugen, Einar (1981). Vårt møte med døden. Oslo: Samlaget.
- Tanggaaed, Per (1976). «Jeg vet meg en søvn …» En analyse av dødens plass og dødsritualenes funksjoner i samfunnet. Hovedoppgave til embetseksamen i sosiologi. Institutt for sosiologi, Universitetet i Oslo.
- Østby, Jon Birger (1991). Gravøl og gjestebudskost i Budalen i manns minne. By og bygd 13, s. 99–110.
NOTAR
[1] Referansane til NEGs spørjelistesvar inneheld fire opplysningar: bustad, fødselsår, prosjektkode og aksesjonsnummer.
[2] Hovdhaugen 1981. Østby 1991.
[3] Tanggaaed 1976.
[4] For eksempel: Hordvik og Kyte 1980 og Dyregrov 1987.
[5] Sjå meir om dette i Hodne 1980.
[6] Utgangspunktet er Arnold van Genneps Les rites de passage frå 1909.
