Hive skiten?

Av Ann Kristin van Zijp Nilsen

Eller er det mogleg å få hjelp av ein japansk ryddeguru med shinto-bakgrunn til å bli glad i ein undervurdert kulturarv?

– Gir denne tingen deg ein «gnist av glede» når du held han inntil deg? spør Marie Kondo når ho hjelper amerikanarar å rydda i den nye Netflix-serien Opprydding med Marie Kondo. Dei siste åra har den japanske ryddeeksperten selt millionar av bøker som lovar «magisk opprydding» til overfylte heimar.

KJENSLA I HJARTET

Den såkalla KonMari-metoden går ut på å kvitta seg med overflødige eigedelar, noko som ikkje akkurat er revolusjonerande. Men testen på om noko er verdt å behalda, er det japanske omgrepet kokoro tokimeku: kjensla i hjartet når noko grip deg.

– Det kjennest som alle cellene i kroppen din løftar seg, seier Kondo smilande og lagar ein liten lyd: «kiong!»

Familien min har eit raudbrunt treskap. Det passar ikkje inn nokon stad, og det gnistrar ikkje akkurat av glede rundt det. I årevis har det stått lagra ute av syne og ute av bruk. Så me burde vel gitt slepp på det – gitt det vekk, selt det eller høyrt på dei som ville sagt «hiv skiten». Eller?

INGEN DESIGNKLASSIKAR

Truleg var det ein eller annan småbrukar langt bak i slekta mi som snikra det ein gong for 150 år sidan. Kanskje kjende kona eit lite «kiong» i hjartet då ho såg det nye mjølkeskapet.

I minst hundre år etter sette generasjonar av kvinner inn skål etter skål med mjølk som skulle syrna til fløytekoller, rømme og skjør. Nå står det tomme skapet med merke og slitasje og kviskrar: Dette er ein del av deg. Sjå spora av slektshistoria og kulturhistoria! Men mjølkeskapet er jo ingen designklassikar. Berre eit tungt og solid kvardagsmøbel frå ein gard i ei li. Det har vore brukarvenleg og funksjonelt i mange generasjonar, men ikkje nå. Måten me bur på, forandrar seg i stadig raskare tempo. Rom og ting endrar og mistar funksjonen sin undervegs. Dei færraste treng eit skap til å syrna mjølk i lenger, og me skiftar lett ut det som ikkje lenger gir oss gnistar av glede. Uendelege lass med mørkebrune syttitals-reolar, tunge femtitals-sjenkar og ikkje minst ukomfortable sofaar har blitt frakta til loppemarknader og søppelfyllingar.

Mennesket såg på alt det hadde køyrt vekk, og sjå, det var svært godt å bli kvitt det!

Me optimaliserer livet i heimen og får ein splitter ny masseprodusert sofa frå Aust-Europa, med grått kunststoff og altfor mjuke puter, i staden for den gamle, handlaga av sunnmørsk kvalitet. Den hadde feil farge på ullstoffet og mangla utstikkar til beina. Der folk har mindre pengar, har dei også mindre spesifikke krav. Men middelklassen veks i heile verda, og stadig fleire kan droppa det dei ikkje vil ha.

Tilsynelatande er dette heilt i Marie Kondo si ånd: Kvitt deg med rotet ditt – som jo består av ting. Men ho snakkar faktisk ikkje om å skifta ut ting. Målet er eit lukkelegare liv med færre, høgt verdsette ting. Men ho seier ingenting om kvifor me verdset ting – eller ikkje.

HALLELUJASTEMNING

Nyleg stengde Nasjonalgalleriet i Oslo dørene, så kunsten på innsida kan bryta ut som ein sommarfugl frå ei puppe lenger nede ved fjorden i 2020. Ein gong var dette eit framtidsretta praktbygg me var stolte av. Det var ikkje Louvre, men det var vårt. I løpet av eit par nasjonsbyggjande tiår sette me opp den eine kultur- og samfunnsinstitusjonen etter den andre. Nå blir dei same bygga tømde for innhald og meining i mykje større fart.

Nå skal det nye Nasjonalmuseet bli Nordens største kunstmuseum og «sette Norge på verdenskartet som kunstnasjon»[1]. Slike visjonar passar perfekt saman med politikarane sitt ønske om å skapa ein attraktiv by, ikkje minst for det som urbanisme-professoren Richard Florida kallar «den kreative klassen». Det er folk som bidrar til «nye idear, ny teknologi og/eller kreativt innhald»[2]– alt frå ingeniørar til musikarar. Storbyane konkurrerer mot kvarandre om å tiltrekkja seg desse folka, fordi ein tenkjer at dei får den post-industrielle økonomien til å veksa.[3] Oslo vil at internasjonale selskap skal etablera seg der og ikkje i Stockholm. Då trengst det ein attraktiv og morosam by. Det gir hallelujastemning langs sjøsida og nyrikdom omsett i glas, stål og enorme mengder stein og betong.

Me vil måla oss med gammalrike hovudstadar og slikt som Louvre ved å vera nyare, større, freshare. Me kunne sjølvsagt ha grave kjellar og bygd ut Nasjonalgalleriet, som Paris gjorde med Louvre. Men viss ein skal optimalisera museum og bibliotek for dagens og framtidas behov, er nybygg så praktisk og inspirerande. Nå som industri og hamnesjau ikkje tar opp plassen lenger, kan me finna opp det kulturelle Noreg heilt på nytt ved fjorden.

VIL SKAPA EIN VERDSARENA

Fotografihuset er ein heilt ny kulturinstitusjon som Oslo kommune (via eigedomsføretaket i Oslo Havn, HAV) og det organiserte fotomiljøet vil byggja i Bjørvika. Ei viktig inspirasjonskjelde er ni år gamle Fotografiska, museumssuksessen i Stockholm. Det held til i Stora Tullhuset frå 1910 på Stadsgårdskaien. Filialen i London var tidlegare eit slite åtte-etasjars kontorbygg frå 1980-talet, nå eit vellukka kulturbygg. Denne våren opnar ein tredje filial på Manhattan i New York. Bygningen er frå 1894. Men i vår hovudstad vil me nok ein gong ha splitter nye bygg med optimale moglegheiter, ikkje fråflytta kulturbygg. Oslo er trass alt «en kulturell hub og en ledestjerne innenfor nye kulturelle- og byutviklingsprosjekter», og ambisjonen er «å skape en verdensarena for fotografi i Oslo», seier dei sjølve.[4] Der er alltid stemmer som mumlar om «bevaring», så klart, men når det står mellom utbyggingsplanar fulle av ny giv på den eine sida og noko som liknar faretruande på stillstand på den andre, er valet sjeldan vanskeleg. Det er ikkje nostalgikarar som skapar verdsarenaar.

Men dei monumentale institusjonsbygningane som blir tømte i Oslo, er verneverdige. Vanskelege å riva og vanskelege å selja. Så tanken (eller illusjonen) om at det generelt er billegare å byggja nytt, strandar fort når ein må vedlikehalda to hus i staden for eitt. Regjeringa slo fast i Jeløya-plattforma (2018) å «bevare Nasjonalgalleriet som kunstgalleri tilknyttet Nasjonalmuseet, forutsatt at det ikke påløper store kostnader til rehabilitering»[5]. Her kan spenninga ta seg opp.

Bygningar er verre enn ungar, ein blir aldri ferdig med å passa på dei. Eg som vaks opp i eit 180 år gammalt trehus, burde vita at ein bør halda seg langt unna alt som ikkje er ein flunkande ny fireroms i betong. Men vesle vitet det rekk ikkje til, og her sit eg i eit stort trehus frå 1965. Reparasjonane og bekymringane står i kø, og hundretusenlappane flyg ut vindauga på handverkar-venger. Men samfunnsøkonomisk er verken private og offentlege pengar til vedlikehald pengar ut av vindauget, det er sysselsetjing og verdiskaping. Og ofte står immaterielle verdiar på spel, til dømes kulturarv. Grunnmuren i Nasjonalgalleriet peikar utover seg sjølv. Steinen er såkalla grefsensyenitt, finhogd med hammar og meisel av sveittande steinhoggarar i Oslo. Slitesterk stein, grå som ansikta til folk flest på den tida. Det betyr noko at me hugsar kven me har vore. Me lengtar ofte etter det som er ekte, og som har gamle røter, – det gjer også den kreative klassen.

TRYGGLEIK PÅ VEG MOT STUPET

Lengt kan vera eit godt kompass, men han gjer det ikkje lettare å gå i retninga kompasset peikar. Kjensla av at det uansett er best eller greiast å kjøpa nytt og byggja nytt, ligg djupt i oss. Ørsmå tannhjul festa til den globale økonomiske vekstmotoren har umerkeleg fått ein plass i sjela vår. Kapitalismen er bygd på bruk av ressursar, ikkje gjenbruk. Det går framover som alltid, og den kjende motorduren gir oss ein slags tryggleik på veg mot stupet. Frå den gamle bilradioen høyrer me Leonard Cohen si rustne stemme: «With Annie gone / whose eyes to compare with the morning sun / not that I did compare / but I do now / that she’s gone».[6]

Til og med Statsbygg, byggherren til Nasjonalmuseet, slår fast at nybygg er meir ressurskrevjande enn gjenbruk og rehabilitering av eksisterande bygg. Hovudmål i miljøstrategien deira er å kutta klimagassutslepp og redusera ressursbruk.[7] Byggsektoren er jo ein av verstingane når det gjeld klimagassar, ikkje minst frå framstilling og transport av byggjevarer. Behovet for drastiske endringar er så openbart at Oslo Arkitekturtriennale denne hausten undersøkjer korleis tankeretninga degrowth – «nedvekst» – kan foreinast med arkitektonisk produksjon og byutvikling.

DEN ÅNDELEGE ARVEN: SHINTOISMEN

Nokon meiner at me må gå til åndelege kjelder utanfor oss sjølve for å finna nok kraft til dei store mentalitetsendringane som trengst. Dei danske forfattarane bak Naturen er hellig – klimakatastrofe og religion (2016) meiner at ny-animisme er løysinga: å adoptera verdsbildet der «naturen ikke er et dødt objekt, der kan udnyttes efter behag, men hjemsted for levende subjekter»[8]. Både dyr, elvar, tre, fjell og resten av naturen er personlege åndevesen.

Det er her Marie Kondo kjem inn igjen – og går endå lenger. Den viktigaste inspirasjonen hennar kjem frå shintoismen. I eit intervju med The Daily Telegraph seier ho at «i shintoismen er rydding og reingjering rekna som kultivering av sinnet og åndeleg øving»[9]. Det kan henga saman med trua påkami – ånder og gudar som kan finnast i alt, også hus og ting. Kondo er ingen shinto-misjonær, ho snakkar aldri om ånder. Men som student hadde ho deltidsjobb i fem år som miko, ein kvinneleg tempelmedarbeidar. Kvar gong ho besøker rotete familiar i Netflix-serien, kneler ho først ned midt i stova og «helsar på huset». Det hender at ho ber dei delta i ein stille takk til den fysiske heimen sin – som gir dei ly og vern. Der ho sit og rører ved golvet med rituelle rørsler, vil ho kanskje minna japanarar vagt om ein miko. Ho seier stadig at ting føler seg neglisjerte når dei er ubrukte, og oppmodar folk til å takka tinga for tenestene dei gjer.

I artikkelen What White, Western Audiences Don’t Understand About Marie Kondo’s ‘Tidying Up’[10] skriv den japansk-amerikanske forfattaren Margaret Dilloway om korleis ho oppdaga at alle ting var « eit slags mirakel» då ho var lita. Også steikespaden. «Nokon hadde funne han opp, mange menneskehender og naturressursar hadde bidratt til at eg hadde han i hendene, og nå kan eg bruka han kvar dag.» Sjølv om det japanske samfunnet er svært mangfaldig, er det sterkt prega av arven frå shinto. Ifølge Dilloway er den grunnen til at japanarar plukkar søppel på stadion etter fotballkampar. «Det er fordi mange har ein kulturbakgrunn som lærer dei at folk og plassar og gjenstandar har kami.»

TAKKSEMD SOM FOLKEMEDISIN OG VÅPEN

Denne førestillinga har eit kontaktpunkt i den kristne tradisjonen som har gått mange hus forbi. Me trur nemleg at Gud finst like mykje i som utanforskaparverket: Gud «fyller alt i alle»[11]. Dette blir kalla panenteisme (ikkje panteisme) og betyr at Gud trenger gjennom alt utan å vera identisk med det. Når det kjem til materielle ting, er nok Bibelen mest prega av åtvaringar mot å vera for glad i dei. Blant anna skal Jesus ha sagt: «Samla dykk ikkje skattar på jorda, der møll og makk øydelegg og tjuvar bryt seg inn og stel. Men samla dykk skattar i himmelen, der verken møll eller makk øydelegg og tjuvar ikkje bryt seg inn og stel. For der skatten din er, vil hjartet ditt òg vera.»[12]Samtidig kunne Marie Kondo lett funne meiningsfellar i norske bedehus når det gjeld å ta vare på tinga sine og vera nøgd med det ein har. Nøysam og trufast ressursforvalting har også vore ein viktig verdi i den kristne verda – ikkje minst i den protestantiske tradisjonen.

Kastar ein eit raskt blikk på Vesten, Japan og resten av verda, ser ein lett at religion på ingen måte vaksinerer mot materialisme. Kanskje hjelper det oss å ta vare på jord og mjølkeskap og bygningar, viss me ser på alt – både det levande og ulevande – som besjela. Men min personlege favoritt er takksemd. Det blir ofte trekt fram av sjølvhjelpsforfattarar som ein enkel veg til eit lukkelegare liv. Takksemd er folkemedisin mot kollektivt og individuelt mismot. Det er i tillegg eit eldgammalt råd for foredling av menneskesinnet. Kanskje kan det også vera eit uventa kraftig våpen mot konsumkulturen sitt grep rundt sjela vår og tettstadene våre. Då forfattaren og radikalaren Einar Økland blei 70 år, fortalde han korleis han stadig gjer opprør: «Eg hemnar meg på verda ved å seie at eg er fornøgd. Alt dreier seg i dag om å krevje sin rett, krevje meir, så eg har tenkt at det slemmaste eg kan gjere er å vere glad og takksam.»[13]

Ann Kristin van Zijp Nilsen er kommunikasjonsleiar i den kyrkjelege dialogorganisasjonen Areopagos og redaktør for magasinet Tørst.