Av Simen Faaberg
Ei forteljing om Colombias viktigaste rumpe og kvifor vi treng ei stortingsmelding om folkeskikk.
La meg introdusere deg for Antanas Mockus. Han er ein colombiansk matematikar og filosof som på midten av 90-talet var rektor ved det nasjonale universitetet i Colombia. Ein dag stod han overfor ei gruppe sinte studentar som bråka, hoia og bua utrøytteleg, utan å la han kome til orde. Mockus, ein tolmodig og mild mann, tykte ikkje noko om denne pøbelaktige oppførselen. Så han drog ned buksa, spreidde kjakane og veiva den berre baken sin mot forsamlinga.[1] Kort tid etter stod han utan jobb.
På den tida var Bogotá, Mockus’ heimby, mildt sagt ein utfordrande plass å vere. Med skyhøg kriminalitet, korrupsjon på kvart gatehjørne og ein trafikk som tok livet av både fotgjengarar og astmatikarar over ein låg sko, var byen det som på fagspråket blir kalla eit «høl».
Utan jobb eller noko å tape bestemte Mockus seg for å bli ordførar. Han såg utover den skadeskotne byen sin, ein kompleks metropol med seks og ein halv millionar innbyggjarar, og tenkte at det denne plassen framfor alt trong, var å lære seg god, gamaldags folkeskikk. Byens største problem, ifølgje Mockus, var at folk var uhøflege.
Han gjekk til val på det. Han vann. Så gjorde han noko med det.
Antanas Mockus byrja med å kle seg opp i gul superheltspandex og plukke søppel på gata. Så sparka han nesten heile trafikkpolitiet, som var kjent for å vere notorisk korrupt og ein av grunnane til at gatene i Bogotá berre var ein marginalt tryggare plass å bevege seg på enn kanten på ein aktiv vulkan i stiv kuling.
Som erstatning hyra han inn fire hundre klovnar. Deira jobb var å gå rundt i gatene og identifisere og latterleggjere dei som køyrde stygt. Han organiserte også ei «natt utan menn», der menn blei oppfordra til å vere heime og stelle med hus og barn medan damene gjekk på byen – oppmuntra av ein for anledninga oppskalert og hundre prosent kvinneleg politistyrke som gjorde gater og barar trygge.
Sosial regulering for nybyrjarar
Eg snubla over Mockus i ei bok ved namn F*** You Very Much: The surprising truth about why people are so rude[2] av den engelske komikaren og forfattaren Danny Wallace. Merk deg boka – vi skal kome tilbake til ho om litt.
Men først skal vi ta for oss Mockus’ etter mi meining beste idé. Den gjekk ut på å skrive ut hundretusenvis av pappkort med bilete av tomlar som peikte enten opp eller ned, og dele dei ut til innbyggjarane. I praksis var dei fysiske versjonar av «like»- og «dislike»-knappar, eit lite tiår før Facebook kom på bana. Tanken var bogotanesarane skulle dra dei opp av lomma for å vise misnøye eller oppmuntring til kvarandre, og at skam og stoltheit kunne motivere innbyggjarane til å te seg betre. Såg du ein som hjelpte ei gamal dame med å krysse vegen, til dømes, eller nokon som plukka søppel frå gata, kunne du altså dra fram ein tommel opp, som ein enkel måte å vise moralsk støtte. Og om du såg nokon spytte på gata eller snike i køen, kunne du veive med tommel-ned-kortet og vise klart og tydeleg at slikt gjer ein berre ikkje.
Hadde ikkje det vore herleg? Eg hadde elska det. Mitt bidrag i kampen for eit betre Noreg er å notere meg tilfelle av dårleg folkeskikk og så furte over det på fritida mi. «Makan», seier eg til meg sjølv (og iblant til sambuaren), «kan du tru korleis folk ter seg no om dagen?»
Ingen grunn til å takke meg. Eg ser på det som ein del av borgarplikta. Men med nokre av Mockus’ kort på innerlomma kunne eg kanskje ha gjort jobben litt meir effektivt.
Gamle gubbar og unge slynglar
På ein T-banetur for nokre år sidan såg eg ein hengslete ungdom setje seg ned med føtene godt planta på setet overfor seg. Ein eldre herremann – med stokk og det heile – gjekk på på neste stopp, og han hadde knapt kome inn døra, før han gav ungdommen eit lite rapp på føtene.
«Ned med beina, gut», sa han. Litt bryskt, kanskje, men absolutt på sin plass.
Ungdommen klikka i vinkel, tente på alle pluggar og flaug sporenstreks i flint, i staden for å innsjå feila sine og ta det som ei moglegheit til å gi seg ut på den rettskafne veg. Han lira av seg ein høg, frekk og lite artikulert tirade retta mot den gamle mannen. Orda «jævla gamle gubbe» blei nemnde fleire gonger, og det mot ein mann som berre ville påpeike at ein ikkje skal smusse til sitteplassar med skosolar. Da ungguten var ferdig, gjekk mannen stille og sette seg lenger bak i vogna, meir lut i ryggen enn da han kom på. Eg sa ingenting.
I ettertid er det heilt klart kva eg skulle gjort. Eg skulle ha marsjert bort med faste, ranke skritt og gitt ungdommen så øyra blafra. Kalla han ein tarveleg slubbert og ei rekke andre hardtslåande ukvemsord. I staden drog eg heim og furta. Då hadde ein tommel på innerlomma vore kjekt å ha.
Dødsårsak: frekke folk
Som du skjønar, furtar eg framleis den dag i dag. Det er rart, det der. Du har sikkert kjent på det sjølv: Det er få ting som legg seg like bastant og tydeleg på minnet som uhøflege, frekke og uforskamma folk. Og for å forstå kvifor må vi tilbake til Wallace si bok, der vi først møtte den visjonære ordføraren Antanas Mockus.
Der las eg nemleg at det har blitt forska ein del på kva som skjer med ein når ein treffer på uforskamma folk. Det viser seg at vi blir påverka på måtar vi ikkje er klar over.
Visste du til dømes at om du er uforskamma mot ein lege eller ein sjukepleiar, kan du faktisk vere med på å drepe nokon? I ein studie såg dei på korleis en frekk pasient eller kollega påverka korleis legar gjekk fram i eit hypotetisk medisinsk scenario. I alle tilfelle gjorde dei mykje betre faglege vurderingar når dei hadde blitt behandla med generell respekt og folkeskikk. I eitt tilfelle auka sjansen for at dei kludra det til med over 50 prosent, viss nokon hadde vore uhøflege mot dei.
I USA døyr over 250 000 menneske kvart år på grunn av feilbehandling. Eg veit ikkje kva talet er for Noreg. Uansett er det noko å tenkje på.
Og det er berre toppen av isfjellet, skal vi tru forskinga. Ei heil rekke studiar som er utførte på vanlege folk, viser at der eksperimentdeltakaren såg at nokon tedde seg dårleg – ved å vere frekk, spydig eller uforskamma –, scora dei lågare på testar som måler konsentrasjon, problemløysing, minne og kreativitet. I tillegg minska sjansen for at dei ville hjelpe andre, og ein studie på advokatar viste at ei oppleving av frekkheit den eine dagen hang saman med å ha mindre energi dagen etter.
Som om ikkje det var nok, viser forskinga også at frekke folk gjer at ein blir litt meir dritsekk sjølv, enten ein vil eller ei. Dette aukar sjansen for at ein sjølv spreier den kjipe suppa med symptom videre til nokon andre. Ein studie går så langt som til å slå fast at ein på sett og vis kan bli smitta av dårleg folkeskikk hos andre på lik linje med forkjøling.
Altså: Dårleg folkeskikk set seg i kroppen og gjer oss dummare, slemmare og slappare, og det heile kan spreie seg i befolkninga som eit virus. Eller for å seie det så politikarane forstår det: Dårleg folkeskikk er truleg ein bidragsfaktor i redusert verdiskaping. Og det har vi ikkje råd til, i alle fall ikkje med dei oljeprisane vi har no om dagen.
Tenk om eg skulle ha eksamen den dagen eg sat på T-banen. Eller at den gamle mannen hadde vore ein lege som skulle gjere ein hjartetransplantasjon. Eller ein saksbehandlar i NAV eller Utlendingsdirektoratet som held skjebnen til andre menneske i handa si. Eller ein advokat som jobba med å kjempe mot alvorleg miljøkriminalitet. (Eller ein advokat som jobba med å forsvare alvorleg miljøkriminalitet, men det er ikkje poenget.)
La gå, det er ikkje kvar dag ein blir vitne til ei full utblåsing som den eg såg på T-banen. Men det skjer. I sommar kunne eg til dømes lese at Ruter måtte gå ut og be folk om å vise omsyn, etter at folk «storma bussen» ved badeplassen Huk i Oslo. Det blei meldt om «kaos og aggressiv stemning» og at «en vekter ble angrepet». Fordelt på alle passasjerane på bussen kan vi da snakke om ein redusert forventa levealder på om lag hundre år. Minst.[3]
Og så kan ein jo tenkje på kva som går føre seg i kommentarfelta kvar einaste dag. Ein fornærmar, latterleggjer og rakkar ned på folk over ein sko så låg at det knapt kan kallast ein tøffel.
Snusklattar og gløymd barnehagelærdom
Det er allment akseptert – blant utlendingar – at nordmenn er uhøflege. Det er også allment akseptert – blant nordmenn – at nordmenn ikkje er uhøflege, men at det berre dreiar seg om kulturforskjellar, og at vi er litt meir reserverte, samstundes som vi er litt meir direkte enn folk i andre land. Vi klarer oss fint utan påtatte smil og innfløkte høflegheitsfrasar, takk skal du ha.
Mi meining er at nordmenn nok ikkje er mindre uhøflege enn andre. Forutan episodane vi nettopp snakka om, er vi også ein nasjon der folk snik i ølkøar, skjeller ut servitørar, legg att ølboksar i åkeren og plantar seg midt i rulletrappa mens dei gir ein blank, skinande faen i at dei bak oss kanskje har betre ting å gjere på enn å stire på ræva vår. Nordmenn er også verdsmeistrar i å leggje frå seg snusklattar i pissoaret. (De veit sjølve kven de er. Når eg kjem til makta, blir det buksevatn på heile gjengen.)
Min eigen kjepphest er folk som har for vane å seie «eg skal ha». «Eg skal ha to baconpølser», seier dei på bensinstasjonar. «Eg skal ha to billettar», seier dei til personen i skranken. «Eg skal ha ein cappuccino med økologisk jak-mjølk, med eit dryss av glutenfri geitrams frå ei vegstrekning på Hadeland der det ikkje køyrer meir enn fire traktorar forbi om dagen, og då helst av typen John Deere», seier dei på kafé.
Eg kallar desse folka for «skal-dyr». Og eg er allergisk. Dette lærte me i barnehagen, folkens. Det heiter ikkje «eg skal ha» – same kven du er og kor du er.
Som sagt: Eg furtar mykje. Sambuaren har kjøpt seg hovudtelefonar med støydemping. Med pengar frå felleskontoen.
Nei men hallo, folkens! Vi gir kjendisstatus til folk som kallar andre feite, stygge hurper på riksdekkande fjernsyn, for svingande![4]
Nei da, ingen er perfekte. I Noreg er vi sikkert flinkare til å behandle kvarandre med omsyn og respekt i kvardagen enn folk i mange andre land. Til det seier eg: Kvart år døyr minst eit hundretals personar i trafikken her til lands. Per innbyggjar er det faktisk det tredje lågaste talet i verda, ifølgje WHO, med berre Monaco og Mikronesiaføderasjonen framfor oss på tabellen. (Eg skal innrømme at eg veit heller lite om Mikronesiaføderasjonen. Berre at det døydde to personar der i trafikkuhell i 2013.)
Tenk om Trygg Trafikk, basert på denne statistikken, hadde sagt: «Det er jo litt trist at nokre stryk med på vegen, men såpass må vi da tole, bronsemedalje er jo ikkje så verst, betre enn svenskane til og med, og dessutan er det verre på Mauritius[5].» Sist eg sjekka, er det ikkje det dei seier. I Noreg har vi ein nullvisjon: Ingen skal døy i trafikken her til lands.
Burde vi ikkje dermed ha som mål at ikkje ei einaste krone i verdiskaping går tapt fordi nokon legg snus i pissoaret?
Kunsten å gå halvvegs rundt grauten
Eg studerte i Storbritannia i fire år og fekk anledning til å studere den vidgjetne høflegheita deira på nært hald. Slik kunne ein vanleg samtale mellom framande som dultar borti kvarandre på bussen, høyrast ut:
«Hei, unnskyld!»
«Unnskyld! Hei!»
«Eg beklagar verkeleg –»
«Nei du, ikkje tenk på det, det er eg som skal beklage.»
«Det er verkeleg ikkje meininga å vere til bry.»
«Unnskyld for at du kjenner deg til bry.»
«Grunnen til at eg plagar deg, unnskyld igjen, er at kofferten din har hamna på foten min,
og vanlegvis er ikkje det noko problem, han må jo stå ein stad, den òg, men saka er at han er
nyoperert, foten altså, ikkje kofferten, og dokteren sa at om eg ikkje var særs forsiktig med
han, kan eg rekne meg som heldig om vi i det heile tatt rekk å amputere før sepsisen set
inn og eg må vinke farvel til mitt jordiske gods.»
«Uff da, gjer det vondt?»
«På ingen måte, ikkje verre enn ein litt røff runde med akupunktur, faktisk, om ein hadde bytt ut nålene med spikrar smurde inn med salt og sitron. Og brukt spikarpistol.»
«Takk for at du sa ifrå.»
«Ikkje tenk på det.»
Vi treng kanskje ikkje dra det riktig så langt. Men det er gode grunnar til å ta folkeskikk på alvor. Det beviste Mockus i Bogotá. I løpet av ordførarperioden datt drapsstatistikken med sytti prosent. Trafikkdødsfall med femti. Og over seksti tusen innbyggjarar sa seg villige til å betale ti prosent meir i skatt berre fordi kommunen spurde pent.
Og Mockus sjølv fekk til slutt den fremste utmerkinga ein kommunepolitikar kan drøyme om: Han blei utnemnd til æresborgar av Litauen. Heilt sant.[6] Alt dette fordi han tok høflegheit på alvor.
Tilfeldigheitene vil ha det til at eg også har budd i Bogotá ei lita stund. I løpet av dei fire månadene der blei eg rana tre gongar. Men det har litt å gjere med at eg er ein høg, bleik og håplaust naiv fjompenisse som ofte tuslar rundt i byens farlegaste gater om natta. Hadde det ikkje vore for Mockus og stumpen hans, hadde eg difor heilt sikkert blitt drepen, partert og seld i bitar på svartebørsen – rubbel og milt – før eg var gjennom passkontrollen. Eg har den effekten på folk.
Uansett: Eg seier ikkje at norske politikarar burde kle seg i tettsitjande trikot og plukke søppel i gata, sjølv om det hadde vore fint.
Eg seier berre at ei rumpe, på rett plass til rett tid, kan skape færre rævhol. Og at om eg nokon gong dultar borti Erna på bussen, skal eg spørje om kva ho, som øvste leiar i landet, har tenkt å gjere for at vi skal te oss litt betre. Og viss eg ikkje er nøgd med svaret, skal eg be ho pelle seg rakt til helvete. Om ho kunne vere så snill.
Simen D. Faaberg er skribent og tekstforfattar. Han har bakgrunn frå psykologi, antropologi og miljøpolitikk, og er fast bidragsytar i Avisa Valdres.
Kjelder
Foulk, T., Woolum, A., & Erez, A. (2016). Catching rudeness is like catching a cold: The contagion effects of low-intensity negative behaviors. Journal of Applied Psychology, 101(1), 50.
Nicholson, T., & Griffin, B. (2017). Thank goodness its Friday: weekly pattern of workplace incivility. Anxiety, Stress, & Coping, 30(1), s. 1–14.
Porath, C. L., & Erez, A. (2009). Overlooked but not untouched: How rudeness reduces onlookers’ performance on routine and creative tasks. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 109(1), s. 29–44.
Riskin, A., Erez, A., Foulk, T. A., Kugelman, A., Gover, A., Shoris, I., … & Bamberger, P. A. (2015). The impact of rudeness on medical team performance: a randomized trial. Pediatrics, 136(3), s. 487–495.
Wallace, Danny. (2017). F*** You Very Much: The Surprising Truth About Why People Are So Rude. London: Ebury Press.
World Health Organization. (2018). Global status report on road safety 2018: Summary (No. WHO/NMH/NVI/18.20). World Health Organization
Notar
[1] Du kan faktisk sjå seansen på YouTube, om du søkjer på dokumentaren Cities on Speed: Bogotá Change. Spol fram til ca. 6:20 om du vil rett til baken. Unnskyld, saka.
[2] Stjernene står for bokstavane K, U og C, berre ikkje i den rekkjefølgja.
[3] Som om ikkje det var nok: Dette hende midt under korona-pandemien, der det viktigaste ein kunne gjere for å vise omsyn til medmenneske, var å halde avstand til folk. Noko som er vanskeleg når ein stormar ein buss.
[4] Episoden av Ex On the Beach med Melina Johansens infamøse «Bitch, hør her»-tale vart sett over ein halv million gongar.
[5] Med tolv trafikkdødsfall i året per 100 000 innbyggjar. Noreg hadde berre to i 2018.
[6] Eg har sidan funne ut at båe foreldra hans blei fødde i Litauen, noko som gjer det litt mindre overraskande.
