Toussaint L’Ouverture bygde ein nasjon, laga eit folk og grunnla ein stat – og dette siste gjorde han attpåtil etter at han sjølv var død.
Av Eivind Myklebust
Det siste halve året eller så har eg hatt pappapermisjon, og som nymotens foreldre flest har eg sjølvsagt kjent sterkt press om å få utretta noko stort i løpet av permisjonsperioden. Eg har inntrykk av at dei fleste kulturmenn og -kvinner klarer å trykke ut ei bok i løpet av permisjonstida – og det utan at ungane deira ser ut til å ta nemneverdig skade av det. Dei meir praktiske menneska i omgangskrinsen min ser på si side ut til å ha bygd både det eine og det andre i heimane sine, eller i det minste fått pussa opp eit rom som eg ikkje har visst om. Sjølv har eg verken tiltakslyst eller ambisjonar, og i alle fall ikkje praktiske evner, men sjølvdisiplinen min har i det minste vore sterk nok til å stå imot tanken om å sjå alle sesongane av Seinfeld for tredje gong. I staden bestemte eg meg for å bruke permisjonstida til endeleg å kome meg gjennom den britiske historikaren Eric Hobsbawms vidgjetne «Age of»-serie, med dei fire bøkene The Age of Revolution 1789–1848 (1962), The Age of Capital 1848–1875 (1975), The Age of Empire 1875–1914 (1987) og The Age of Extremes 1914–1991 (1994).
Å spore av
Eg kom meg i alle fall gjennom det første bandet, men allereie før eg hadde kome så langt, hadde lesinga byrja å spore av – og det på grunn av noko som ikkje stod der. For samstundes som eg las Hobsbawms omfattande utlegging av dei store revolusjonane på slutten av 1700-talet – altså den franske og den industrielle – blei eg medviten ein tredje stor revolusjon som spelte seg ut på same tid, og som knapt er nemnd i Hobsbawms bok. Nokre tenkjer no truleg på den amerikanske revolusjonen, men den skal det ærleg talt godt gjerast å ikkje vere medviten, og ikkje minst skriv Hobsbawm faktisk ein god del om han. Den haitiske revolusjonen, derimot, må eg vedgå at eg ikkje har fått servert særleg mykje kunnskap om i løpet av mine mange år på norske skular og universitet.
Dei avmektige må lytte etter det historiebøkene teier om, for å finne attende til si eiga historie.
Det var dokumentar-serien Exterminate All the Brutes, laga av den haitiske regissøren Raoul Peck, som gjorde meg medviten denne revolusjonen. I serien fortel Peck kolonialismens historie frå Christopher Columbus’ dagar og dreg linjene heilt inn i vår tid. Tittelen er henta frå svenske Sven Lindqvists bok Utrota varenda jävel (1992), men det var ei av dei andre kjeldene til Peck, nemleg den haitiske historikaren Michel-Rolph Trouillot og hans bok Silencing the Past (1995), som fekk meg til å grunde på kvifor Hobsbawm ikkje nemner den haitiske revolusjonen i ei bok som heilt spesifikt handlar om revolusjonar på 1700-talet.
I forbifarta
No skal det seiast at Hobsbawm faktisk nemner den haitiske revolusjonen eit par–tre gonger en passant, men i ei 400 sider lang bok om revolusjonar skulle ein tru det var verdt å dvele litt ved dette massive slaveopprøret, som faktisk førte til at slaveriet blei avskaffa på den franskkoloniserte øya, og seinare til at øya blei sjølvstendig. The Age of Revolution har rett nok ein litt annan undertittel på tittelbladet enn ho har på framsida, nemleg Europe 1789–1848, og i introduksjonen møter ein sant nok nokre setningar om at ein historikar ikkje kan ta føre seg alt, og at ein difor må konsentrere seg om det viktigaste – altså Europa. Etter å ha lese boka til Trouillot byrja eg å sjå med større skepsis på slike innøvde historikarfrasar.
Trouillot tolkar dei historiske krumspringa kring den haitiske revolusjonen inn i eit vestleg narrativ om global dominans: «[H]ow can Haiti, or slavery, or racism be more than distracting footnotes within that narrativ order?» For Trouillot er togna om den haitiske revolusjonen eit tydeleg døme på korleis makta har skrive seg inn i den historiske produksjonsprosessen: Kjeldene og arkiva er plukka, forma og samla etter dei mektige sine interesser og perspektiv; dei avmektige må lytte etter det historiebøkene teier om, for å finne attende til si eiga historie.
Kamp mot kolonistyret
Trouillots påstandar skal få henge litt, for eg kan ikkje nekte for at eg sjølv hadde ganske store hòl å fylle i den historiske kunnskapen min om Haiti og revolusjonen som fann stad der – og ein bør jo strengt teke ikkje rette peikefinger til velrenommerte historikarar som Eric Hobsbawm når ein knapt veit noko om saka sjølv. Eg skaffa meg difor ein ny biografi om Toussaint L’Ouverture, som tok del i slaveopprøret på Haiti og sidan tok militær og politisk kontroll over øya, både på lag med og i kamp mot det franske kolonistyret. Sudhir Hazareesinghs Black Spartacus. The Epic Life of Toussaint L’Ouverture (2020) er nettopp ein svært episk biografi – handlingsmetta, dramatisk og spennande – der forfattaren viser like stor interesse for det Toussaint konkret utretta på slagmarka og på den politiske arenaen, som for verdiane og ideane han kjempa for. For Hazareesingh er Toussaint «verdas første svarte superhelt» og såleis ein figur som bør vekkje stor interesse i vår tid.
Hazareesinghs portrett av Toussaint L’Ouverture («Ouverture» tyder «opning» på fransk) er av ein kløktig, karismatisk, heroisk, men også litt mystisk leiarfigur. Han står fram som ein krigar og ein hærførar, men også som ein original tenkjar og filosof. Han er ein som ofte trekkjer seg tilbake og arbeider i det løynde, men som alltid dukkar opp der dei store tinga skjer. Toussaint bygde ein nasjon, laga eit folk og grunnla ein stat – og dette siste gjorde han attpåtil etter at han sjølv var død.
Fødd som slave
Toussaints liv er omspunne av uklåre detaljar i første del og mytar i andre del. Vi veit ikkje nøyaktig når han blei fødd, men vi veit at han blei fødd inn i slaveri ein gong tidleg i 1740-åra på øya som då heitte Saint-Domingue. Saint-Domingue var den mest velståande kolonien og blei omtala som perla i det franske koloniveldet. Øya var særleg rik på sukker, kaffi, bomull og kakao, og utnyttinga av desse ressursane bygde på utbyttinga av hundretusenvis av slavar på store plantasjar. Toussaint vaks opp på Bréda-plantasjen, og Hazareesingh fortel at han stod nær styraren der. Han levde såleis eit friare liv enn andre slavar på plantasjen – i den grad ein no kan gradbøye fridommen til ein slave – og han blei faktisk sett fri lenge før slavane byrja å gjere opprør. Han valde likevel å leve vidare på plantasjen, rett og slett fordi familien hans framleis var slavebundne der.
Den politiske historia hans byrjar for alvor i 1791, då han blir ein leiande figur i det store slaveopprøret. Opprøret er vellukka, og den franske kolonimakta må snart sleppe taket og anerkjenne at slavane er frigjorde. Slaveriet blir så avskaffa på øya i 1793, og dessutan i alle dei andre franske koloniane allereie året etter. (Sidan blir det innført på nytt av Napoleon i 1802.) Etter opprøret stig Toussaint fram som ein militær leiar, og han frigjer Saint-Domingue frå både britiske og spanske okkupantar. Han står også imot angrep frå plantasjeeigarar og andre motstandarar på øya og blir ein samlande politisk leiar, fordi han klarer å manøvrere både kolonimakta i Frankrike og dei indre opprørarane på øya. I 1801 kunngjer han ei grunnlov for Saint-Domingue som gjer øya sjølvstendig under det franske imperiet. Det er eit eksperiment med sjølvstende under fransk overstyre, men som like fullt er radikalt nok til å vekkje sterk motvilje i Frankrike. Napoleon sender då store troppar for å ta attende kontrollen over Saint-Domingue. Toussaint blir tatt til fange i 1802 og deportert til Frankrike, der han døyr året etter i Fort de Joux-fengselet i Jurafjella. Samstundes kjempar kompanjongane hans ned dei franske styrkane under leiing av Jean-Jacques Dessalines, som Toussaint hadde eit intenst og tidvis trøblete forhold til. I 1804 erklærer Dessalines og dei andre revolusjonsleiarane øya for sjølvstendig under namnet Haiti, som då blir den første svarte, postkoloniale staten i verda.
Frigjeraren av Haiti
Toussaint døyr altså før eit fritt Haiti har blitt ein realitet, men Hazareesingh held han like fullt for å vere den sanne frigjeraren av Haiti. Mot slutten av boka siterer han Toussaints eigne ord til dei som fanga han, då han gjekk bunden om bord på skipet som skulle føre han frå fridomskamp i Haiti til fangenskap i Frankrike: «[B]y striking me, you have cut the tree of black liberty in Saint-Domingue. But it will spring back up from its roots, for they are many and deep.»
Det er eit stort og sterkt individ – heltemodig, men ikkje utan autoritære trekk – som stig fram i Hazareesinghs bok, men biografen har openlyst andre siktemål enn å drive med heltedyrking og hagiografi. Eit hovudpoeng i boka er å framheve den haitiske revolusjonen blant dei andre store revolusjonane på 1700-talet og peike på eigenarten og eigenverdien i han. Hazareesingh anerkjenner at den haitiske revolusjonen deler mange kjenneteikn med dei andre revolusjonane på slutten av 1700-talet: Han er forma av europeiske opplysningsidear og -ideal, han oppløyser etablerte sosiale hierarki, han utspelar seg på slagmarka så vel som i den politiske idéverda, og han er styrt av ein glødande vilje til å byggje eit betre samfunn – ja, faktisk til å forbetre sjølve menneskeætta.
Forma av opplysningstida
Den haitiske revolusjonen heng utvilsamt tett i hop med den franske, og både utbrotet av han og utviklinga i han er prega av dei sosiale opptøyane så vel som dei sentrale opplysningsideane frå Frankrike. Hazareesingh meiner like fullt at historikarane har vore så fanga i førestillinga om at den haitiske revolusjonen spring ut av den franske, at dei ofte har mista det lokale og unike ved han av syne.
Eit av døma hans er den kanskje mest kjende framstillinga i nyare historieskriving, nemleg The Black Jacobins (1938) av C.L.R. James. Hazareesingh understrekar at det er ei strålande bok, men han hevdar også at James overdriv koplinga mellom radikale rørsler i Frankrike og Haiti når han omtalar Toussaint og dei andre opprørarane som «svarte jakobinarar». Då ser han vekk ifrå alt som ikkje passar inn i den jakobinske ideologien hos Toussaint L’Ouverture, og såleis underspelar han det originale ved både han og rørsla hans.
Toussaint og dei andre opprørarane konfronterte hykleriet.
Hazareesingh framhevar til dømes at Toussaint var forma av langt meir enn franske opplysningsidear. Han hadde ein sterk afrikansk arv frå farssida og tok jamleg del i folkelege, karibiske spirituelle seremoniar kjente som voodoo. Toussaint hadde også synspunkt som stod i skarp kontrast til dei franske revolusjonsideala, ikkje minst ein godvilje for monarkiet og ei stødig katolsk tru. Han var likevel framfor noko anna republikanar, men Hazareesingh presiserer at republikanismen hans var ein type «kreolsk republikanisme», altså ei blandingsform, der afrikanske, karibiske og europeiske prinsipp og ideal møttest. Namnet L’Ouverture, som Toussaint tok då han blei ein leiarfigur etter slaveopprøret, viser til dømes til opplysningsidealet om å opne seg for nye tankar og idear, men også til ei ånd frå voodoo-religionen kalla Papa Legba. Etter trua er Papa Legba ein overgangsfigur – ei kraft som opnar for at ein kan endre seg og bli noko anna.
Ein meir rettvis revolusjon
Hazareesingh er særleg oppteken av eit punkt der revolusjonen på Haiti skil seg frå og er mykje meir radikal enn sin franske motpart: i spørsmålet om rettferd og likskap på tvers av rase og hudfarge. I den nye franske republikken fanst det dei som ville avskaffe slaveriet i koloniane og gi svarte same sosiale og politiske rettar som kvite. Men i praksis gjaldt ikkje fridom, likskap og brorskap for alle etter revolusjonen. Interessene til plantasjeeigarane og slavehaldarane gjekk føre, og franskmennene var atterhaldne med å bryte opp det omfattande slavesystemet som koloniriket var bygd rundt.
Toussaint og dei andre opprørarane konfronterte hykleriet i dette, og i 1792 formulerte dei det i klårtekst i eit brev til dei franske myndigheitene, «Lettre originale des chefs nègres révoltés». Dette brevet slo hardt og tydeleg fast at den franske menneskerettserklæringa frå 1789 på ingen måte lét seg sameine med vedvarande slavehald i koloniane, og dei kravde at utbyttinga av svarte måtte stoppe. Hazareesingh har ikkje reine prov på at Toussaint var involvert i utforminga av dette brevet, men han argumenterer overtydande for at han må ha halde minst ein finger på pennen som skreiv det. I både stil og innhald ber det fleire av Toussaints fremste kjenneteikn, og ikkje minst er det stila rundt ein retorisk manøver som Toussaint støtt gjorde bruk av: å snu spegelen mot franskmennene og stille dei andlet til andlet med sitt eige stolte sjølvbilete.
Den haitiske revolusjonen heng utvilsamt tett i hop med den franske.
Toussaint utfordra den franske republikken til å leve opp til dei høge ideala dei hadde proklamert under revolusjonen. Hazareesingh utfordrar på si side den utbreidde tanken om at avskaffinga av slaveriet var ein vind som bles frå sentrum i det franske koloniriket, altså frå abolisjonistane i det kvite borgarskapet i Paris. I staden viser han at det måtte eit blodig opprør frå dei svarte slavane til, og sidan standhaftig og kløktig politisk manøvrering, for å få franskmennene til å etterleve si eiga lære. Det lukkast dei med ei stund, før Napoleon tok makta og kampen mot slaveriet igjen fekk eit stort tilbakeslag.
Ein all-amerikansk helt
Også i USA var det stor ambivalens til den haitiske revolusjonen. Revolusjonen møtte både støtte og motstand i dei sameinte statane, men synet til Thomas Jefferson dominerte etter kvart. For han var Toussaint L’Ouverture eit skrekkeksempel og eit trugsmål mot stabiliteten både på Haiti og i statane. USA anerkjente derfor ikkje Haiti som sjølvstendig stat før i 1862. Slavane i USA hadde derimot tiltru til Toussaint, og håpet var at han skulle inspirere til at også dei amerikanske revolusjonsideala faktisk blei realiserte i statane. I USA er såleis Toussaint blitt ein ikonisk figur først og fremst i dei afroamerikanske frigjeringsrørslene, frå Nat Turner og Frederick Douglass, via borgarrettsrørsla på 1950- og 1960-talet og heilt inn i Black Lives Matter-rørsla i vår tid.
Toussaints liv er omspunne av uklåre detaljar i første del og mytar i andre del.
Ein stad i Black Spartacus påpeikar Hazareesingh at den haitiske revolusjonen no er meir til stades i vestleg historieskriving enn han var då Michel-Rolph Trouillot skreiv Silencing the Past. Hazareesingh meiner likevel at den haitiske revolusjonen framleis blir «trivialisert» i Vesten, og at boka til Trouillot har stor verdi. Det meiner heilt tydeleg også Raoul Peck, som gjer utstrekt bruk av innsiktene i boka i Exterminate All the Brutes. Ikkje minst låner han eit provokativt grep frå Trouillot: Han snakkar om kolonialismen i same andedrag som han snakkar om Holocaust, og om forteiinga av slike hendingar som den haitiske revolusjonen i same andedrag som Holocaust-fornekting. Dette vekte reaksjonar då Trouillot gav ut boka si for 25 år sidan, og det vekkjer reaksjonar når Peck gjentek det i dag. Ein tv-kritikar i The New York Times meinte at det var lettvint og lite kjenslevart. Andre har gjort det litt vanskelegare for seg sjølve, og sett med meir nysgjerrige auge på kva som ligg bak slike samanstillingar.
Å velje sine revolusjonar
Ein må velje sine kampar, blir det sagt, og kanskje må ein velje sine revolusjonar òg. Historia om Toussaint L’Ouverture og den haitiske revolusjonen gir oss i Vesten ei opning til å få auge på blindflekker i vår eiga historieskriving. Han er framleis ein spegel som stiller oss andlet til andlet med våre eigne ideal.
Medan eg skriv ferdig denne teksten, stig framleis dødstala etter det store jordskjelvet som råka Haiti i starten av august. Jordskjelvet trefte øya berre ein dryg månad etter at president Jovenel Moïse blei myrda og landet igjen styrta ut i politisk kaos. Dei siste orda i denne teksten tastar eg inn til lyden av ei plate som har gått på repeat hos meg dei siste vekene, den haitisk-amerikanske rapparen Mach-Hommys Pray for Haiti.
Eivind Myklebust er litteraturkritikar og skriv fast for Syn og Segn.
Artikkelen var på trykk i Syn og Segn 2-2021.
Biletet av Toussaint L’Ouverture er malt av George DeBaptiste i 1870 Foto: Wikimedia commons
