Slekta mi har drive gardsdrift på same stad sidan 1600-talet. No har eg vald å legge ned garden. Her skal du få vite kvifor.
Av Marianne Dolpen
I 1999 var det 70 000 gardbrukarar i Noreg. I 2020 var det att berre 38 600. Når 2021 er over, har eg òg vorte ein del av nedleggingsstatistikken. Sidan tusenårsskiftet har talet på bønder i landet vårt nesten vorte halvert. Kanskje er me der alt i haust. Me er mange som gir oss no. Mange fleire enn dei to som har gitt opp kvar einaste dag dei siste åra. Dette er historia om mitt liv som bonde. Dette er også historia om kvifor eg må gi opp draumen min.
Eg kom til verda med dunder og brak for 49 år sidan, under eit veldig torevêr. Eg vart ikkje fødd som odelsjente. Far min var yngst i syskenflokken på fire. Men det var han som tok over garden, då bestefar vart sjuk. Me flytta heim frå Oslo då eg var rundt to år. Ein knapp månad etter at bestefar gjekk bort, kom syster mi til verda. Då meinte mamma det fekk vere nok trollungar på garden.
Me hadde ein fin og trygg oppvekst her på Innset. På sumrane var det fullt av ungar på setrar og hytter. Me leika i skogen eller hos kvarandre. Det var noko meir einsamt vinterstid, sidan heimgarden min ligg nokre kilometer frå bygda. Men det var sjeldan me kjeda oss. Eg kan vel trygt seie at me var gutejenter. Me leika ikkje mykje med dokker. Om me gjorde det, så kledde me dei opp som cowboyar og indianarar.
Eg masa meg til å køyre traktor i ni–ti-årsalderen. Eg fekk køyre med både harv og høyvendar dei fyrste åra, og eg elska det. Seinare vart det meir avanserte oppdrag.
Fleire hundre år med arbeid
Eg var ikkje stor då eg byrja som fødselshjelpar heller, eller fyrste gong eg gjekk på sauesanking for meg sjølv med hunden. I dag vil kanskje nokre seie at det var barnearbeid. Men det var ingen som tvinga meg til noko som helst. Eg gjorde det av glede og interesse.
Etter kvart vart det landbruksskule på meg. I åra før eg vart bonde, jobba eg som avløysar.Garden min heiter Tysksæter. Namnet kjem frå tyskarar som kom hit til Innset på 1600-talet for å jobbe ved det fyrste koparverket i landet.
Med unntak av nokre få år på slutten av 1800-talet har slekta mi eigd garden heile tida. Jord har vorte dyrka og kjøpt til gjennom generasjonar. Besteforeldra mine bygde både hus og fjøs og dyrka opp bra med jord. Far min og mor mi brukte Amerika-arv til nydyrking. Dei bygde både fjøs og tilbygg på huset, i tillegg til å kjøpe jord og skog. Eg var med på nydyrkinga til foreldra mine. Eg har også restaurert hus, men noko nybygg vart det ikkje med meg.
Det kjennest både vondt og rart. Men no skal eg gjere slutt på fleire hundre år med samanhengande matproduksjon her på garden. Mat er det aller viktigaste for oss menneske. Men dagens politikarar er meir opptekne av alt anna.
Det spirer og gror
Eg var heilt sikker på at det var bonde eg ville bli, heilt frå eg som liten jentunge dilta i hælane på mor mi og far min. Det var det som var livet. Eit meir givande yrke kunne eg ikkje sjå for meg. Du ser liv spire og gro, både i fjøset og på åkeren. Grøne, små spirer der du sådde frø, etter lange dagar med pløying, harving, møkkøyring og steinplukking. Det er eit like stort under kvar einaste gong.
Det er det òg når lamungane kjem til verda. Dei fleste sprell levande og svoltne på mjølk med det same. Lite er meir rørande enn kjærleiken mellom mor og lam. Den låge humringa frå sauen og dei spede, små breka frå dei nyfødde. Ein kan få tårer i augo av den omsorga sauen viser lamma sine. Og ikkje minst av den sorga sauene viser om dei mistar lamma. Det er ikkje uvanleg at dei spring rundt og leitar i dagevis. Det å tru at dyr ikkje har kjensler, er berre tull.
Tenk at noko så skjørt og smått blir til mat i verdsklasse, berre på nokre få sumarmånader. Lamma tidoblar fort vekta si, frå dei kjem til verda i mai og til dei kjem heim frå fjellet på hausten. Det er ein framifrå måte å bruke ressursar som me menneske ikkje kan nyttiggjere oss på anna vis. Ein bonde eg kjenner, hadde besøk av kronprins Haakon for nokre år sidan. Bonden fortalde om kor fort lamma veks, men kronprinsen nekta å tru det.
Å sanke sau
Som bonde er det lett å sjå resultatet av eigen innsats. Alt du gjer, påverkar det du endar opp med. Det er viktig å vite kva ein gjer med avlen, så ein får dyr ein trivst med, og sauer som blir gode mødrer. I fleire år inseminerte eg dei beste søyene. Det var moro å sjå kor raskt dyra vart slik eg ville ha dei, når eg kunne bruke sæd frå dei beste vêrane i landet.
Steller du jorda godt, er sjansen stor for at du får løn for strevet. Du får gode avlingar. Tidlegare gjorde eg mykje av arbeidet med slåtten sjølv. Lukta av nyslege gras og tørt høy er noko av det beste eg veit. Men etter kvart gjekk den gamle reiskapen sund. Eg hadde ikkje pengar til ny, så då vart det så eg leigde slåttekarar i staden. Lettvint samanlikna med å skru på gamalt, som havarerer når vêret er som finast. Men eg vart liksom litt mindre bonde, syntest eg. Ikkje hadde eg lenger nokon til å slave for meg heller, for høyonna var meir arbeidskrevjande enn godt var.
For ein sauebonde er sauesankinga kanskje den aller finaste tida. Ein får mange fine turar i skog og fjell når naturen er på sitt mest fargerike. Det er ei eiga glede å finne dyra og sjå at dei har gjort seg god nytte av næringsrikt fjellgras. Og det er ei eiga glede i samspelet mellom meg, hunden min og sauene. Ein god gjetarhund er verd si vekt i gull. Hope heiter ho som er kompanjongen min no. Namnet var ikkje tilfeldig valt. Ho blei det vesle håpet mitt. Me klarte gjetarhundprøva i fjor haust. Det var fyrste gongen for oss begge. Det var eg som gjorde feila, men me fekk heldigvis nok poeng.
Den store karusellen
Då eg tok over garden i 2003, var sauenæringa nede i ein bølgjedal, nett som i dag. Det var tøft å starte. Men eg fekk garden ganske rimeleg, slik det vanlege er i landbruket. Om neste generasjon skal ha ein sjanse, kan ikkje dei gamle ta stort meir enn ein symbolsk sum for livsverket sitt og generasjonars slit.
Eg auka produksjonen i åra som kom. Ein vart fortald at det var det einaste riktige å gjere. Eg kunne gjere det utan å investere, så eg fylte fjøset. Men rik vart eg ikkje. Fjøset var frå slutten av 1970-åra og trong restaurering. Eg vurderte å ta opp lån og søkje om støtte. Det vart så eg spurde rådgivaren min. Han kunne fortelje at om eg skulle få pengar, måtte eg byggje på til dobbel storleik. Eg måtte ha dobla saueflokken og arbeidstimane, leigd mykje hjelp, investert i større traktor og kjøpt dyre maskinar. Ei slik utbygging ville kravd meir jord enn det eg hadde. Over femti mål av jorda eg leigde den gongen, ville eg ha mista nokre få år seinare. På toppen måtte eg handtert eit lån på fleire millionar.
I eit av verdas rikaste land får den som produserer maten vi et, ei løn under fattigdomsgrensa.
Sjølv om eg aldri var noko geni i matematikk, forstod eg at prosjektet aldri ville gagne meg. Eg hoppa ikkje på den store karusellen. Han er eit hamsterhjul som går fortare og fortare. Det vart i staden så eg flikka på fjøset når eg hadde litt pengar til overs, og det er eg sjeleglad for i dag. No kan eg slutte som bonde og framleis ha garden. Prøver eg eit år til, er eg ikkje sikker på om garden er min lenger. Diverre er det mange som ikkje er like heldige. Dei har investert millionar og kan ikkje gi seg som bønder. Dei har ikkje råd. Dei er bundne på hender og føter. Gjeldsslavar resten av livet, og dei jobbar helsa av seg. Mest alle norske bønder må ha ein jobb i tillegg til garden, sjølv om dei driv stort. Elles har dei ikkje til mat på bordet. Det er eit tankekors. I eit av verdas rikaste land får den som produserer maten vi et, ei løn under fattigdomsgrensa.
I fritt fall
Eg kjenner meg i fritt fall for tida. Det eg har brukt heile livet mitt på, er ikkje verdsett av samfunnet. Det har ikkje vore det på mange år. Maten har nesten vorte eit nødvendig vonde, som aldri blir billeg nok.Alt har ein ende, også for meg. Eg har slett ikkje lyst til å gi opp, men eg må. Eg har ikkje råd til å produsere mat lenger. Det som har vore livet mitt, skal eg no rive opp med rota.
Dei siste åra har vore vanskelege. Kostnadene har gått til himmels. Tilskot og kjøtpris har gått ned. Om bestefar og bestemor hadde hatt sau i 1955 i staden for mjølkekyr, hadde dei fått meir for kiloen av sauen enn det eg fekk dei verste åra. Seks kroner og fem øre i 1955 var nok ikkje så ille. Sidan har resten av samfunnet opplevd ein prisauke på rundt 1 500 prosent. Då prisen var som lågast, fekk me fem øre per kilo sauekjøt. Kva får ein kjøpt for fem øre i dag? Det er snart førti år sidan femøringen vart teken ut av bruk.
For morsarven kjøpte eg rundballekuttar.
Når prisen på alt ein treng, går opp, må ein skjere inn på kostnader der det går an. Du kuttar ned på alt for å halde ut, til betre tider. Men det skjer ikkje noko i positiv retning. År etter år sparar du inn. Heilt til det ikkje er meir som kan sparast inn på.
Smågodt
Som alle andre bønder har eg subsidiert drifta med pengar utanfrå. For morsarven kjøpte eg rundballekuttar og nye vindaugo. No har kuttaren stått stille dei siste to vintrane. Eg har ikkje råd til å reparere han.
Det er ikkje enkelt å glede seg over arbeidet no lenger. Eg kjenner fleire som går for halv maskin og ikkje gjer meir enn dei må. Før var eg meir framoverlent. Eg trudde på ei framtid som bonde, for mat må jo alle ha. Det er ei stund sidan no, for å seie det sånn. Det blir tungt når du ikkje lenger er motivert og har framtidstru. Når det ikkje hjelper, same kva du gjer. Du tener like lite uansett.
Då gjekk det den vegen høna sparkar. Eg må finne noko anna å gjere.
Ettersom eg er så glad i dyr, ser eg ikkje heilt bort ifrå at det blir nokre få dyr av ymse slag her. For trivselens skuld. Kanskje for mat til eige bruk etter kvart. Grønfôr har eg i kjøkenhagen i dag. Han blir nok utvida noko til neste vår. Eg ser det framleis som verdifullt å produsere noko av min eigen mat, i eit land der statsministeren er meir bekymra for tilgangen på smågodt i ei krise enn for mat til folket.
Marianne Dolpen er tidlegare sauebonde frå Rennebu i Trøndelag. Teksten er ein forkorta versjon. Heile teksten kan lesast i Syn og Segn 4/21.
Foto: Marianne Dolpen og Arvid Storli
