Vi kastar mat for 20 milliardar kroner i året. Vegen ut av uføret er heldigvis enklare enn du trur.
Av Gyro Knutsdotter Homme
Du kan kjøpe så mange biodynamiske naturvinar du berre vil, eller ete vegansk soya-is så det skummar kring kjeften i sumarferien. Men det er fyrst når du byrjar å ete ugras, at du verkeleg kan ta ordet berekraftig inn i den danna daglegtalen din og vite at dei økologiske omsyna du tek meir enn spel for galleriet. Skal du vere ærleg og ekte berekraftig i matvala dine, må du nemleg vere stuttenkt og velje stuttreist. Økologi handlar om korleis alt heng saman med alt. At me alle er ein tråd i veven, og at det nettopp er slik det har vorte – at natur er ikkje berre natur; nei, naturen, den ville, den tamme, den kultiverte og komplekse, er uløyseleg knytt saman med menneska, med kulturen, med sivilisasjonen. Alt du gjer mot ein av desse mine små, gjer du difor også mot meg, og ikkje minst deg sjølv, på lang sikt.
Treet og jorda
Det er mange greiner på det økologiske kunnskapstreet. Det fortel korleis mikrolivet i jorda ikkje berre legg til rette for, men er naudsynt for ein frisk og frodig plantevekst; den kunnskapen er enno relativt sett liten og fragmentert. Vidare fortel det korleis sopp og tre samarbeider, kommuniserer og utvekslar næringsstoff og signalstoff. Ein treng langt frå gå inn i fantasilitteraturen for å finne magiske samband og fabelaktige løysingar på eit altomfattande samspel. Og her, midt i denne veven av synlege og usynlege trådar, finn me oss sjølve, i eit kvardagsliv der me sjølve har fragmentert kunnskap om kva konsekvensar dei daglege vala våre får for det store spelet.
Heldigvis er det hjelp å få. Svaret ligg i det frodige ugraset bak utedo.
Tabloidane fortel oss at raudt kjøt er krise for klimaet. På Facebook er det umogeleg å forstå om vindmøller eigentleg er bra for miljøet, eller slett ikkje. Er det oppdrettslaksen som skal forsyne oss med mat framover, som den mest effektive måten å produsere kaloriar på, trass alt; eller er det slik at me alle skal verte planteetarar?
Å leite bak utedoen
Det er ein jungel der ute. Alt heng saman med alt, og dersom du ikkje har ein mastergrad i samanhengar, er det ikkje rart at det som vert ropa høgast, også er det som festar seg i minnet ditt. Heldigvis er det hjelp å få. Svaret ligg i det frodige ugraset bak utedo. Eller altså, vanlegvis, i utkanten av ein hage, langs ein frodig sumarsti, på eit skogsbeite, og i bakgarden din. Det handlar om brennesla. Eg skal forklare.
Grønt life hack #1: For å vere langtenkt må ein vere stuttenkt. Vil du gjere ditt for kloden i eit langsiktig perspektiv, bør du ta val som gjer at dei ressursane du treng, er så stuttreiste som råd. Når ein brukar dei ressursane ein har i nærleiken, og særleg når ein er avhengig av desse ressursane for å leve og ha det godt, så vil ein naturleg nok forvalte dei på ein måte som gjer at dei held fram med å gje over tid. Altså bruke dei på berekraftig vis. Å bruke vårt eige land til å lage den maten me sjølve treng, er i så måte ein særs god tanke. Diverre er sjølvforsyningsgraden vår i dag skremmande låg, for ifylgje Nibio lagar me i desse dagar berre om lag ein tredel av den maten me treng her til lands.Det er lett å argumentere med at det jammen ikkje er enkelt å produsere nok mat til alle, når berre tre prosent av arealet i Noreg er dyrka mark.
Å bruke utmarka
Greitt nok. For å sjå nye løysingar må ein også opne for nye perspektiv. Det skal ikkje meir til enn ein sterk motivasjon og ein vilje til endring for å kunne gjere oss mykje grønare og meir berekraftige i matvegen i åra framover. Fyrst og fremst, det å bruke utmarka – skog og hei – som beiteressurs til kyr, sau og geit, heller enn å ete dyr som sjølve et menneskemat som korn, er eit enkelt punkt å dra fram. Då brukar me gras, lyng og lauv til å lage kjøt, og lagar altså mat av ressursar som elles hadde stått ubrukte. At beiting gjev auka opptak av karbondioksid frå lufta, er heller ikkje eit irrelevant faktum. Å sørge for at meir av det kornet me dyrkar i Noreg, faktisk går til folk og ikkje til fe, er eit anna. Til dømes vart det i 2019 dyrka 500 000 tonn bygg her til lands, men berre ein prosent går i magane våre, trass i at bygg har solide ernæringsmessige kvalitetar og lett kan erstatte både ris og pasta i måltida våre.
Den kortreiste løysinga
Kva med å dyrke meir av vår eigen mat, kvar og ein av oss? Er det ein naiv utopi? Forståinga for maten, slik som det å ha sett, kjent og røynt på kroppen (på tolmodet!) kor lang tid det tek frå du sår eit frø til ei matplante er mogen, gjev ein heilt annan respekt for råvara. Ei slik innsikt får du gjennom ein ørliten innsats, som til dømes å så gulrøter i store blomepotter på balkongen, eller ha potet i staden for rhododendron på jordflekken ved innkøyrsla di. Det å sjølv oppleve korleis maten vert til, og ikkje minst ta barn med på ei slik nær magisk ferd, der éin potet vert til mange, og eit lite frø vert til eit enormt graskar, er eit ørlite steg, som på same tid set eit djupt og varig fotefar på vegen me går.
Du kastar ikkje halve gulrota du har dyrka sjølv.
Kvifor? Fordi me skaper ei kjensle av verdi. Du kastar ikkje den halve gulrota du har dyrka sjølv – fordi du veit kor inn i hampen mykje tid og krefter det har teke å få henne fram. Og nett slik – kanskje ikkje for å bidra i stor grad til auka sjølvforsyning, men for at det frå barndom og gjennom livet skal vere ei forståing for, ei kjensle av, ein kunnskap om vegen frå frø til brød. Ei forståing for den innsatsen det krev, i så mange ledd, fram til måltidet ligg varmt på tallerken, ei gradvis oppbygd ryggmergsforståing for maten, for ressursane, avgrensa som dei trass alt er i all sin rikdom. Det vert ei kjensle i oss, ei kjensle som ber i seg mogleiken for ikkje berre å ta meir berekraftige val for maten vår, men også for andre område i livet. For å reparere heller enn å kaste. For å arve, heller enn å kjøpe nytt. For å velje stuttreist, både varer, arbeidskraft, og krefter, og det å gje attende til lokalsamfunnet, heller enn å leggje overskotet vårt i amazon og google.
Å ete opp maten
FN peikar gjennom berekraftsmåla sine på matsvinn og har rekna ut at på verdsbasis vert 17 prosent av all produsert mat kasta. I Noreg vart det i 2019 kasta 78 kg mat per person, noko som tilsvarar ein total verdi på over 20 milliardar kroner. Det å ete opp maten vår er eit val og ei handling kvar og ein av oss kan gjere, kvar dag, fleire gonger dagleg. Og faktisk gjere ein skilnad, saman. På furumoar og mellom grøne granlegger i Noreg veks det årleg kring 1 million tonn bær, i tillegg til eit mylder av spennande soppar og eit virvar av velsmakande vekstar – og mesteparten hamnar nedi skogbotnen, medan me samstundes importerer tonnevis med blåbær frå fjerne land som Marokko og Peru. Kva med å fylle dag og mage med sanking i skog, på hei og langs strand, som eitt av mange små steg i rett retning? Korkje sopp, bær eller ville vekstar kan åleine gje oss mette, men det handlar om tankar, refleksjonar og dei enkle vala, dei små vala, det å faktisk gjere seg nytte av det som veks beint utanfor døra di, og å gjere det så jamt som råd er.
Songen om brennesla
Det er nettopp her brennesla kjem inn. Som eit symbol, men også som ei faktisk løysing på kva du kan gjere. Som eit symbol på det å ikkje sjå skogen for berre tre – det å bu i eit land med så mange og mykje ressursar som i så stor grad vert ståande unytta. Det er så mange hagar her i landet der folket brukar robotar for å slå eit gras som berre er til irritasjon, og der mat- og hageavfall vert køyrt til søppelplassen – når det kunne vorte den beste kompost, og sidan matjord, til ein hage der ein kunne vore sjølvforsynt med potet, dyrka eigne bær, og hatt friske grønsaker gjennom heile sumaren. Langs vegen din vil du finne brennesle, om du bur i by eller bygd. Ved hav eller hei. Brennesle, som er så vanvittig næringsrik ei plante, som det finst så mykje av, som det er enkelt å hauste mykje av, heilt enkelt, og som er så allsidig på kjøkenet. Og så går me berre forbi henne. Dag etter dag, år etter år. Det er som å bu i eit bibliotek utan å kunne lese. Det er berre teit. Et stuttreist, og bruk brennesle. Amen.
Gyro Knutsdotter Homme er veterinær
Brennesle-isdrykk
På null komma niks kan du lage ein forfriskande, vårgrøn slush!
Framgangsmåte:
1. Gå ein fin tur ute i våren, gjerne om kvelden når raudstrupe og svarttrast syng så fint. Plukk den øvste delen av nesleplanta (dei øvste tre–fire bladkransane), bruk saks og hanskar.
2. Lat neslene liggje i eddikvatn ti minutt når du kjem heim, og skyl dei så godt i ein sil under rennande vatn.
3. Ha nesler og om lag 1 dl vatn i blenderen, og køyr til det er ei fin, jamn væske.
4. Bland inn om lag like mykje eplemost som du har grøn væske, bruk ein syrleg eplemost. Ha også i 1 matskei melis, ev. honning.
5. Bland alt godt, og smak til. Meir søtt? Meir syre? Noko sitron?
6. Ha dette i eit lite beger i frysaren, eit stort jogurtbeger er mest praktisk, fordi det er enklare å røre i ei rund form. Rør godt kvar halvtime eller time, til det har vorte ein isete slush.
7. Server med ein liten gauksyreblom på toppen, i høge glas. Del med ein god ven!
Sitat:
Alt du gjer mot ein av desse mine små, gjer du difor også mot meg.
Heldigvis er det hjelp å få. Svaret ligg i det frodige ugraset bak utedo.
