Dei skrur opp TV-en så ingen skal høyre skrika frå grisen som spring rundt i blokkleilegheita.

Av Eva Marie Bulai

Vi er tilbake i det kommunistiske Romania i ei trong lita leilegheit. Onkel kjem på besøk rett før jul og har tatt med seg ein gris. Problemet er berre at han er levande. To godt vaksne menn spring rundt i stova etter ein skrikande gris, mens mor i huset foreslår å sette opp lyden på TV-en for å avleie mistenksame naboar. Den absurde scena er frå filmen Aminitiri din Epocha de Aur (2009), som er sett til ei tid der ein heil gris var luksus ein berre kunne drøyme om. Far i huset fryktar at han kjem til å ende bak lås og slå om dei blir ferska.

I 40 år levde rumenarane i ei konstant frykt for å bli innrapporterte eller angitt. Ein skulle følgje reglane. Var du bonde, skulle til dømes så og så mykje av avlinga eller bodskapen tilbake til kollektivet. Og heldt du igjen for mykje til deg og familien, var det nok av folk som spionerte på deg. Det kunne vere vener, familie, den du minst ana. Etter kommunismens fall har folk fått stadfesta mistankane sine: Fleire har lese i mappa si svart på kvitt at det var tilfelle der nettopp vener og familie rapporterte direkte til tryggingspolitiet Securitate. Kva gjer slike erfaringar med tilliten mellom folk? Og kva gjer dei med tilliten til styresmaktene?

Tal som talar for seg

13,4 prosent. Det er den prosenten av rumenarar som i dag har tillit til regjeringa. Det tilsvarande talet i Noreg er 68 prosent. Tala speglar på mange måtar historia. Nordmenn har levd i eit land der fungerande demokrati har vore normalen i over 100 år. I Romania blei det tent eit håp rett etter revolusjonen i 1989 om nettopp eit fungerande demokrati. Ved det første frie valet den 20. mai 1990 gjekk 86 prosent av befolkninga til stemmeurnene. Mange trudde på ei betre framtid. Men som etter så mange andre revolusjonar fall tilliten til politikarane raskt og brutalt. Og han har ikkje komme seg opp att.

Tala speglar på mange måtar historia.

Men kven er det rumenarane set sin lit til, når det ikkje er nokon grunn til å ha tillit til politikarane? Går vi attende til statistikken over kva for institusjonar dei set mest lit til, tronar militæret høgst med 68,2 prosent, deretter kjem Det Rumenske Akademiet, Romanias høgaste forum for vitskap og kultur, med 64,7, tett etterfølgt av kyrkja med 62,4 prosent.

Eg har undra meg over kvifor det er så sterk motstand mot korona-vaksinen i Romania. Då eg kom attende frå ferie i Noreg i september i fjor, var berre 28 prosent vaksinerte. No er det 41 prosent. Det er ikkje mangel på vaksinar. Romania har måtta selje unna til andre europeiske land for at ikkje vaksinane skal gå ut på dato. Mens folk her ventar med å vaksinere seg, har over 60 000 menneske døydd av korona. Kan hende ligg noko av svaret i talet 13,4? Når det kjem ei oppmoding frå styresmaktene om å ta vaksinen, går det som det må gå. Orda deira fell på steingrunn. Men kyrkja sin bodskap fell i god jord. Dessverre har prestar og biskopar i den ortodokse kyrkja nytta posisjonen sin til å åtvare mot vaksinen. I fjor gjekk ein klosterleiar ut og sa at vaksinen gir deg fiskehud og blodkreft. Men her kan det verke som om høgare makter har tatt affære: Vedkommande hamna på intensivavdelinga med nettopp korona.

I fjor gjekk ein klosterleiar ut og sa at vaksinen gir deg fiskehud.

– Takk for tilliten, er ikkje ei uvanleg utsegn frå læraren på skulen. Ho merkar seg nemleg når vi litt annleis og utanlandske foreldre viser at vi har tillit til at ungen har det bra på skulen. Noko som er svært uvant for meg, er at fleire private barnehagar og skular i dei største byane har overvakingskamera innandørs. Når eg spør foreldre kvifor dei har behov for å observere ungen sin frå jobb, får eg til svar at rumenarar har ei smertefull erfaring med fysisk straff i skule og barnehage. Og det er ikkje besteforeldregenerasjonen vi snakkar om. Det er folk på min eigen alder og yngre som har erfaring med til dømes å bli slått over fingrane eller haldne fast i senga for at dei skulle sove (born opp til 5-årsalderen søv på dagen i rumenske barnehagar). Foreldra ønsker å sitte på jobb og følgje med på kva som skjer med barnet deira til kvar tid. Motargumentet om personvern når ikkje fram til bekymra foreldre som ikkje har tillit til at barnet deira har det bra.

Betaler for å få delta

Valdeltaking seier ofte mykje om tilliten i eit land. Ved parlamentsvalet i desember 2020 var valdeltakinga nede på 31,8 prosent. Nedgangen var på nesten 8 prosentpoeng frå førre parlamentsval, i 2016. Tala stemmer overeins med tala for tillit til institusjonar i Romania, der dei politiske partia er på jumboplass med 8,8 prosent. Som journalist har eg merka meg ein del sider ved media som neppe er med på å auke tilliten til dei politiske partia: Det er TV-kanalar, nettaviser eller radio som får økonomisk støtte direkte eller indirekte frå politiske parti. I valkampen må partia betale for å delta i debattprogram. Utanom valkampar finst det døme på politikarar som betaler for å bli inviterte, det merkar ein ved at programleiaren lar betalande gjest føre monolog i kan hende fem minutt og ikkje stiller kritiske spørsmål. Interessant form for journalistikk, eller var det PR-byrå?

Private barnehagar og skular i dei største byane har overvakingskamera innandørs.

La oss ta eit kort blikk attende igjen: Romania har hatt 40 år med kommunisme der politikarane gjorde som dei ville og folket måtte lyde. Som nemnt måtte bønder gi frå seg avling og dyr til fellesskapet. I tillegg blei eigedommar nasjonaliserte: Nokre blei regelrett tatt frå huset fordi myndigheitene bestemte seg for å nasjonalisere eigedommen, som altså betyr å overta huset; eit anna døme er at styresmaktene kunne bestemme at ein einebustad skulle delast opp til tre familiar. Slik mista svært mange eigedomsretten. Dagleg går eg forbi tomme hus som står og forfell fordi ein kranglar om kven som eig dei, eller fordi eigaren ikkje klarer å få ut leigebuarar som nærast har okkupert huset.

Då diktatoren Nicolae Ceauşescu (1918-1989) bygde parlamentet i Bucuresti (det nest største byggverket i verda i flateinnhald), rydda han like godt eit område på meir enn sju kvadratkilometer. 40 000 menneske mista heimane sine og blei stua inn i blokker. I Oslo er området jamstort med heile bydel Gamle Oslo (som består av Lodalen, Grønland, Enerhaugen, Nedre Tøyen, Kampen, Vålerenga og Helsfyr) eller ein og ein halv gong Grünerløkka. Eg har høyrt fleire historier om folk som jobba med å byggje parlamentet: Kom du deg på innsida, tok du sjølvsagt med deg ein suvenir heim – ein bit av ein dørkarm, eit handtak eller – slik ein eg kjenner gjorde – ein heil lastebil med murstein(!). Ettersom politikarane gjorde nett som dei ville, svara folket med å gjere som dei ville. Ein gjensidig mistillit, kan ein vel seie.

Statsministeren som juksa

For kort tid sidan avslørte ein kjent gravejournalist at den sitjande statsministeren har plagiert store delar av doktorgraden sin (42 av 137 sider). Eit sjokkerande nyhende i mine auge. Men her fekk saka minimale konsekvensar – om nokon i det heile. Saka skal undersøkjast, men det kan sjå ut som om ho renn ut i sanden. Og statsministeren? Han sit trygt i stolen sin. Det høyrer med til historia at dette dessverre ikkje er den første statsministeren som har blitt ferska i å plagiere utdanninga si. Det triste er at når politikarane gjer nett som dei vil, så blir det normalen. Det breier seg ei djup politikarforakt som nærast fører til apati blant folk. Så snart politikarane lagar eitt sett med reglar for seg og eitt for kvarmannsen, fell tilliten – og lysta – til å følgje reglane.

I Noreg har tilliten til politikarane falle etter pendlarbustad-sakane, her i Romania kjennest det som smårusk når statsministrar (i fleirtal) har juksa seg til ei utdanning. Men om dei som styrer, tar konsekvensen av det dei har gjort, kan dei bidra til å få opp igjen noko av tilliten. Dei kan til dømes begynne å følgje reglane eller til og med gå av. Her har dessverre hovudregelen vore at politikarane ikkje endrar seg nemneverdig. Då kan ein skjøne at folket har 8,8 prosent tillit til dei politiske partia.

I valkampen må partia betale for å delta i debattprogram.

«De kan ikkje komme inn frå denne sida, her er den offisielle inngangen», seier politimannen og peiker bort mot alle dei svarte bilane som står oppstilte langsmed vegen. Eg freistar å seie at om eg skal gå rundt heile parken for å gå inn den andre inngangen, kjem eg, svigermor og dei to borna mine til å gå glipp av heile seremonien. Det er 1. desember og nasjonaldag. Vi har pynta oss i nasjonaldrakt under vinterjakkene og sett fram til å sjå paraden i parken. Men hierarkiet stoppar oss. Til slutt finn vi ein plass oppå ei lita høgd mellom nokre tre der vi kan skimte kva som skjer langt der framme. På kvar side av oss patruljerer det politimenn for å sørge for at vi ikkje kjem for nær dei svarte bilane. Kontrasten til det norske 17. mai-toget kunne ikkje vore større. Det er ikkje presidenten eller statsministeren som vitjar parken. Det er dei lokale leiarane for bydelen vår. Borna blir over seg av glede då dei får eit lite glimt av musikkorpset som tar ein sving bortom oss. Då store bussar fraktar musikarane bort, oppmodar eg gutungen om å vinke, og han blir lykkeleg då endeleg nokon der inne i bussen vinkar attende. Dei svarte bilane er det ikkje nokon vits å vinke til. Dei køyrer ut av parken med sota ruter.

I presidentvalet vinteren 2014 skapte kandidaten Klaus Iohannis forventningar og håp. Over 50 prosent av veljarane sette sin lit til at han skulle endre Romania. Han er inne i sin andre periode, og han har no tatt det partiet han i si tid stilte til val for å kjempe imot, inn i regjeringa. Kva skjedde på vegen? Kan hende det som skjer med mange politikarar: Dei blir henta inn av verkelegheita, eller makta blir viktigare enn innhaldet i politikken. Og kva skjer då med tilliten? I tillitsbarometeret nyt presidenten no 14,6 prosent tillit. Lågare enn både lokale ordførarar og pressa.

Liv og lære

Samanhengen eller rettare sagt mangelen på samanheng mellom liv og lære trur eg også påverkar tilliten. For ikkje lenge sidan høyrde eg på radioen at presidenten vil innføre eit fag i skulen der elevane lærer korleis ein kan ta betre vare på naturen. Vel og bra, tenkjer du nok. Men korleis var no den miljøvennlege livsstilen til dei på toppen? Då må vi attende til dei svarte bilane i parken. Så vidt eg kunne sjå, gjekk det éin person inn i kvar svarte bil med kvar sin sjåfør. Eg har også lært meg at rundt 100 av parlamentarikarane i det rumenske parlamentet (komitéleiarar, medlemmar i presidentskapet og gruppeleiarar) automatisk får tildelt sin eigen bil med eigen privatsjåfør. Dei kan altså kvar dag køyre på jobben i kvar sin bil, og det er ikkje elbil, – i ein av Europas mest forureina hovudstader.

Kva med å feie i eigen bakgard slik at elevane i skulen kan lære frå dei flotte politikarane å ta vare på naturen og kan hende få auka tillit til dei? Eg kjenner eg blir stolt av å vite at det er mange syklar i stortingsgarasjen i Oslo. Og når vi først er inne på syklar, eit av mine første minne med den då liberale og spanande nye presidenten Iohannis var då eg såg han i ein video der han promoterte sykling. Han sykla rundt i ein av Bucurestis nydelege parkar og skrytte over kor mykje positivt det er ved å bruke sykkelen i staden for bilen.

Eg tviler ikkje på at han liker å sykle. Men kva skjer om ein vil vitje presidenten og kjem på sykkel? Mannen min[1] (ja, eg veit eg er inhabil, men det er omtrent ingen andre parlamentarikarar som syklar, så eg bruker han som døme) skulle i regjeringssonderingar i presidentens residens og kom – på sykkel – som jo presidenten oppmodar til. Han blei stoppa i porten og beden av vaktene om å la sykkelen bli utanfor. Han fekk klår beskjed om at her kjem ein ikkje på sykkel, men i svart bil. Enden på visa var at han slukøyra måtte parkere sykkelen sin utanfor porten hos presidenten.

Så snart politikarane lagar eitt sett med reglar for seg og eitt for kvarmannsen, fell tilliten.

– Den store tilliten nordmenn har til eige samfunn, gir større økonomisk avkastning enn olja i Nordsjøen. Desse orda tilhøyrer professor ved Noregs handelshøgskole Alexander Cappelen. Og mange med han har peikt på nett det same: Kor viktig tillit er for at det går så bra med Noreg. Tilliten nordmenn har til samfunnet, får det til å henge i hop og smør samfunnshjula: Ho gjer at vi betaler skatt (fordi vi av erfaring veit at pengane kjem fellesskapet til gode). Vi følger reglene, vi tar vaksinen når myndigheitene oppmodar til det, og vi leverer born på skule og i barnehage utan behov for å følgje med på ein skjerm kva dei gjer heile dagen. Eg kunne ha halde fram: Vi har eit system med hytter i marka der folk får utdelt eigen nøkkel basert på tillit. Vi deltar på dugnad og stemmer ved val. Denne delen av det norske samfunnet er det lett å ta for gitt, heilt til ein opplever eit samfunn med låg tillit på nært hald.

Korrupsjon i staden for tillit

I ei artikkelsamling utgitt av universitetet i Cluj i 2021 skriv professor i statsvitskap Claudiu D. Tufis om korleis samfunn med låg tillit held seg flytande. Han peiker på at i Romania er korrupsjon med på å fylle tomrommet når tilliten forsvinn. Det uføreseielege som pregar mange statlege institusjonar, blir meir føreseieleg om ein utfører ei korrupt handling. Til dømes: Blir du innlagd på sjukehus og merkar at behandlinga ikkje er god, er løysinga for mange å betale legen pengar under bordet for å få betre hjelp. Tufis peiker vidare på at den veldige auken i private sikkerheitsselskap og vakter ved all slags private og offentlege institusjonar er med på å erstatte mangelen på tillit til dei rundt deg. Ikkje minst nemner han at tilliten blir eksternalisert, ved at institusjonar som FN og EU har meir enn dobbelt så høg tillit som dei nasjonale institusjonane. EU kjem vi attende til. La oss først sjå kva som skjer med dei som ikkje går med på å erstatte tillit med til dømes korrupsjon:

Statistikken viser at mange ikkje lenger finn seg i at samfunnet ikkje fungerer. Dei flytter. I perioden 2007-2017 emigrerte 3,4 millionar rumenarar til utlandet. Det er 17 prosent av befolkninga. Då trona Romania på andreplass i verda, etter Syria, i tal på personar som emigrerte. Det har vore all slags arbeidsfolk som har dratt frå Romania. Dei siste fem åra har også mange unge menneske med høg utdanning pakka kofferten og forlate Romania. Dei tar med seg borna sine. For, som mange seier, «å gi dei ei betre framtid». Dei veit at det finst samfunn der ute der tillit ikkje er ei mangelvare.

Då forbundskanslar Angela Merkel takka av etter 16 år ved makta i Tyskland, trekte ho fram nettopp verdien av tillit. I avskjedstalen kom ho med ei innstendig bøn: Ha tillit til kvarandre! Ho understreka at tillit er ein av dei viktigaste ingrediensane i demokratiet. «Dei siste to åra av pandemien har vist kor viktig det er å ha tillit til politikk, forsking og samfunnsdebatt. Men også kor sårbart det kan vere», påpeikte Merkel. Ho la også til at «demokratiet er avhengig av solidaritet og tillit, inkludert tillit til fakta». Sjølv var ho på tillitstoppen blant verdsleiarane. I ei stor undersøking utført av Pew Research Institute seier 77 prosent av dei spurde at dei hadde tillit til Merkel som leiar. Til samanlikning svara 74 prosent at dei har tillit til USAs Joe Biden. Vladimir Putin måtte nøye seg med 22 prosent tillit. 

Romania trona på andreplass i verda, etter Syria, i tal på personar som emigrerte.

Rumenarane har tillit til EU

Men vi må attende til Romania. Nyleg feira landet 15 år som EU-medlem. Og dette er interessant – løftar ein blikket til det europeiske fellesskapet Romania er del av, stig tilliten. 49 prosent av rumenarane sa i 2018 at dei har tillit til EU. Det er langt høgare enn både regjering, storting og politiske parti i eige land. Sjølv om det ikkje er på linje med militæret, kyrkja eller politiet, er det faktisk halvparten av befolkninga. På 15 år har det skjedd ei enorm utvikling i Romania, økonomisk og sosialt. For ikkje lenge sidan delte filosofen Sorin Cucerai nokre interessante tal som viser utviklinga av sosiale forhold i Romania. Tala frå Eurostat viser mellom anna at personar som var ramma av alvorleg materiell mangel i 2007 (året Romania blei med i EU), låg på 38 prosent, i 2020 hadde talet falle til 15,2 prosent. I 2009 svara 40,7 prosent av rumenarar at dei verken hadde dusj eller bad i huset, i 2020 svara 21,6 prosent det same. Mens 13,8 prosent i 2011 ikkje hadde råd til vaskemaskin, hadde talet gått ned til 6 prosent i 2020. Og ser ein på BNP per innbyggar, låg det i 2010 på 6200 euro, mens Romania anno 2020 hadde ein BNP på 11 360 euro per innbyggar. Slike tal skaper større tillit.

Eva Marie Bulai (f. 1979) voks opp i Vadsø, der ho starta journalistkarrieren i lokalavisa Finnmarken. Ho er utdanna frå Universitetet i Oslo (Balkan-studium) og Høgskolen i Oslo (journalistikk). Bulai er journalist i NRK og er gift med Iulian Bulai, som er parlamentsmedlem i Romania for partiet USR PLUS.

[1] Mannen det er tale om, er Iulian Bulai. Han har vore parlamentsmedlem for partiet USR PLUS sidan 2016.