Nokre kritikarar har hevda at det blir mykje tull og lite alvor hos Ragnar Hovland. Til det er det berre å seie: Ja, det blir det, og nei, det blir det ikkje.
Av Eivind Myklebust
Det er eit heilt liv, eller i alle fall eit halvt, sidan eg las Ragnar Hovlands Sveve over vatna første gong. Eg kan ikkje seie at minnet mitt av romanen har vore særleg skarpt. No er det ikkje alltid dei skarpaste minna som er dei beste, men det har faktisk plaga meg litt at eg har gløymt bort så mykje av romanen. Sveve over vatna er ei bok det blir fnist, flirt og nikka innforstått om, og kanskje også kremta om i enkelte finare kretsar. Men det blir sjeldan sagt noko utførleg og utfyllande om romanen, til nød blir det sitert nokre underfundige setningar frå han. For eigen del er det gjerne desse setningane eg siterer – sanneleg om eg veit kvifor: «Vi laga oss litt mat. Det var ikkje mykje pålegg eg hadde, men det var ikkje så mykje brød heller, viste det seg, så det rakk.» Eg var openbert altfor ung då eg las boka første gong. Enno år unna den store studietida som romanen handlar om, og som eg sjølv berre skimta langt der framme i horisonten. Aldri hadde eg vel mangla pålegg, og i alle fall ikkje brød. Når eg no har teke meg på tak og lese romanen på ny, er eg for lengst komen meg velberga og ikkje minst heilskinna gjennom studietida. Eg ville nok ha påstått at eg har lagt henne bak meg, om det ikkje var for at eg no opna boka og studietida med eitt kom styrtande over meg i bakhaldsåtak, la dei klamme hendene sine over auga mine og kviskra meg i øyra med innsmigrande røyst: «Gjett kven?»
Møte med Munk
Den namnlause forteljaren i romanen er ein bondestudent så god som nokon. Han dreg ifrå dei gamle og grå foreldra sine, legg jobben på sildoljefabrikken bak seg og tek bussen inn til Bergen by – med ein eim av fisk og ein flokk svoltne kattar etter seg. Han får tidsnok vaska seg og kvitta seg med kattane, og då semesteret er i gang, viser det seg at han har eit visst drag på damene. Jentene kjem og går i løpet av romanens gang – Inger og Else og Sandra og Karin og Annette og Rebekka og fleire med dei – og jammen kjem det og går for nokre av dei også. Det tek forteljaren med fatning. Han er ein mild type med eit melankolsk lynne. Om det ikkje var for dei bråkete typane han snart skal omgi seg med, kunne ein ha frykta at forteljinga hans ville bli i overkant kjensledrypande og dvask. Den første han møter etter å ha gått av bussen i Bergen, er nemleg Dr. Munk: Eg kryssa gata, slik at eg kunne følgje parken og Lungegårdsdammen eit stykke.
Eg var openbert altfor ung då eg las boka første gong.
Der sat det ein type på ein benk. Eg hadde slett ikkje planar om å prate med han, men det tok han ikkje omsyn til. – Hei du, sa han. – Skal du ha deg ein dram? – Nei takk. – Nei takk? Kva er det med deg, er du homo eller noko slikt? – Det er for tidleg på dagen. – Eg trudde ein dram smakte det same når som helst på dagen, sa han. […] Dr. Munk er ikkje akkurat kjønnspolitisk korrekt, og i alle fall ikkje alkoholpolitisk korrekt, men han er elles svært oppteken av korrekt politikk – i alle fall i teorien, som helst er marxistisk, i praksis er han av meir tilbøyeleg natur – altså tilbøyeleg til det meste. Munk likar ikkje historielause tradisjonalistar, men historiske materialistar har han stor sans for, og det skal vi sjølvsagt kome svært så grundig tilbake til seinare i denne teksten.
Gjensyn med Waglen
Men før forteljaren rekk å bli særleg godt kjent med Dr. Munk, har han eit i beste fall halvblidt gjensyn med ein gammal kjenning frå realskulen. Det er Waglen, med fornamn Per, som står midt på fisketorget med nevane i lommene og ser trugande utover byen «som han ville seie: Kom igjen du forbanna by eller Dr. Munk er ikkje akkurat kjønnspolitisk korrekt. kva du no er, så skal eg røske dei seige ballane dine av deg!».
Vår mann og Waglen går laus på det eine verdsproblemet etter det andre.
Forteljaren går bort og bryt han av i kontemplasjonen: – Hei, Waglen, sa eg. – Kven faen er du? sa Waglen og såg mørkt på meg Waglen er ganske brå i vendingane, og han hugsar ikkje forteljaren med det same. Forteljaren hugsar på si side Waglen først og fremst som ein som gjentekne gongar tok strupetak på han i dei formande ungdomsåra. Når desse strupetaka først kjem på tale, er Waglen med på notane, og snart får han plassert forteljaren i minnet sitt. Dei to går på Holbergstuen i lag og bestiller øl, og dette stemnemøtet med fortida tek fort ei retning som slike stemnemøte ofte tek: «Etter to glas øl begynte eg å sjå på oss som vi var tildelt ei spesiell oppgåve her i verda», fortel forteljaren. Vår mann og Waglen går laus på det eine verdsproblemet etter det andre. Om dei ikkje kjem opp med så mange løysingar, så er dei i alle fall kompetente på problemformuleringar. Det Waglen har å seie om Arbeidarpartiet – eller «dei slappe arbeidarpartikukane», som han kallar dei – er rett nok kanskje mest av interesse for PST. Slik sett pyntar han nok ikkje på profilen sin, når han spør: «Koffor er det slik at vi som kjem frå slike fitteplassar i bygdenorge har slik ein jævlig trang i oss til å skyte folk?» Forteljaren har ikkje noko godt svar på det, men synest å meine at spørsmålet er godt stilt. Kvelden kvelver og druknar i øl og søl, og Waglen blir borte like brått som han dukka opp.
Orientalsk ballemassasje
Det ville ikkje ha vore heilt feil å seie at romanen held fram som han stemnar: Det blir mykje drikking, mykje livsglede og livslede, og ein heil del konfliktar av ymse slag. Ein del av desse konfliktane er det nok best å leggje bak seg først som sist, men eit godt stykke ut i boka oppstår det ein krangel som det kan vere verdt å dvele litt ved. Denne krangelen tek til då husverten til forteljaren bankar på og vil kaste han ut fordi han bråkar og ikkje vaskar etter seg. Dr. Munk er tilfeldigvis og heldigvis på besøk, og tek med det same saka i eigne hender. «Kven er denne ytterst usympatisk utsjåande skapnaden i denne smaklause skjorta?» spør han, kanskje retorisk, før han plasserer saka inn i si korrekte fortolkingsramme: «Korleis tillet du deg, svin, å brase inn på denne vulgære måten og prøve å skremme ein stakkars landsungdom med proletær bakgrunn? […] Du er jo ein rein fascist. Gestapo var samansett av slike typar som deg. […] Du representerer alt det eg hatar og foraktar.» Munk fortel at han har brukt livet sitt på å kjempe mot fascistar som husverten, at han var med ved Stalingrad, og at der ramla fascismen på ræva så det dundra. Krangelen utartar raskt til klassekamp og krig der på kammerset, og då dukkar heldigvis Waglen opp og avgjer kampen i kommunismens favør, med strupetak og «orientalsk ballemassasje» som metode. Det er uvisst om det er målet som heilagar middelet eller omvendt for Waglen og Dr. Munk. Resultatet er i alle fall at husverten blir liggande flat i bakken som «eit sterkt og slåande symbol på det godes siger over det vonde». Det er slike røynsler som knyter uslitelege band mellom menneske, og forteljaren, Waglen og Dr. Munk er frå der og då av ein ufråvikeleg trio. Sjølvsagt startar dei også band i lag. Det blir mykje drikking, mykje livsglede og livslede.
Hausten som forsvann
Nokre kritiske lesarar (eg nemner ikkje namn) har hevda at det blir mykje skjemt og lite alvor i romanen. Til det er det berre å seie at, ja, det blir det, og nei, det blir det ikkje. Det er sant nok ikkje så lett å peike på eit enkelt avsnitt eller ei enkelt setning, eller for så vidt eit enkelt ord i boka og seie at «Det der! Det er alvorleg meint!». Men om nokon hadde troppa opp på døra mi med ein orientalsk ballemassør og tvinga meg til å gjere det likevel, så ville eg nok ha peika ein stad midt i boka, til dømes på det kapittelet som heiter «Hausten som forsvann». Der putrar og boblar det over underflata. Det teiknar til å bli ein vanleg haust, men så er det likevel noko som ikkje stemmer for forteljaren: «[N]ede i magen min var det noko som gnog. Noko som stadig oftare fekk meg til å sleppe bøkene og stire ut vindauget på ingenting. Ein dag fann eg ut at eg spelte meir munnspel enn eg hadde gjort før.» Dette kan lyde som byrjinga på ei heilt ordinær eksistensiell krise, men det er slett ikkje eksistensen som plagar han denne hausten: «Kor kjem vi frå og kor går vi hen. Dette er to spørsmål. Dei er blant dei spørsmåla eg i det heile tatt ikkje stilte meg […].»
Ragnar Hovland noterer det han får høyre.
Snarare er det kjærleiken som plagar forteljaren, for han blir snart forlaten av Sandra, som han er saman med då. Ho skal strengt teke berre reise til Trondheim eitt år, men så blir hausten borte og jenta òg, og meir er det eigentleg ikkje å gjere med den saka. I staden blir det mange flasker med sterkt i, såpass mange at sjølv Dr. Munk reagerer på tilstanden hans då hausten blir borte og vinteren kjem: «Kva skal vi gjere med deg no, då?», spør Dr. Munk: «Omskolere deg? Eg trur til og med det er for seint. Det mest barmhjertige ville vere å setje ei kule gjennom skallen din, men først skal eg ta deg med til dokter.» Dokteren meiner at forteljaren bør slutte å drikke og kome seg bort frå Bergen ei stund. Det blir til at han dreg på sjeleleg utveksling til Paris. Om eg skal vere pinleg ærleg, så er nok ikkje den franske opninga den beste opninga i denne romanen, for å seie det sånn. Men det får vere greitt, det, vi har alle våre erfaringar å gjere oss, og der nede blir det både fransk filosofi og unge piker i blomst, og ikkje minst tvilsamt selskap med ein gjeng terroristar. Då han vender attende til Bergen, er han mest blitt eit nytt menneske, meiner han sjølv. For oss andre er han nok mest av alt lik seg sjølv.
Forfattaren sjølv
I siste del av romanen er forteljaren innom kontoret til forfattaren Ragnar Hovland. Der får han beskjed om å ta seg saman og vise litt initiativ, men han får også snakka litt ut om alt som plagar han, og det kan sanneleg gjere godt for ein, i alle fall til forteljar å vere, overraskande taus mann. Ragnar Hovland noterer det han får høyre, i kladdeboka si og seier seg nøgd: Dette kan bli bok, i alle fall byrjinga på ei bok. Ikkje minst kan det vere eit påskot for å få pengar til eit skriveopphald i Spania frå forlaget. Og bok blei det sanneleg, og kjenner eg Ragnar Hovland rett, så blei det nokre skriveopphald i Spania med all inclusive på spansk pappvin òg. I år er det faktisk førti år sidan Sveve over vatna kom ut, og Ragnar Hovland sjølv fyller 70 år. Om eg ikkje reknar fullstendig feil, og det skal du ikkje sjå bort ifrå at eg gjer, betyr det at Ragnar Hovland var 30 år då han gav ut romanen. Og i den alderen er det sanneleg på tide å byrje å leggje studietida bak seg, sjølv for dei mest bedagelege av evigheitsstudentane blant oss.
Våren som kjem
Mot slutten av Sveve over vatna byrjar også forteljaren å kjenne seg ferdig med studie – tida, medan Dr. Munk på si side durar på som aldri før – han blir berre meir og meir stalinistisk, og byrjar å bli i overkant ivrig på å få stelt i stand nokre durabelege utreinskingsprosessar i dei ulike miljøa han vankar i. Waglen sit på sin kant i fengsel, i farten har eg gløymt nøyaktig kvifor, men det er slett ikkje vanskeleg å sjå føre seg nokre moglege og svært gode grunnar. Det er haust, og forteljaren kjenner at heile studenttilværet har utvikla seg til ei brun og blaut hengemyr: Verda var ein stor og fiendtleg stad der ingenting såg ut til verken å henge saman eller på greip. Munk kunne gjerne fortsetje å kjempe mot vondskapens åndehær, men eg var ikkje så sikker på at eg ville halde følgje.
Verda var ein stor og fiendtleg stad
Det eg var komen fram til var at krisa i kapitalismen var skuld i at eg no var i denne søla. Ved å leggje ned sildoljefabrikken og hindre meg i å bli der resten av livet, hadde dei spytta meg ut ein stad eg ikkje høyrde heime, og der det berre gjekk gale med meg. Det lurer faktisk ein ørliten optimisme bak dette oppslukande svartsynet hans. For ein annan stad minner han om at det berre er på universitetet at alt byrjar på hausten: «I livet elles, i naturen og slikt, begynner alt om våren.» Og no står snart våren for dør, og forteljaren skal finne att kjærleiken og sikkert få seg noko respektabelt arbeid som gjer det mogleg å stå opp om morgonen og halde det gåande. Først skal han berre ta bassgitaren fatt og spele ein siste vals med Waglen og Dr. Munk, og såleis sørgje for at den snart tapte studietida blir hugsa med eit helsikes fyrverkeri av ord og musikk i hovuda våre: «Mennesket, tenkte eg, dette underlege dyret som svevar over vatna. Det går både opp og ned med det, men ein sjeldan gong når det heilt svimlande høgder av stordom.»
Eivind Myklebust er litteraturkritikar og skriv fast om bøker for Syn og Segn.
Foto: Ketil Blom Haugstulen
