Om lys, ting som blir borte og evna til å halde ut.
Av Julia Musakovska
Over jul og nyttår var det forunderleg varmt i Ukraina. Vi seier det er ei spesiell velsigning no i krigstida, ettersom det gjer det mindre sannsynleg at soldatane frys i skyttargravene. Det blir også lettare for folk å bruke mindre straum til oppvarming. Og vi kjem jo heller ikkje til å bli kalde når vi søker dekning i underjordiske bomberom. Vi seier at naturen sjølv er på vår side. Det er venta at den nye russiske offensiven vil starte når bakken frys til og det blir lettare for tanks å rykke fram.
Eg går ned Teatralnagata i retning marknadsplassen i gamlebyen i Lviv og passerer jesuittkyrkja som vart bygd på 1600-talet. Ho ligg i nesten totalt mørke. Eg lyser veg med lommelykta frå telefonen min. Frå butikkar og kafear kan ein høyre lyden frå straumaggregat. Næringsliv, både dei små og dei store, prøver å overleve. Dei blir tvinga til å investere i alternative energikjelder for å kunne drive vidare når straumen blir borte. Vanlege hushaldningar prøver å klare seg med stearinlys, powerbank og mobile ruterar fordi det mobile breibandet som regel blir borte ved straumbrot.
Å gi opp er å la seg bli utsletta
Russlands målretta rakettangrep gjer markant skade på kritisk infrastruktur for energiforsyning i Ukraina. Som følgje av det har vi tilgang til elektrisitet etter denne timeplanen: Av og til er det fire timar i strekk, er vi heldige, blir det åtte timar samanhengande. Ein by er delt inn i to soner, og kvar sone har sin eigen timeplan. Det gjer det mogleg å komme seg rundt i byen på dagtid, mellom kafear eller mellom husværa til vener og forhåpentlegvis også få gjort noko arbeid på den berbare datamaskinen. Den vesle sekken min med dokument og det aller mest nødvendige er både kasse for krisesituasjonar og mobilt kontor.
Vi har vore heldige her i Lviv, iallfall om ein til dømes samanliknar med Kyiv, der elektrisiteten kan vere skrudd av i både ein og to dagar og også preventivt, når det er luftangrepsalarm. Vi har vore heldige. Dette gjentek eg for meg sjølv kvar gong vi opplever små vanskar som at straumen eller vatnet forsvinn. Det er ingenting samanlikna med lidingane til mange andre ukrainarar. Fleire tusen menneske er døde, byar er utradert frå kartet, som Mariupol og Izium. Slikt kan skje overalt i verda om aggressoren ikkje blir stoppa ein gong for alle.
Heimbyen min, Lviv, har vore ein av dei aller heldigaste. I dei første månadene etter den russiske invasjonen vart han til ein Noahs ark for hordane av flyktningar som kom hit frå tungt bombarderte område. Det var folk som hadde forlate heimen sin, eller som ikkje lenger hadde ein heim. Lvivs geografiske plassering, så langt vest, og framgangen til hæren vår har halde russarane unna. Byen har berre blitt bomba seks gongar etter 24. februar. Det høyrest surrealistisk ut, gjer det ikkje? Vi har vore heldige. Eg seier det med ei irrasjonell kjensle av skuld.
Å leve med tap
Medan verda har sett på Ukrainas fryktlause motstand det siste året, har dei gått i ei felle. Dei trur at vi er overmenneske. Eit uovervinneleg folk med uknuseleg kampånd. David står stramt opp mot Goliat. Om du ser på kartet, og samanliknar Russland og Ukraina, er det akkurat den metaforen som dukkar opp i hovudet. Men når ein tenkjer på Russlands folkemordariske krigføring – dei fornektar at det finst eit eige ukrainsk folk, og har som mål å utslette alt ukrainsk –, har vi ikkje noko anna val enn å gjere motstand. Å gi opp er det same som å la seg bli utsletta, og at terrorregimet som har snakka ope om dei storslåtte planane for ekspansjon i vestleg retning, styrker seg.
Krigen har ikkje knekt oss. Men det er mykje som skjuler seg bak dei tapre fjesa
Etter å ha vore vitne til den fryktelege brutaliteten til den russiske hæren vil verda framleis ikkje tru at absolutt vondskap finst. Vi ville heller ikkje tru det før vi vart ramma av han. I utlandet blir det framleis gjort forsøk på å sjå det gode i russarane, medan dei fleire tusen som har rømt til andre land for å sleppe å bli mobilisert, ikkje gjer teikn til å protestere mot krigen.
Krigen har ikkje knekt oss. Men det er mykje som skjuler seg bak dei tapre fjesa og den stramme posituren til ukrainarane. Det er noko vi alle har felles. Det er at vi heile tida er budde på å miste, utan at det påverkar viljen vår til å stå imot. Folk i Ukraina har mista – eller står kvart sekund i fare for å miste – ein heim, ein jobb, ein arm eller ein fot, eit menneske dei elskar og til og med livet. Og i tillegg til dette, å kunne sjå for seg ei framtid. Kvar gong ein flyalarm går, er eg sikker på at kvar einaste ein av oss bed om at raketten ikkje må treffe akkurat huset vårt. I denne augneblinken krympar framtida ned til den stunda flyalarmen varar. Men så er det eit anna hus som blir råka.
Vi har alle mista noko som er viktig for oss under denne krigen. Nokre tap gjer spesielt vondt. Ei nær veninne, Hanna Osadko, ho er poet og kunstnar og var gudmor for sonen min, mista mannen sin Oleksandr i krigen. Året før døydde begge foreldra av covid. Oleksandr melde seg frivillig til hæren den andre dagen av krigen og vart drepen i eit russisk artilleriangrep då han var i ferd med å redde ein av medsoldatane sine. Det skjedde på bursdagen min. Denne dagen kjem frå no av til å vere markeringsdagen for dødsfallet hans, ikkje ei feiring av min fødsel. Dette er ei smerte du må bere med deg som eit stort steinhjarte. Då han levde, tenkte ikkje Oleksandr på seg sjølv som ein kreativ person. Men han skreiv fleire humoristiske noveller. Sju i alt. Dei vart enormt populære på eit digitalt litterært forum her i Ukraina tidleg på 2000-talet, men han tenkte aldri på å sende manuset til eit forlag. I år vart boka hans gitt ut posthumt av Old Lion Publishing House i Lviv. Russland har teke livet av endå eit ukrainsk talent.
Vi held fram med å leve, med hol i hjartet, medan vi ber på skuldkjensla til den som overlever.
Mange av dei beste og smartaste folka i Ukraina, inkludert folk frå kulturlivet, har gått inn i hæren for å kjempe. Mange er døde på slagmarka. Men det er ikkje berre soldatar som har mista livet. Mange er døde etter rakettangrep eller for hendene til russiske okkupantar, slik som Volodymyr Vakulenko. Han var lyrikar og barnebokforfattar og ein markant aktivist. Eg samarbeidde med han tidleg på 2000-talet. Han var åleineforsørgar for ein autistisk son og vart kidnappa då russarane okkuperte Izium. Etter at Izium var frigjort sist sommar, vart kroppen hans funnen med kulehol i ei massegrav. Treskjeraren Volodymyr Sirin vart også myrda i Izium. Han laga fabelaktige treskulpturar av magiske vesen. Kroppen hans vart funnen utan armar og bein, dynka i bensin. Gjennom haka gjekk det eit kulehol. Det får meg til å tenkje på den raude renessansen på 1930-talet, då tretti tusen ukrainske intellektuelle, forfattarar, kunstnarar, teater- og filmfolk og skodespelarar nådelaust vart myrda av Stalins regime.
Når eg tenkjer på det som blir borte, kjem eg på historia om hunden Krym, med same namn som halvøya. Han var den einaste overlevande etter eit rakettangrep mot byen Dnipro den 29. september 2022. Heile familien mista livet. To små barn, Vasylisa og Ivan, mor deira Natalya og bestemor Alla. Den vesle hunden Jack døydde også. Krym fekk hjerneskaking og mista syn og høyrsel for ei tid. Han vart funnen i ruinane etter huset, synleg gråtande. Far i familien var militær og var reist for å kjempe i krigen. Han trudde familien var trygg, fordi dei var utanfor byen. Hjartet til hunden slutta å slå etter éin og ein halv månad. Han klarte ikkje å komme over tapet.
Hunden Krym er eit symbol for sorg, men eg trur at alle vi som opplever denne krigen, kjenner oss som Krym. Vi sørgjer over venene våre, over vener av vener og over andre ukrainarar. Vi sørgjer over folk vi ikkje kjenner, men som er akkurat som oss. Men vi held fram med å leve, med hol i hjartet, medan vi ber på skuldkjensla til den som overlever.
Uregistrerte skadar
Mange av offera for den russiske krigføringa er ikkje å finne i statistikkane. Då eg skulle reise til ein poesifestival i Oslo i november i fjor, ringde mor mi til meg då eg var på jernbanestasjonen. Ho gret og fortalde at ein gamal ven av familien var død. Volodymyr Stetsula var kunstnar, og han var kjent over heile Lviv. Ei kjenslevar sjel. Han laga vakre, sensuelle maleri. Eg har to av dei på soverommet mitt. To sorglause vener som går langs ei strand, silhuetten av ei vakker kvinne. Han var 64, men Volodymyr hadde ingen alvorlege helseproblem. Men det såg ut til at krigen var tung å bere for han. Vanlegvis var han full av glede. Eg hugsar den botnlause sorga i auga hans sist gong eg var i atelieret hans. Det seier seg sjølv at det var russarane som tok livet av han. Det er så mange offer for elendet og øydelegginga dei har sendt over landet vårt.
Kvar dag prøver vi å halde fast på ein illusjon om normalitet.
Kva skjer med ein menneskekropp som blir utsett for permanent stress, utan direkte fysiske skadar? Det slit på reservane. Alt som kan tenkjast å gå gale, går gale. Hukommelsen og evna til å konsentrere seg blir mindre. Kroniske sjukdommar blir verre, allergiar gjer seg gjeldande, og ein finn ikkje lenger glede i det ein normalt gler seg over, som god mat og musikk eller det å vere saman med andre. Å oppleve regelmessige flyalarmar og stadig få vonde nyhende får nervesystemet til å framkalle to idealtypiske reaksjonar: panikk og hamrande hjarte, eller likegyldigheit, at ein blir nomen. Det er langt farlegare. Nokre av oss får søvnvanskar. Nokre legg seg ned utan å klare å reise seg att. Men dei daglege rutinane og utfordringane ventar uansett på oss. Livet må gå vidare. Og det er ei heilt utruleg kraftanstrenging bak kvart vesle steg.
Illusjon om normalitet
Kvar dag prøver vi å halde fast på ein illusjon om normalitet. Sidan starten på den folkemordariske russiske aggresjonen har livet vore alt anna enn normalt.
Å sende barnet sitt på skulen, utan å vite om elevane faktisk vil få undervisning, eller om dei berre kjem til å vere i bomberommet i time etter time, for å vere trygge for moglege angrep. Å bestille ein akutt legetime, utan å vere sikker på om klinikken er open eller stengt på grunn av luftalarm. Å jobbe med ei viktig oppgåve og vere oppe heile natta for å gjere henne ferdig fordi det er så mange straumbrot på dagtid. Å gravlegge vener. Å plukke opp bitane av livet. Alt dette har vore kvardagen vår det siste året.
Vi ukrainarar, både barn og vaksne, har lært å leve og ha kvardagen i gangen i husa våre, i kjellarar, på T-banestasjonar og i underjordiske parkeringshus. Vi var raske med å venje oss til dei nye stadene og den nye situasjonen vi vart tvinga inn i. Vi har gjort donasjonane til hæren til den viktigaste utgifta i familiebudsjettet. Vi har slutta å ha hobbyar, i staden jobbar vi frivillig for å hjelpe dei som er i naud. Vi har gitt bort tinga våre med glede. Tid har vi sett av utan å nøle, og vi har vore glade heilt inn i sjela over å kunne stø opp om vener, medborgarane våre og om landet vårt. Vi blir hylla for motstandskrafta og styrken vår. For at vi finn lys i mørkeret. Men dette handlar ikkje berre om at vi vil vinne. Det handlar om å overleve. For oss, for Ukraina, for menneskeheita og for det vi kallar menneskelege verdiar.
Teksten er omsett frå engelsk og svensk av redaksjonen.
Julia Musakovska (f. 1982) bur i Lviv og er poet og omsetjar. Ho har gitt ut fem diktsamlingar og er omsett til norsk av Marina Hobbel. Ho er også aktiv i PEN Ukraina.
Foto av Julia Musakovska: Nastya Telikova
