Arne Garborg var ein diktar eg har meint å kjenna så godt at eg ikkje trong lesa han.

Aslak Sira Myhre

Midt i sentrum av stasjonsbyen Bryne går ein gamal mann. Det er tidleg på nittentjuetalet ein gong. Han er kledd i enkle klede, ei bukse og ein vadmålsjakke som får han til å sjå ut som ein russisk bonde. Han lenar seg mot ein stokk for kvart skritt. Andletet er lite og rynkete, barten som heng over overleppa, kvit av elde. Han går ikkje med lette steg der han siktar seg inn på posthuset. Det er ein vinterdag, og gatene i Bryne er dekte av kram, kvit snø. Kring oldingen som går så merkeleg, står det ungar. Ikkje små ungar og ikkje vaksne tenåringar, men ungar midt imellom. I den alderen der dei har lært å såra, men ikkje å skjøna. Dei ropar til han. Spitar han. Kallar han ein nisse, ein narr og det som verre er. Og så tek nokre av dei eldste slampane den kramme snøen mellom hendene og lagar snøballar. Ikkje av den harde sorten dei ville kasta på kvarandre, men blaute og lause. Og så kastar dei ballane på diktarhovdingen som nett dette året har vore éi stemme frå å vinna nobelprisen i litteratur. Det er Bryne som helsar sin største son på det viset, for om lag hundre år sidan.

eg tenkte det var min eigen familie si erfaring Garborg skreiv om.

Hausten 2023 fekk eg i oppdrag å skriva eit foredrag for Garborgdagane på Time under tittelen «Min Garborg». Det er ein tittel som seier lite og ingenting, han gjer at kven som helst skal kunna snakka, utan å vera Garborg-ekspert eller litteraturvitar. Han er det me trygt kan kalla ein arbeidstittel. Eg valde å halda på han, for det har seg slik at eg har ein Garborg. Eg har hatt han så lenge eg kan hugsa. I arbeidet freista eg å grava denne Garborgen fram frå minna, og så samanlikna han med den Garborg eg finn når eg les tekstane den eigentlege Garborg har skrive.

Ein eigen Garborg

Og her kjem den fyrste innrømminga mi. Før eg fekk dette oppdraget, har eg lese skremmande lite Garborg. Han er ein diktar eg har meint å kjenna så godt at eg ikkje trong lesa han. Eg visste liksom kva som låg i bøkene, før eg opna dei. Ta Bondestudentar. Historia om Daniel Sørbraut sin veg frå bonde til embetsstand. Kvifor skulle eg lesa henne? Bodskapen låg jo alt i tittelen. Begrepet så etablert at eg nytta det allereie på ungdomsskulen. Eg visste kva Bondestudentar handla om, eg visste kva verknad både roman og omgrep har hatt på samfunnet og  offentlegheita i Noreg. Eg visste det ikkje berre fordi eg følgde med i politisk og litterær debatt. Eg visste det fordi eg tenkte det var min eigen familie si erfaring Garborg skreiv om.

Farfar min var bondestudent. Han vaks opp på garden Kvanvig på Hitralandet nær Flekkefjord. Han hadde ikkje odel, men var eit flogvit som ville ha ei utdanning  familien hans ikkje hadde råd til å gi han. Eg finn han i søk i Nasjonalbiblioteket sitt avisarkiv då han vinn den nasjonale stilkonkurransen for elevar som skriv «målet», og eg finn han som lærarvikar rundt ikring, medan han tener opp pengar til neste steg på vegen til å bli lektor, og ikkje minst, eg finn han i Jærbladet som elev på Bryne landsgymnas. Der gjekk han i det fyrste kullet saman med ho som skulle bli farmor mi. To år eldre var han, dei åra brukte han på å tena pengane som skulle til for at han kunne flytta til Bryne, og at skulen skulle opna. Han ville ta artium og kvalifisera seg til å verta bondestudent.

Albert Myhre heitte han, og på Bryne møtte han Magnhild Skjepavågen. Men ho heitte ikkje det, for far hennar hadde òg vore bondestudent, ein generasjon før. Han hadde heller ikkje odel, men fekk landbruksutdanning, fyrst på Finnøy og så på Ås, der han blei meierist. Og med utdanninga og etter kvart stillinga som meieristyrar på Bryne vert namnet Skjepavåg til Schibevaag og farmor mi for fin til å verta saman med ein simpel bondeson frå Kvanvig.

Det var berre det at verken farmor eller farfar min brydde seg om nett det. For om dei var gamle folk då eg vart kjend med dei, var dei ungdom då dei møttest, og dei var frilynte. Dei trefte kvarandre i skulen, og om farfar min var eit flogvit, var farmor mi ikkje noko bak han. Men ho var jente, med alle dei skrankane og innskrenkingane det førte med seg i Noreg i mellomkrigstida.

I leikarringen

Men eg trur dei må ha likt kvarandre godt, dei to som las alt dei kom over av norsk litteratur, som skreiv dikt og tekstar med språkleg høgde og ambisjon, og som ville, trur eg, skapa eit anna liv enn det dei vaks opp med. Farmor mi sa aldri at dei møttest på skulen, då ho fortalde meg om kjærleiken deira då eg var liten, og ho fortalde meg mykje om den, då sa ho alltid at dei møttest på leikarringen til Hulda Garborg. Det vil seia, leikarringen heitte Hulda Garborg. Om ho dansa der sjølv, er eit meir opent spørsmål.

Og her er den fyrste garborgske tråden som er voven inn i mitt liv. Dei møttest altså på leikarringen til Hulda. Det er ei setning verd å analysera. Me veit at dei kjende kvarandre frå før. Så «møttest her» tyder noko anna. Dei vart kjærastar, openbart, der hjå Hulda. Men meir enn det, trur eg. Dei møttest i ånda der, for det var ikkje alle på landsgymnaset, og på langt nær alle ungdommane på Bryne, Time eller Jæren som gjekk til Hulda Garborg i helgene og dansa. Det var dei frilynte og dei nasjonale. Dei som både fylgde Hulda si rørsle for å reisa den norske bondestanden sine tradisjonar i klede, mat og kultur til ein høgare status, og dei som fylgde henne i ei tru på at foreldra og kyrkja sitt syn på sed og skikk ikkje hadde noko å gjera i det framleis unge hundreåret dei levde i. Dei møttest i ånd og kanskje også i kjøtet hjå Hulda. Om enn så merkeleg det er å tenka på at for lengst døde besteforeldre ein gong har vore fylte med lyst og leik, så var dei det nett der. Då eg trefte dei, meir enn femti år seinare, hadde dei sjølvsagt vorte gamle. Det som ein gong var progressivt, var for lengst anten gløymt eller blitt ein del av tradisjonen. Bunaden var kongeleg klesdrakt på syttande mai, og målsaka hadde mista mykje av si sprengkraft. Men nokre restar var att. Farmor og farfar var naturistar. Dei solte seg nakne saman i lia over hytta vår i Ryfylke. Det var restane av dei to som møttest hjå Hulda, tenker eg no.

Mest av alt var det Jæren som var Garborg i mi verd.

Men altså, attende til Garborg og bondestudenten. Farfar min var han. Og oldefar min, meieristen. Og mor mi, som er ein slags austlending, vaksen opp i Oslo, ho kom frå det same. Hennar far vaks opp i Alvdal, far hans var også ein bondeson utan odel som tok utdanning og vart lærar. Og mor hennar, mi mormor, kom frå Bømlo, frå Robberstadane, ei slekt som i mange tiår hadde abonnement på styreleiartittelen i det teateret som Hulda Garborg grunnla i Oslo i 1912: Det Norske Teatret. Teateret for skodespel på landsmålet. Og som om ikkje det skulle vere nok, så fortalde mor mi kvar einaste gong me vitja slekta hennar i Alvdal, om Tron, fjellet som tronar over bygdene der borte på det indre Austlandet, og som Garborg likte så godt, der han sat saman med ein buddhistisk munk som hadde forvilla seg til Østerdalen, og diskuterte og seinare omsette Ramayana, Ramakvæde, til norsk. Alt dette fortalde mor mi meg kvart år når me drog austover, ein slags tradisjon, og i enden av historia gav ho meg sin Garborg. Ein internasjonalist, ein intellektuell som synte at ein kunne vera nasjonal og internasjonal i same stunda, byggja nasjonale tradisjonar og identitet og samstundes orientera seg i tradisjonane og tenkinga til andre nasjonar, ja sjølv koloniar på den andre sida av verda, og respektera og beundra dei for det dei var, kulturar og filosofiar langt eldre enn våre.

Jæren og arbeidet

Bondestudenten, målmannen og internasjonalisten var altså med meg, om ikkje frå barnsbein, så i slekta, i kjøt og blod og levd erfaring, og i forteljingane eg fekk frå farmor og mor mi. Men mest av alt var det Jæren som var Garborg i mi verd. Det flate, vêrharde Jæren, med sanden som fyk innover landet på tørre dagar og vert skyld i havet når stormane tek tak. Med kornet som enno bind seg fast til bakken, medan svinefjøs og hønsehus veks seg større for kvart tiår. Jæren med sitt eige folk, svarte i leten, etterkomarar etter trælane til Erling Skjalgsson, som farmor mi sa. Og kanskje hadde ho rett. For dette absolutt jærske, arbeidslysta, arbeidsmoralen og, må me innrømma, den ikkje så godt skjulte forakta for dei som ikkje jobbar med same lyst som jærbuen, kan ikkje det òg vera ein arv etter trælane til Rygekongen?

Erling Skjalgsson gav etter soga trælane sine fri innan tre år. Det var den tida det tok dei å jobba seg opp nok pengar på jorda han let dei driva ved sida av træleplikta. På det viset fekk Skjalgsson dyrka ny jord, og dyrebart korn. Og trælane, importerte frå marknadane i Irland, dei fekk ein kort trældom i lenker og eit langt liv som bonde på den dårlegaste jorda Jæren hadde å by på. Dei som jobba seg opp derifrå, må jo ha hatt arbeidet i blodet i generasjonar. Og så hadde dei med seg Gud, eller Kvitekrist som han heitte den gongen. Eg trur ikkje det var Erling Skjalgsson sjølv som trong prest den gongen han var den fyrste hersen i Noreg som heldt seg med ein slik ein, eg trur det var for dei frigitte trælane si skuld han heldt seg med prest. Det og skriftspråket, moglegheita til å senda meldingar over lang avstand med høg presisjon, noko han som alle andre som var i viking i den tida, måtte ha sett på nært hald i England. Det må ha vore nyttig også i Noreg, særleg på Vestlandet, der dei fleste menn av dei høgare klassane hadde ambisjonar på begge sider av Nordsjøen, å ha med seg nokon som meistra skrifta. Og kanskje vart grunnlaget for den særskilde kristendommen ein finn på Jæren åtte hundre år seinare, lagt då. Den som Garborg må fri seg frå, den gruelege frykta for Guds straffedom kombinert med nøysemd og arbeid som einaste bot. Ein Gud som vil sjå deg jobba og lida, ein Gud viss einaste glede synast å vera å sjå menneska tøyma si eiga glede. Kanskje vart materialet til det som skulle bli den beste romanen skriven på norsk, Fred, fødd allereie då, i sveitta til kristne trælar som var røva frå over havet, sette til å grava og rydda stein frå ei jord som berre ler av deg og føder nye steinar kvar einaste vår, trælar som hadde som einaste von om ei betre framtid å arbeida litt hardare. Kanskje er det slik ein kultur vert fødd.

Mellom linjene

Men det var ikkje dette farmor mi hadde med seg av Garborg til huset deira på Madlamark i Stavanger. Det var sjølvsagt Garborgs samla verk, saman med Bjørnson, Ibsen, Undset, Duun og Wergeland. Men på bordet hennar, på det vesle bordet i gangen i andre etasje der bøkene ho las ofte låg, der var det hyllinga av Jæren som fekk plass. Haugtussa. Hjå farmor mi var Garborg ein jærforfattar. Han låg der saman med to andre: Torvald Tu og Tor Obrestad. Haugtussa. Tu. Og den eine verkeleg gode boka Tor Obrestad skreiv, der han verken er politikar eller angrande politikar, men diktar og jærbu: Sjå Jæren, gamle Jæren. Det er ikkje Haugtussa, men for farmor mi var ho god nok til å ligga attved. Det er eit kompliment eg skulle ynskja eg kunne gitt til Tor Obrestad medan han enno levde.

Haugtussa er min Garborg, frå eg var barn til i dag. Og Haugtussa er Jæren framfor noko. Naturen, kjærleiken og tenkinga. Om det finst ein jærsk topologi, ein jærsk måte å sjå verda fysisk og metafysisk på, så er han gøymd mellom linjene i Haugtussa.

Eg seier at eg ikkje las Garborg. Og det er sant, men sjølvsagt ikkje heilt. Haugtussa las eg. Eg las essaya hans om Hanna Winsnes og Lars Oftedal. Og så las eg Fred. På skulen. I andre klasse på vidaregåande skule. På Kongsgård, Stavanger katedralskole, under kateteret til den framifrå, originale, morosame og modige læraren Marit Willumsen. Ho fekk oss fyrst og fremst til å lesa kvinnelege forfattarar. Men det var nokre unnatak. Og Garborg var fremst av desse. Fred skulle me lesa. Alle som ein. Og eg som hadde snike meg unna Bjørnsons bondeforteljingar fordi eg hadde lese dei så mange gonger før og likte dei så dårleg, eg fekk utdelt ei sliten skuleutgåve av Fred. Om dette må det seiast at det å verta delt ut for tvangslesing i ein klasse på skulen, det er det verste som kan henda ei bok. For meg har det øydelagt mange bøker, ja til og med forfattarskap, eg klarer til dømes nesten ikkje å opna ei bok av Einar Økland friviljug. Det er ikkje hans feil, men det er grenser for kor mange gonger du kan analysera novella Black and Decker gjennom eit skuleløp utan å ta skade av det.

Det skal òg seiast at den attenåringen som sat med skjebnen til Enok Hove mellom hendene den gongen i 1991, han var både sta og hadde lese mykje. Eg gjekk på litteraturveka på Sting, var med i to bokklubbar og las klassikarane og Morgan Kane om kvarandre i helgene. Saman med Tore Renberg skreiv eg dikt og analyserte meg gjennom norsk lyrikkhistorie i det ikkje lite ambisiøse «Formuleringsforbundet», ei foreining med to medlemmar som skulle gjera oss begge til framtidas diktarar. Men eg likte berre det eg likte, og kjende eg noko som minte om tvang, eller kollektiv bedømming av eit forfattarskap, so set eg meg på bakbeina og haldt igjen av all mi ungdommelege kraft. Og no gjorde eg det. Eg streika alt eg kunne då eg opna Fred. Og så trefte ho meg som eit knyttneveslag i magen.

Treft av Fred

Frå dei fyrste linjene, som skriv Alexander Kiellands rommelege og trulause hav ut over sidelinja og plasserer det djupt inn i romantikken, trefte Fred meg. Garborg sitt hav, Garborg sitt Jæren er ikkje mogleg å skildra i det stiliserte danske målet til Kielland.  Hjå Garborg er det sanninga, det er naturen som treffer deg med orda hans. Og så kjem Enok. Denne lidande, gruande, tenkande, plaga, men inst inne gode mannen. For ei skildring det var. Eg kjende meg att, eg kjende att far min, farmor mi. Eg kjende att bøndene på Jæren, prestane i kyrkja, undervisninga på skulen. Garborg skreiv i desperasjon om noko nært i sitt liv, materielt og praktisk fjernt frå mitt, men i skildringa fram til dei finn Enok, ein mann som har teke sitt eige liv, som Eivind Garborg òg hadde gjort, så gjer Garborg det berre få forfattarar klarer. Han skreiv seg gjennom eit hundreår, gjennom generasjonar og inn i mitt liv.

Då eg las Fred opp att no, slo det meg at eg eigentleg ikkje hugsa så mykje av hendingane i boka. Av Enok sin galskap, av fantane som har ei så sentral rolle , men at det var følelsen i boka, relasjonane mellom folka og den alltid nagande skulda som eg hadde teke med meg. Eg har sagt nokre gonger at eg kjende att far min i Fred, ja, strengt teke skreiv eg det vel no og. Om han har høyrt det, og om han har forteljinga i Fred friskt i minnet, så er det ikkje rart om han undrast på korleis eg har sett han. For han liknar, når skam skal seiast, ikkje på Enok Hove. Og takk og lov for det. Men den jærske skulda, uroa, den som gjer at ein ikkje kan få fred til å sitja og berre sjå på sola ein laurdags ettermiddag, den trur eg både far min og eg må vedkjenna oss.

No nemnde eg fantane. Og der må eg ta ein sving ut i det politiske frå samtida vår. For det vert stilt harde krav til fortidas litteratur i samtida. Stadig fleire bøker og forfattarskap vert skulda for noko dei aldri kan fri seg frå. Dei er skrivne i ei forgangen tid, og den tida er ikkje som notida. Dei speglar ei verkelegheit der kvinner er undertrykte og ikkje rekna som fullverdige menneske. Folk frå Afrika, Asia og Sør-Amerika er skildra i kolonialismens ånd, langt ifrå fullverdige menneske. Og få utanom Oscar Wilde sine karakterar har flytande kjønnsidentitet. Samtida er ein hard dommar over fortida, og ofte er det òg fortent. Det er vanskeleg å lesa Øvre Richter Frich i dag utan å merka seg korleis han fyller sidene med open eller lett tilsløra antisemittisme. Og han som fekk nobelprisen, Hamsun? Han som dei etter krigen måtte gjera galen for å ikkje innrømma at ein stor norsk diktar òg kunne vera ein stor nazist? Det å skjøna at det ikkje er ein annan mann som hyllar Hitler på framsida av Aftenposten, enn han som fekk nobelprisen for ei bok som opnar med å erklæra at samar ikkje er menneske, det er grunnleggande viktig. Det eine opphevar ikkje det andre.

Fantar og kvinnfolk

Men kva med Garborg sine fantar, dei som driv handlinga og Enok og Gunnar fram i Fred? Er dei framstilte med respekt og forståing av Garborg? Er han ein mann av si tid eller ein reisande frå framtida når han skriv?

Den same debatten vart reist rundt Eilert Sundt i 2023. Var han ein som menneskeleggjorde fantane, rom og romanifolket, og gjorde deira erfaring til ein del av den norske erfaringa, eller var han ein som spreidde stereotypiar og fordommar? Eg har ikkje lese nok Sundt til å kunna svara for han, men eg trur svaret når det kjem til Garborg, er begge delar. Eg trur ikkje mange forfattarar eller intellektuelle på slutten av attenhundretalet kunne gitt eit meir samansett, varmt og menneskeleg bilete av livet til flyttfolk i Noreg. Eller gjort dei til hovudpersonar på den måten Garborg gjer. Men samstundes er det openbert ikkje sitt eige han skildrar når han skildrar Thomas og sonen Karolus og deira liv i den litle stua som Thomas har drøymt seg til. Då er det skiten, alkoholen, kortsiktigheita og generasjonar av tjuvar som vert skildra. Eg tvilar sterkt på at det er slik dei ville framstilt seg sjølve, om dei hadde hatt moglegheita den gongen.

Men det er med det som så mykje anna, det er ikkje mogleg å retta bakar for smed, og det er ikkje Garborg si skuld at Noreg var det landet det var då han levde. Han var ein av dei mange som la ned ein innsats for å endra det, og eg har vanskeleg for å tru anna enn at Garborg si skildring av fantane i Fred var med på å gjera vegen frå fortid til framtid kortare.

Eg tenker det same når eg les kva ei anna av mine gamle lærarar frå Kongsgård skriv om Garborg i Klassekampen. Solveig Aareskjold, forfattar, formidlar og feminist, blant anna, klandrar Garborg for å verken yta mor si eller kvinner rettferd i bøkene sine, då særleg ikkje i Fred, der ho meiner at kona til Enok vert ein altfor aksepterande og passiv karakter samanlikna med mor til Garborg. Det trur eg ho har rett i, og eg må berre takka for at ho vende merksemda mi mot biletet av Ane Oline Garborg, fødd Raugstad, for det er i sanning eit andlet ein seint gløymer. Det strålar vilje og eigenrådig villskap frå henne, om det er lov å tolka så mykje personlegdom inn i eit 150 år gamalt fotografi. Ein ser trekk som gjentek seg i andletet til sonen, og lite eller ikkje noko som minner om mora slik ho står fram i Fred.

Men også her er eg nok mindre kritisk enn Solveig Aareskjold. For ein ting er kva Garborg gjer i Fred. Men han er òg forfattaren som skriv Hjå ho Mor. Ein heil, svær og ambisiøs roman skriven utelukkande frå kvinneperspektiv. Mor og dotter, begge får sympati og antipati, tankar, draumar, lyst, begjær, arbeid og verd, og motstand. Motstand og motstand. Garborg må ha gjort noko radikalt når han skreiv denne boka for 150 år sidan. Ja, han hadde mest vore radikal om han gjorde det i dag. Om enn kanskje av andre grunnar. No ville dei kommersielle sagt at han ikkje måtte skriva berre om kvinner, for då vil ikkje gutar lesa det han skriv, medan somme av dei mest progressive ville sagt at han ikkje skal eller bør freista å skriva frå kvinners perspektiv, sidan han som mann aldri kan veta noko om kva det vil seia å vera kvinne, og slik sett freistar å stela dei undertrykte si erfaring. Eller noko slikt.

Ein moderne mann

Men eg er altså ikkje einig i dette, ein må lesa teksten i den tida han vart skriven, før ein les han i samtida. Og tekstane til Garborg er moderne for si tid, ja til og med nokre gonger for vår samtid. Han skreiv om menn og kvinner på ein måte som liknar meir på Knausgård enn på Kielland. Om han skriv seg opp mot ein myte, er det ikkje det borgarlege samfunnet sin kjønnsmytologi han målber, men antitesen, stereotypiane til anarkistane, kristianiabohemane og alle dei andre borgarlege bohemane frå Jæger til Henry Miller han tek med seg inn i tekstane. I tekstane til den unge Garborg finn du menn som drøymer seg til fridom for seg sjølve, forkledd som opprør mot det borgarlege samfunnet. Men det gjer han òg moderne, moderne på eit vis du ikkje ventar deg når du ser andletet hans på gamle bilete.

Her må eg stoppa ein augneblink, ved dette med bilete. Det er noko grunnleggande urettvist med tida som går og gjer ein generasjon gamal, medan ein yngre vert forma. For den yngre generasjonen vil alltid dei som gjekk før, vera gamle. Og alder er relativt, Kåre Willoch var til dømes gamal frå eg såg han på fjernsyn fyrste gongen rundt 1980 og til eg snakka med han siste gongen rett før han døydde i 2020. Sjølv om han då eg var liten, jo må ha vore på min alder no, var han utgamal heile tida. Så mykje eldre enn eg er når eg skriv dette. Ingen som er under femti, skulle hatt lov til å snakka om generasjonar, dei veit for lite.

Denne generasjonsvise urettvisa, den har alltid vore der, men ho vert forsterka i den tida fotografiet vert til. Dag Solstad har skrive om nett dette. Han skildrar i eit av sine mange glitrande essay korleis måten me les Ibsens tidlege skodespel, vert øydelagd av bileta me har av Ibsen. Korleis fotografia som formar biletet vårt av diktaren, alltid er av ein utgamal mann med kinnskjegg som ein Ivo Caprino-figur. Dei er slik fordi dei vart tekne då Ibsen var berømt, og fordi dei vart tekne då fotografiet vart gjort til allemannseige, mot slutten av den store forfattaren si levetid. Dimed kan me aldri sjå for oss den kaute, ambisiøse unge mannen som storma parnasset med sine nye skodespel, forelska seg i hytt og vêr og så fekk sitt store internasjonale gjennombrot då han var tidleg i førtiåra. Han druknar i den gamle nissen med stokk på veg til Grand.

For Garborg er det annleis. Han var over tjue år yngre enn Ibsen, og det finst fleire bilete av han, også frå han var ein relativt ung mann. Det er berre det at han aldri såg ut til å sjå særleg ung ut. Gustav Vigeland sa om Garborg då han var femti, at han såg ut som han var minst hundre. Så sa han og laga ei byste av Garborg. Og det er det biletet me har av diktaren. Skrive i stein. Ikkje berre av Vigeland, men av Fritz Røed, av Hugo Wathne og ikkje minst av Gunnar Janson. Hans Garborg tronar over byparken i Stavanger. Ser ut over tre som har stått der sidan han sjølv skreiv satire både over byen, folket og ikkje minst preikaren som regjerte i Stavanger, Lars Oftedal. Garborg står der på sin sokkel, kledd som ein russisk bonde, ein Tolstoj eller Trostkij, alt etter kva du ser etter, med eit blikk frå steinaugo som både kan skremma og imponera den dag i dag. Det er eit mektig andlet som er skrive i stein, i byparken i Stavanger, utanfor gamle Deichman bibliotek i Oslo, på Knudaheio, i Bryne sentrum og imellom bøker i hyllene på Nasjonalbiblioteket. Mellom anna. Men det er ikkje andletet til ein ung mann. Det er ikkje ein mann som skriv Trette Mænd og Mannfolk, ikkje ein mann som mistar jobben i Riksrevisjonen fordi han skal ha argumentert offentleg for sedløyse, fleirkoneri og hor.

Men det er altså den Garborg eg fann då eg las han no. Ein forfattar som freistar å grava seg heilt til botnen i det ungdommen til alle tider er fascinert og fengsla av: seksualiteten, lysta og kven dei skal vera i utøvinga, eller vel så ofte, mangelen på utøving av desse djupe kreftene. Eg kjenner ei som seier at det å vera menneske stort sett dreier seg om to ting: drift og tilknyting. Det er det me balar med. Dei to let seg ikkje alltid foreina slik kyrkja eller foreldra dine vil det, og det dykkar Garborg djupt ned i.

Bohem og fritenkar

Hundre år etter at Garborg skreiv Mannfolk, sette den norske regjeringa ned sitt fyrste mannsrolleutval, med ein ung Jens Stoltenberg som leiar. Dei kunne lese den gamle mannen frå Jæren slik han var då han var ung, som førebuing til oppdraget. For han stilte det same spørsmålet då som dei gjorde seinare, og som så vel litteraturen som politikken stiller i dag. Kva er det å vera mann, kva skil det å vera mann frå det å vera menneske? Og skal ein svara på det, må ein skriva mykje om det å vera kvinne. Ikkje berre fordi det heterofile begjæret er para mellom mann og kvinne, men fordi rolla som mann i 1880-åra endå meir enn i dag er knytt til kven du er overfor kvinner.

Den unge Garborg er ein bohem og ein fritenkar. Ein heilt annan enn den Garborgen eg skapte utan å lesa han, min Garborg var meir Jæren og mindre Kristiania enn den eg finn i tekstane hans.

Den Garborg som skriv Mannfolk, Trætte Mænd, Bondestudentar og Hjå ho Mor,er ein moderne forfattar. Ikkje eit steinandlet i Tolstoj-uniform, men si tids Knausgård. Som den unge Knausgård tenker han på fedrar og søner, på kven han er, kva mannen er, og korleis det skal eller vil endra seg. Men medan Knausgård veks opp i etterdønningane av kvinnefrigjeringa, veks Garborg opp i forkant av denne kanskje viktigaste rørsla som har treft landet vårt dei siste to hundreåra. Han er radikal i sin ungdom, den Garborgen. Full i drift og full av frigjersle og tilknyting. Og altså nokre gonger ganske full av dei mannlege bohemane sine stereotype førestillingar om kva frigjering er og skal føra med seg av seksuelle og økonomiske privilegium for dei sjølve.

Men Garborg er aldri heilt på innsida av desse folka, han er alltid, sjølv når han er på sitt mest anarkistiske, også så mykje på utsida, så mykje ein observatør at han også er i stand til å levera ut sine eigne standpunkt, så me andre òg kan sjå dumskapen i dei. Så sjølv om min gamle lærar Solveig Aareskjold kan ha rett i at han ikkje er rettvis mot mor si, så meiner eg at den unge Garborg, om me skal freista å gi han historias dom, må seiast å vera på lag med, ja reint ut ein pådrivar for kvinnefrigjeringa i si tid. Fordi han lever i ei tid der det å skildra kvinners liv, kvinners val og mangel på val så nådelaust som han gjer, er eit politisk standpunkt i seg sjølv.

Viking og Bryne, om de vil. Bonde og embetsmann. Flosshatt og skuggelue.

Eg nemnde Ibsen. Han er trygt plassert blant dei fire store norske forfattarane som Gyldendal i si tid reklamerte for. Kona mi, som kan meir om litteratur enn eg, pleier å seia at Garborg hadde vore sjølvsagd blant dei, om det ikkje var for denne målsaka. Det at han skreiv på landsmål, gjorde at parnasset aldri ville finna på å inkludera han, og i åra etter har også det etter kvart arkaiske språket vore eit stengsel for mange lesarar. Eg trur nok den kloke kona mi har rett i dette, men eg trur det er noko meir. Eg trur Garborg på mange vis var for moderne, for langt framføre si tid til å verta ein av dei mest hylla. Eg trudde fyrst at han var for ung. At han var den neste generasjonen, ein jamaldrande med Hamsun og ikkje med Kielland. Men så sjekka eg nettopp desse to. Stavangers og Jærens store forfattarsøner. Viking og Bryne, om de vil. Bonde og embetsmann. Flosshatt og skuggelue. Og så oppdaga eg at dei var like gamle. Berre to år skil sonen til konsul Schancke Kielland og Christiane Lange og sonen til gardbrukar Eivind Aadnesson Garborg og Ane Oline Johnsdotter Raugstad.

Det kjennest ikkje slik når eg les dei. Når eg les Kielland, og eg likar Kielland betre enn dei fleste,  les eg ein forfattar med blikket bakover i historia. Alt speglar seg i fortidas stordom, anten det er konsul Garman og broren som deler den hemmelege portvinstønna i vinkjellaren, skipper Worse sin lukkelege nostalgi på dødsleiet eller den alltid tilstadeverande kjensla av fortidas fallitt og fall. Sjølv med kvinnelege karakterar som ikkje vil noko anna enn å koma seg bort frå det samfunnet dei lever i, er det som om Kielland ikkje har noko begrep om kva det skulle vera dei kunne koma til. Det vert Paris i samtida og ikkje Noreg i framtida som ber håpet til dei som vil vekk.

Bonde og borgarskap

Noko av dette er knytt til klassane Kielland og Garborg var fødde i og sjølvsagt aldri blei frie frå. Kielland var den kniplingskledde overklassens barn, og såg verda frå deira stad. Arbeid og sveitte, maktesløyse, svolt og fattigdom var noko han aldri kunne sjå anna enn utanfrå. Medan Garborg hadde både jobba, sveitta og svolte før han debuterte som forfattar. Og svolten, sveitta og arbeidet levde lenger enn kniplingane og flosshattane, så det i seg sjølv gjer at Garborg er lettare å finna i vår tid. Men det er ikkje berre klasse som gjer forskjellen. Når eg les Kielland, les eg verken Knausgård, Hjorth eller bohemar av noko slag. Eg les ein jækla god forfattar frå andre halvdel av attenhundretalet. Når eg les Garborg, les eg ein jækla god forfattar. Og ein tenkar i si tid, men òg framfor si tid. Ein som set opp spørsmål mykje av det tjuande hundreårs tenking og litteratur freista å svara på. Kva er eit menneske, kva er det å vera mann, korleis er ein prega av syndene til fedrane, ikkje berre i det materielle, men i det sjelelege, og kva bagasje er det me ber med oss som me aldri kan kvitta oss med, uansett kor langt me flyttar oss frå dei omstenda som skapte oss? Ikkje i staden for å sjå klasse, kjønn og stand som skiljelinje, men i tillegg til.

Om me vender attende til bondestudentane mine, dei eg trudde eg kjende så godt at eg ikkje trong lesa om dei, så er Garborg sin bondestudent langt frå den helten eg har sett han som. Daniel Braut er ikkje den gode representanten for ein klasse som tek sin plass i samfunnet. Som kjempar seg fram til utdanning og tek attende Noreg frå dei svenske og danske embetsmennene og adelsfolk som har prega landet vårt i hundreår. Han er mistilpassa i hovudstaden, som meg, framand blant alle dei som ser ut til å gjera alt vanskeleg, ikkje minst det å bruka pengar, så lett og ledig. Men han er òg ein latsabb. Ein feiging. Ein opportunist. Ein som svik dei fleste som kjem i hans veg. Men fyrst og fremst ein som ikkje veit kven han skal vera.

Som forskingsministeren, historikaren – og Garborg-kjennaren – Oddmund Hoel sa til meg då me diskuterte Garborg, lenge før det var klart at han skulle mista sin andre sjef på eit halvt år: «Det går ei rett linje frå Garborg sine Bondestudentar til Zeshan Shakar. Og linja går via Per Petterson.» Det var godt sagt, og det set fingeren på noko av det som gjer Garborg så moderne sjølv i dag. Hoel peikar på det universelle i utanforskapen i møte med eit etablert sjikt av forvaltarar av ikkje berre økonomisk, men den langt meir uhandgripelege kulturelle kapitalen.

Den store klassereisa

I den grunnærlege utleveringa av Daniel Braut i Bondestudentar, og det sarkastiske blikket på alle rundt han, skriv Garborg seg ut av stereotypiar og inn i ei nærast allmenn moderne erfaring om klasse, klassereise og det å vera framand i dei andre sitt rike. Lars Ove Seljestad skriv om det same i sine bøker, og som kona mi, også her klokare enn eg, peika på, dette er erfaringa til generasjonar av kvinner over heile verda, i akademia som i arbeidsliv. Og det er skildra uhorveleg godt av den italienske forfattaren Elena Ferrante i Napolikvartetten hennar, om den briljante venninna.

Det er desse forfattarane eg tenker på når eg les Garborg i dag, og det vert tydeleg for meg at den verkelege Garborgen er ein annan og betre mann enn den eg har skapt som min Garborg. Både Bondestudentar og Fred er meir samansette, mangfaldige og opne enn eg har lese eller tenkt dei som. Som forfattaren som har skrive dei. For medan min Garborg alltid lengta heim til Jæren, alltid heldt menneska og livet her høgare enn alt anna i verda, ja eigentleg berre vart halden attende på Austlandet av Hulda og kretsen hennar, så viser det seg at den eigentlege Garborgen lenge tenkte annleis.

Eg nemnde at mor mi hadde slekt i Alvdal. For dei som ikkje er så godt kjende med lokalgeografien i dei uendelege granskogane på det indre Austlandet, så er Alvdal like nordaust for innsjøen Savalen. I sørenden av den ligg den staden som fekk namnet Kolbotn, der fyrst Arne og seinare Hulda og Arne busette seg i nokre år medan han skreiv, dei gifte seg og fekk born. Eller éin unge, for å vera presis. Eg har vore der. På ein av sumarturane våre med søster mi, far min, mor mi og eg i ein raud lada køyrde me innom Kolbotn på vegen til Alvdal. For å sjå staden der Garborg skreiv Kolbotn-breva. Eller. Eg var ti og gav nok blanke i heile brevsamlinga, men far min og ikkje minst mor mi ville sjå. Og det gjorde me. Det var stusslege, fattigslege greier. Og uhorveleg mange tre. Høge, mørke grantre som stengde for sola og gav ly til myggen. Me køyrde vidare så fort me kunne, og far min gav meir enn ein gong klårt uttrykk for kor lite pris han sette på dette landskapet.

Om det var på grunn av far min si misnøye eller min eigen vantrivsel, eller berre ut frå ein generell fordom, så har eg i alle år etter dette innbilt meg at Arne Garborg ikkje berre fraus og var fattig på Kolbotn, men også djupt ulukkeleg. Eg har sett for meg forfattaren, bøygd over skrivepulten medan pennen sklir over papiret og tankane hans går til Jæren, til den store, opne himmelen. Til Høgjæren og utsynet frå Knudaheio. Så då eg faktisk las Kolbotnbreva for fyrste gong og oppdaga at jærbuen ikkje berre heldt ut der, men skreiv rett ut at det var den einaste plassen han kunne bu, då vart eg overraska. Ja, ein stad nemner Garborg til og med dette som ein motsetnad til Jæren, der han ikkje kunne ha det godt. (Me som er frå Jæren, antar at han var full då han skreiv det.)

Den eigentlege Garborg

Den ekte Garborg var ikkje på eit venterom på Austlandet. Han levde og blei seg sjølv der, han levde og treivst i dei djupe skogane ved Savalen og i dei store stuene i Asker. Eg må tru at lengten heim vaks på han med åra, og at det var den gamle Garborg som fekk Hulda med seg til Knudaheio, Bryne og dermed var årsaka til at det vart sett opp ein leikarring der, slik at farmor mi og farfar min fekk møtast i hennar namn, i kjøt og kjærleik.

Det er den fyrste lærdommen eg vil trekka fram frå nylesinga mi av Garborg. Dette at ikkje berre bøkene til Garborg, men mennesket er langt meir samansett enn den skikkelsen eg hadde skapt sjølv. Den eigentlege Garborg er ein mindre politisk tydeleg figur enn den eg har i hovudet, og ein som kan sjå langt meir av nyansane i verda og menneska, som er både villare og rolegare, meir austlending og mindre dogmatisk enn min. Han skriv ikkje propaganda, han skriv ikkje enkelt, ikkje fordi han vil stå fram som ein som tenker, men fordi han er ein som tenker. Ein som ikkje kan fri seg frå å sjå svakheit, ikkje berre hjå dei andre, men også hjå seg sjølv og sine eigne. Ein som ikkje kan fri seg frå å sjå styrke, ikkje berre i dei han likar, men også i dei han ikkje likar. Det var viktig lærdom i 1880, og det er viktig lærdom i 2024. Og like vanskeleg å halda seg til.

Men så er det den andre lærdommen. Den er ikkje like sjølvsagd. Men eg vil venda attende til det djupaste indre biletet eg har av Garborg, det eg delte i starten av denne teksten. Den gamle mannen med stokken som ungane på Bryne kastar snøballar på. Det er ikkje noko eg har funne i ei bok eller funne på. Det var farmor mi som fortalde det. Ho som berre hadde eitt lønt arbeid gjennom livet: som hjelpar i Jørstad bokhandel på Bryne. Her arbeidde ho i mange år. Las alle dei nye norske bøkene for gamle Jørstad, som ikkje lenger orka å fylgja så godt med. Ho som sende alle pengane ho tente hjå Jørstad, vidare til farfar min i Oslo. Til bondestudenten for at han ikkje skulle svelta som karakterane i boka til favorittforfattaren hennar. Farmor mi som fortalde meg at Arne eigentleg heitte Ådne, men at han ikkje ville ha det namnet med seg til Austlandet, fordi dei ikkje kunne seia det rett. Åddne seier dei, ikkje Åådne, som han jo heitte. Eg har aldri faktasjekka farmor mi på dette, og no er eg ikkje lenger så overtydd om at det var heilt slik. Ho hadde nok laga sin eigen Garborg, ho òg, og kanskje var det ho meir enn far min og mor mi som prega i meg min Garborg.

Garborg på sokkel

Men farmor fortalde meg om den gamle Garborgen i sentrum av stasjonsbyen. Ho vaks sjølv opp på meierigarden, ho var godt plassert i sentrum både sosialt og geografisk og hadde utsyn til det som skjedde. Som om ikkje det var nok, vaks mor hennar opp på Mossige, nabogarden til Garborg, medan eine søskenbarnet hennar vart nabo med mor og bror til Arne då dei flytta til Sanddal. Bystykket, som Arne kalla det. Ho var nær den verkelege Garborg på alle vis. Og ho var glad i han. «Eg totte så synd i han», sa ho alltid. «Ungane gjorde narr, dei kasta snøball og plaga han der han gjekk. Han såg så liten og åleine ut», fortalde ho.

No står det statuar av Arne Garborg på Bryne, i Knudaheio og i Stavanger. Han har meir enn nokon gitt Jæren ein plass i litteraturen og i det norske, og endå meir enn det. Han har gitt jærbuen skikkelse i litteraturen og historia. Og han lengta heim. Til slutt ville han berre heim. Til dette landskapet. Men han vart ikkje gjenkjend av sine eigne. Ungane utanfor posthuset sa ikkje anna enn det foreldra sa heime over middagsbordet. Dei tok ut det som må ha vore ein del av Bryne sin dom over mannen som altså berre var ei hårsbreidd og ein sur svenske frå å stå der oppe på den litterære himmelen saman med namn som Kipling, Lagerlöf, Yeats og Shaw.

Garborg gjer narr av seg sjølv i tekst etter tekst, langt betre enn det ungane på stasjonsbyen kunne få til ein slapsete vinterdag.

Garborg kunne kanskje skriva, men han var ikkje som dei, og dermed ikkje ein av dei. Eldste bror til farmor mi kunne seinare fortelja kva som vart halde mot Garborg, i tillegg til det vanlege, at han såg rar ut og skilde seg ut. Garborg var ein udugeleg bonde. Han kunne ikkje noko om sau, ingenting om ost eller å driva jorda. Det høyrest så meiningslaust ut. Som å klandra ein bonde for å ikkje skriva gode nok dikt. Eller verre, sidan den som les Garborg, jo ser at han på ingen måte la skjul på sin mangel på dugleik på jordet og i fjøset. Tvert om. Det er eit av drivstoffa i diktinga hans. Å utlevera dette og korleis det gjer ein mann til ein på utsida av det jærske samfunnet. Eller for den saks skuld det østerdalske kring Savalen. Garborg gjer narr av seg sjølv i tekst etter tekst, langt betre enn det ungane på stasjonsbyen kunne få til ein slapsete vinterdag. Dei skulle visst det då dei gjorde narr, at hundre år seinare skulle det vera ei årviss feiring av den udugelege bonden, i hans namn med hans karakteristiske andlet, medan dei og foreldra deira, dei som rådde Bryne som sin eigen skulegard den gongen, dei skal for lengst ha forsvunne inn i gløymsla.

Lærdommen

Men det er ikkje dette som er lærdommen, det er ikkje dette eg vil med denne historia. Hemnen høyrer til i ungdomsskulen og ikkje her. Me har forandra oss. Vorte eldre. Betre. Betre enn Noreg i 1880, i 1924. Betre enn ungane med snøballane og foreldra deira. Me som lever no, er dei frilynte. Etterkomarane etter slike som farmor og farfar min. Dei som ville skapa si eiga verd. Det kunne eg sagt til meg sjølv. Og til lesarane. Og så kunne me slutta her.

Men no når eg har lese Garborg, så har historia om den gamle mannen også vorte ei anna for meg. Ei aktuell historie om blindsida til mentaliteten på Jæren, og i Stavanger, Ryfylke, stadane der eg kjenner meg heime. Det er blindsida då som no. Bøndene på Jæren elska ikkje Garborg. Ikkje Kristiania, høgrefolk eller intellektuelle. Dei likte ikkje autoritetar om dei ikkje valde dei sjølve, og det gjer me ikkje på Jæren no heller. Eg såg nett eit intervju i Aftenbladet med to eller tre professorar som alle hadde gått i same klasse på skulen. På Jæren. Dei vart spurde kva dei hadde med seg herifrå. Dei sa at det var den manglande respekten for autoritetar. Det er det eine adelsmerket til jærbuen. Det andre er arbeidet. Arbeidet med jorda, i industrien, olja. Til saman gjer dette jærbuen til ein effektiv maskin. Til Kverneland, til kylling og svineindustri, til patent for oljeteknologi og oppdrett.

Jæren er Noreg slik eg vil det skal vera. Men det var det same Jæren som heiv snøballar på Garborg fordi han var for dårleg ein bonde. Og skilde seg ut i klede og vesen. Det er lærdommen. Me har ikkje alltid rett, sjølv om me er gode til å jobba og ikkje bøyer oss for autoritetar frå Austlandet. Me har ikkje alltid rett, sjølv om me kan kjøpa heile Oslo og betalar for velferd og kultur med oljepengane våre. Tvert om, når me i trongen til opposisjon mot autoritetar byrjar å forakta dei som ikkje er som oss, då tek me feil, like feil som dei tok av Garborg, ungane på Bryne den gongen. Og den sjølvinnsikta kan ein henta av å lesa Garborg i dag. Over hundre år seinare. Sterkare kan knapt ein forfattarskap vera.

Aslak Sira Myhre er nasjoalbibliotekar. Teksten er basert på føredraget Min Garborg, som han heldt på Garborgsenteret tidlegare i år.

Foto av Aslak Sira Myhre: Gorm K. Gaare/Nasjonalbiblioteket