Verselinjene i Tony Harrisons «v.» sparkar framleis frå boksidene, 40 år etter at dei laga nasjonal furore i Storbritannia.
Av Eivind Myklebust
Publisert i Syn og Segn 02/25
Nord i England, nørdst i grendom, sit ein gjenstridig britisk nasjonalskatt og diktar på 88. året. Tony Harrison er fødd i Leeds i 1937, men har budd i Newcastle-upon-Tyne gjennom eit langt liv, og frå posisjonen sin i ytterkanten av landet har han laga seg sitt eige litterære sentrum. Det er få som liknar Harrison i britisk litteratur, og det poetiske prosjektet hans har frå starten av vore både særeige og samanhengande, med verselinjer som i ei vending kan kna deg i hjerneborken, stryke deg på kinnet og sparke deg i tennene. Sidan debuten med «Earthworks» i 1964 har han dikta med «disiplinert form og subversivt innhald», slik han sjølv sa det til Kjartan Fløgstad i eit intervju som blei trykt her i Syn og Segn i 1986. Ordet «disiplinert» er ikkje meint i forsiktig forstand: Harrison er utdanna klassisist, og han plukkar kyndig og fritt frå øvste hylle i antikkens arsenal av poetiske verkemiddel.
Dei fleste diktverka hans er skrivne i høgverdige former, med taktfaste rytmar og mønsterbundne rim, men språket hans har helst også ein fot i gatene i arbeidarklassebydelen Beeston i Leeds, der han vaks opp. Utanom poesien har livsverket til Harrison vore i teateret, der han har late Yorkshire-dialekta rå både i eigne stykke, i moderniseringar av mysteriespel frå mellomalderen og i gjendiktingar og nyskapingar av gamle greske tragediar. Med omsorga si for språkbruken til folk i såkalla lågare lag har Harrison brote seg fri frå tradisjonalismen som ofte følgjer dei klassiske formene hakk i hæl, når dei blir tekne i bruk i vår tid.
V for kontroVers
Harrison har også skrive dikt med langt spissare politisk brodd enn den gjengse 1600-talssonetten. Dei store dikta hans har ofte først vore publiserte i pamflettform på avissidene. «A Cold Coming», lagt i munnen på ein død irakisk soldat, var først trykt i The Guardian under Golfkrigen i 1991, og sidan på ny same stad under Irak-krigen i 2003. «The Bright Lights of Sarajevo» skreiv han på oppdrag for The Guardian i 1995, og sidan har han mellom mykje anna skrive dikt om slikt som terroråtaket i London i 2005 og giftarmålet til dåverande prins av Wales med Camilla Parker-Bowles same år. Rolla hans som radikal riksrefsar kan kanskje illustrerast ved at han i sistnemnde dikt uttrykte sitt fromme ynske om at monarkiet ville lide same lagnad som tampongane til Camilla etter overgangsalderen.
Harrison hadde knapt lytefri vandel i omgangen med monarkiet på det tidspunktet. Då poeten Ted Hughes døydde i 1998, var Harrison blant dei som raskt blei utpeika som potensiell arvtakar til den høgvyrde posisjonen som Poet Laureate – ei slags hoffpoetstilling, pliktfri, men med forventing om å bidra i høgtidelege nasjonale høve (og etter tradisjonen honorert med ein fin sum og nær på endelaus tilgang til endå finare sherry). Den laurbærkransa poeten blir plukka ut av dronninga sjølv, gjerne med eit kviskr i øyra frå statsministeren, og ein slik maktsmeikjande posisjon ville Harrison ikkje ha. Han sende difor diktet «Laureate’s Block» til The Guardian. Det var stila til dronning Elizabeth og uttrykte i utvitydig tone at han var uaktuell som nasjonalskald, at han håpa Ted Hughes blei den siste av sorten, og dessutan at Elizabeth blei den siste dronninga. For å sikre seg at provokasjonen nådde fram, hoppa han freidig nok til køys med dronninga i avslutninga av diktet.
Tony Harrisons største kontrovers i offentlegheita er likevel av eldre dato og sprang ut ifrå diktet «v.», som han skreiv under den britiske gruvearbeidarstreiken og publiserte i 1985.
V for vrengebilete
For litt sidan grov eg fram att mi gamle utgåve av «v.» frå dei uregjerlege bokkassene på loftet, etter å ha lese ein opprivande roman om denne gruvearbeidarstreiken, David Peaces «GB84» (2004). Der skildrar han med heimsøkjande kraft streiken som ein borgarkrigsliknande tilstand, og viser korleis kløfta mellom folket i det britiske samfunnet blei ein rein avgrunn under Margaret Thatchers tyranniske og militariserte nedkjemping av den organiserte arbeidarrørsla. Ei scene i romanen kalla fram eit fotografi av Thatcher på netthinna mi, der ho gjer V-teikn med fingrane – V for Victory. Verselinjene i «v.» går inn i dette vrengebiletet og lèt motsetnadane i det engelske samfunnet lyse opp og skine kaldt.
Utgåva eg fann i bokkassa, var på norsk, frå 1998, med det nemnde intervjuet til Kjartan Fløgstad trykt opp att som etterord. Fløgstad har sjølv gjendikta sonettar frå Harrisons vedunderlege The School of Eloquence, men V. og andre vers var det Åsmund Bjørnstad som hadde fått ansvar for – ein gjendiktar som har vist seg svært kapabel til å overføre klassiske formverk til klingande nynorsk, om det er John Donne, Dylan Thomas eller Rainer Maria Rilke. I føreordet til boka fortel Bjørnstad om utfordringane med å bruke det han kallar «’livnar-lundar-lauvast-li’-effektar» utan å kaste vrak på den «strittande moderne» bodskapen i Harrisons dikt.
V for versus
«v.» er eit langdikt med 112 strofer på fire linjer kvar, med enkle kryssrim. Harrisons diktar-eg er her attende i heimtraktene i Leeds, og diktet tek form av ein rusletur på kyrkjegarden Holbeck, øvst på Beeston Hill, der foreldra hans ligg gravlagde. Krafta i diktet krympar ikkje om ein kjenner sonettane hans frå The School of Eloquence, som i hovudsak krinsar rundt forholdet til opphav og utdanning: rundt mora og faren og fråstanden som vaks fram etter kvart som han gjekk vidare på livsens skuleveg, heile strekket inn i studiet av gresk og latin.
Den personlege bakgrunnen piplar også fram på boksidene i «v.», som når han tidleg i diktet skildrar forsarvinga av gravene, med «ølboksar og svinske krusedullar» og med stussleg stell frå dei attlevande:
Kor mange britiske graver ligg nå slik,
strøydd med søppel, kjøvd av maigrønt ugras,
av di slekt og vener har søkt betre liv
eller arbeid og, som eg, har annan bustad?
[…]
Kvar veke bruka pappa gå med blomar
hit, kom heim med leire på bukseknea.
Mine timinutts-visittar vert, om eg zoomar,
to timar maks, på alle åra sea.
På gravene er det spraya ukvemsord og hakekors og V-teikn – ikkje for «victory» her, men for «alle versusane i livet». Men han finn òg eit meir forsonleg slagord på foreldra si grav: «UNITED». Kyrkjegarden ligg nemleg i nærleiken av Elland Road, stadionet til Leeds United, fotballaget som kvar veke skuffar tilhengjarskaren sin og sender ein straum av frustrerte fotballfans heim via snarvegen over kyrkjegarden, der dei lèt frustrasjonen og sinnet sitt få fritt utløp.
Frå utsynet mellom gravene øvst på Beeston Hill ser ikkje Harrisons diktar-eg berre Elland Road, men også universitetet der han lærte gresk og latin. Han kjenner bakken bivre under føtene, for under dei lutande gravene ligg ei nedlagd gruve og trugar med samanbrot:
Toget går snart, men eg stegar varleg
over gravene og graset, som på utrygg is.
Det sig innunder her, sviktar farleg,
enn stør dei døde opp alt liv i Leeds.
For under dei er dette grotteaktig tome
som gjer at gravsteinane luter døkt.
Eit spørsmål om litt tid, så skal det ljome
dumpt når kvilestad og kvilande brått søkk
«Ein penn er alt eg har til tryllestav», skriv Harrison, i det han kallar «ei stolen bøn» om at samhald skal hindre samanbrotet:
Endå eg ikkje trur på evig liv
og veit eg juksar, må eg liksom gjera
ei stolen bøn av det som slampen skriv,
at dei «i Himlen» må UNITED vera,
at det som var ei tilsikta og ussel skjending
ved samantreff kan framtre meir forsona,
så sprayboksrablet tek ei høgre vending
og går på det der oppe, og nasjonar.
V for visjonar
«v.» er ein slags moderne avart av Thomas Grays Elegy Written in a Country Churchyard frå 1751. Dikta er skrivne i same form, men der Grays dikt var ein meditasjon om døden, er Harrisons personlege dikt meir av eit varskurop om eit samfunn på sotteseng. Det er eit røntgenbilete fylt med kontrastvæske, og symptomet på samfunnstilstanden viser seg i midtpartiet av diktet, bygd opp som ein samtale med ein skinhead som manglar både håp og retning i livet. Han dukkar opp i diktaren sine visjonar og diskuterer like foraktfullt som illusjonslaust med poeten med dei pene orda og pretensiøse vyane. Skinheaden er representant for dei mange arbeidsledige og avskrivne i landet, for dei som sprayar gravene fulle av ukvemsord og pissar på dei. Det er han som er nærast botnlinja i den avgrunnen som har oppstått mellom samfunnslaga i streikeåret 1984.
Denne skinheadens friske språkbruk var eit viktig element i kontroversen som oppstod rundt diktet. Men kontroversen ville nok ikkje ha oppstått om det ikkje var for filmversjonen som regissøren Richard Eyre laga av det. I diktet uttrykkjer Harrison seg kritisk til fjernsynets splittande funksjon, under streiken og generelt, og ironisk nok var det ei framsyning av filmversjonen i BBC i 1987 som førte til «nasjonal furore», slik ein tilbakeskodande artikkel i den britiske statskringkastaren nyleg omtala det som.
I filmversjonen ruslar Tony Harrison først rundt i snøen blant gravene, før han les heile diktet på ei scene, til kryssklipte bilete av gravplassen, streikande gruvearbeidarar og Thatcher med V-teikn. Det var ikkje bileta, men «kaskaden av kraftuttrykk» i diktet som fekk publikum til å reagere – og særleg konservative politikarar som ikkje hadde lese diktet, men likevel rasa og ville trekke det inn i debatten i Underhuset for å få det bannlyst. Desse politikarane kan ein mistenkje for å ha reagert minst like mykje på mottoet til boka, fordi det var henta frå den omstridde streikeleiaren Arthur Scargill. I alle fall var det høgresida i presse og politikk som gjekk laus på diktet, men oppstyret førte naturleg nok til at diktet fekk sine forsvararar – og ironisk nok til at eit dikt som først blei lese av nokre tusen, no blei lytta til av fleire millionar.
At ei rekkje bannord stilte opp på verseføter skulle provosere til dei grader så seint som i 1987, er vanskeleg å forstå, men kanskje ligg det noko i det Sandie Byrne, professor i engelsk litteratur ved University of Oxford, seier i BBC-artikkelen: Det sjokkerande i «v.» var ikkje eigentleg ukvemsorda frå skinheaden, men verseføtene dei gjekk på, «bruken av kvartettar i jambisk pentameter i ei tid då vanlege, mønsterbundne vers var sett på som utdaterte og ueigna til å fange moderne forhold». Det skjedde i alle fall noko i Harrisons kraftfulle samanstilling av klassiske former og arbeidarklasseforhold, av gravskrift og graffiti, som kan få ein til å tenkje at han var inne på noko i intervjuet med Kjartan Fløgstad, gjort då «v.» kom ut i bokform i november 1985: «Avantgardisme i dag er å vera tilgjengeleg.»
V for victory
Om «v.» var avantgarde då det først blei trykt i 1985, har det naturleg nok meir historisk sus i seg i dag, 40 år seinare. Det tyder på ingen måte at tilstanden diktet teiknar opp, er overkomen, at framstillinga er avleggs, eller at verseføtene har mista kraft og sprang i steget. Snarare synest diktet å ha lagt den akutte historiske situasjonen i lås, slik at diktet spring i fleisen på deg og framleis sparkar godt frå seg på sidene når ein opnar boka i dag.
Mot slutten av diktet førestiller Harrison seg sjølv i grava og les opp si eiga gravskrift for lesaren. Han ber oss om å viske ut dei verste ukvemsorda frå grava, men også om å la «det vêrbitne UNITED» stå, saman med ein liten v., som ei påminning om dei reelle motsetnadane i samfunnet, men også for å minne om at avmakt og sinne kan vendast om til solidaritet og siger, til victory.
