Enn så lenge er valenciansk – eller katalansk – eit livskraftig språk på middelhavskysten. Men lever det farlegare enn nokosinne?
Tekst og foto: Audun Stokke Hole
Publisert i Syn og Segn 02/25.
Hi ha ciutats secundàries que ja no són les ames del seu destí però amaguen en els seus carrers el tresor d’un gegant vençut. València és una d’elles. (Det finst sekundære (som i: annanrangs, underordna) byar som ikkje lenger er herre (i røynda: frue) over sin eigen lagnad, men i gatene sine har gøymt skatten til ein nedkjempa rise. Valencia er ein slik by.)
Med hjelp av Google-omsetting og KI tyder eg sakte, men usikkert ord for ord av nokre tilfeldig utvalde kapittel av romanen Noruega. Eg kan gløyme å lese heile boka før eg møter forfattaren, men eg kan iallfall lære meg bitte litt katalansk på vegen. Eller valenciansk, om du vil (dei lærde stridest).
Eg slumpa over Noruega då eg stakk innom ein bokhandel i Valencia, freista av ein sjokkseljar med bøker av nobelprisvinnar Jon Fosse. I bokhandelen presenterte eg meg som nordmann, ute etter noko lesestoff på katalansk. Det måtte bli Noruega, då. Men det har komme snikande, eg har visst at eg ein dag måtte skrive om dette språket, som har pirra nyfikna mi sidan eg høyrde om det i barndomen ein gong. Lenge før eg drog til Latin-Amerika og lærte meg portugisisk og så spansk, lenge før eg vitja Den iberiske halvøya for første gong.
Det er tolv år sidan første gongen eg las katalansk på eit skilt, på Ibiza flyplass, eg gløymer det aldri: Només personal autoritzat. (Tilgang berre for autorisert personell.) To år seinare vitja eg Barcelona, der nokon prata til meg på språket for første gong. No er eg i Valencia, og eg innser at sydenferiering får vente. Eg må under overflata.
Det finst annanrangs byar som ikkje lenger er frue over sin eigen lagnad, men i gatene sine har gøymt skatten til ein nedkjempa rise. Valencia er ein slik by.
Spansk ute, valenciansk heime
Ein gong i tida var katalansk riksspråk og talemålet i ein firedel av dagens Spania. Det kunne like gjerne ha enda opp som verdsspråk, men i staden var det kastiljansken som blei det. Eller som det i dag freidig blir kalla: spansk.
Kva språk snakkar dei i Syden? Nordbuar flest bryr seg vel ikkje, som trekkfuglane lærer dei seg nødvendige signal på lokalmålet. ¿Dónde está la playa? Dos cervezas, por favor. (Kvar er stranda? To øl, takk.) Spansk forstår alle i Valencia også, men så har dei i tillegg sitt eige språk. Nett slik står det skrive i statuttane til delstaten: La lengua propia de la Comunitat Valenciana es el valenciano. (Delstaten Valencia sitt eige språk er valenciansk.)
Ikkje el catalán (katalansk), men det er altså same språket. Nett det stridest faktisk ikkje dei lærde, lingvistane, om. I delstaten Valencia er det om lag ein tredel som reknar valenciansk som morsmål, og halvparten seier at dei kan prate det. Men i hovudstaden, Valencia by, nyttar tre firedelar berre spansk. Mindre enn halvannan prosent av borgarane oppgir at dei nyttar berre valenciansk. Det skulle bli drygt ti tusen menneske, i ein by litt større enn Oslo.
Ein seksdel av bybuarane nyttar jamt begge språka. Ikkje i hytt og vêr, men systematisk, diglossi kallar lingvistane det. Dei to ulike talemåla har ulike domene: Eitt er statsspråk og statusspråk, det andre er heimespråk. Under Franco-regimet var det lenge strengt forbode å nytte valenciansk utanfor heimen. I dag er det beskytta av lovverket, men statusskilnaden består. For kvar generasjon er det fleire som berre snakkar spansk.
– Du hadde nok blitt overraska om du gjekk ned hovudgata Carrer de Colón og høyrde kor mange som faktisk pratar valenciansk med kvarandre, seier bokhandlar Josep Alapont Martí, på jobb i Llibreria Fan Set når eg treffer han.
For han er det ei prinsippsak, han strekker seg langt for å prate berre valenciansk i heimbyen. Er han i Madrid, pratar han sjølvsagt spansk, fordi han må. Men her i Valencia legg han heller om til engelsk enn til riksspråket.
– Dette er ei øving kvar og ein av oss kan gjere kvar dag. For å vise at vi eksisterer. Start ei samtale på ein offentleg stad i byen, på katalansk – du kan vere viss på at den andre personen vil forstå deg, slår han fast.
Språkleg rikdom
Noruega-forfattar Rafa Lahuerta Yúfera arbeider til dagleg i ein papirhandel rett utanfor sentrum. På jobb opplever han ofte at eit par kundar kjem inn og pratar valenciansk saman, men når dei så legg fram ærendet sitt for han, er det på spansk. Slik ser diglossien ut.
Medan besteforeldra til Rafa Lahuerta prata valenciansk, voks han sjølv opp i ein spansktalande heim. Første boka si, fotballfantastmemoarane La Balada del Bar Torino, skreiv han på spansk. Men eit stykke ut i skrivinga på Noruega tenkte han at romanen ville ha større verdi på regionsspråket.
– Eg gjer jo ting vanskelegare for meg sjølv. Marknaden for bøker på el castellano (kastiljansk) er uhorveleg mykje større. Men ein skriv jo ikkje for å bli berømt eller rik – ikkje eg, iallfall.
Det kostar meir, men er òg meir givande, kjenner han. Han synest han tenker klarare og djupare på valenciansk. Som forfattar må ein heile tida akte seg for sjablongane, seier han, og spansken er full av dei. På valenciansk må han finne opp meir sjølv.
– Å skrive er eit handverk, ei treningssak, og det har teke tid å gjere valenciansken til mitt. No kjenner eg at eg har min eigen stil, ei særeiga litterær stemme, det kjennest veldig godt.
Han er av dei som konsekvent kallar språket valenciansk, men han nyttar ord og vendingar frå heile det katalanskspråklege området til å gjere prosaen sin rikare. Forfattaren synest å leve godt med at heimbyen hans er tospråkleg, og at spansken regjerer i dei fleste offentlege rom.
– For meg handlar det ikkje om språkleg konflikt, men om språkleg rikdom. Viss nokon ser ein konflikt her, er det deira problem. Los valencianoparlantes (dei valenciansktalande) treng å nytte sitt eige språk utan å bry seg om all bakgrunnsstøyen. Å lage konflikt av at eit språk finst, blir for meg å prøve å underkjenne verdien det har for dei som nyttar det.
Fullverdig språk
Nedgangen byrja tidleg på 1700-talet. Etter den spanske arvefølgekrigen festa Bourbon-familien grepet, og Spania blei sentralisert einevelde på fransk lest. Mellom 1707 og 1716 kom Nueva Planta-dekreta, som avskaffa lovverket etter kronveldet Aragón: eit mektig rike som inkluderte Katalonia, Valencia og alle øyene vest i Middelhavet, og på det meste dekte heile Sør-Italia og nokre provinsar i Hellas.
Katalansk forsvann som statsspråk, og diglossien var eit faktum. Adel og overklasse la raskt om til spansk, og byborgarskapen følgde snart etter. Men folk flest har halde fram med å prate valenciansk til heilt nyleg. I vår tid bidrar urbanisering og tilflytting til at statusspråket spansk legg sterkare press på valenciansken.
Den spanske grunnlova frå 1978 erklærer at Spania er samansett av ulike nasjonalitetar og regionar, og at alle borgarar skal ha rett til å nytte kva språk dei vil. Og i statuttane til delstaten Valencia, frå 1982 og reviderte i 2006, er både spansk og valenciansk offisielle språk, men berre valenciansken er la lengua propia – deira eige språk.
– Skal grunnlova vere verd noko, må vi aspirere til at vårt eige språk tek minst 50 prosent av plassen i det offentlege rommet, erklærer forleggar Manolo Gil.
«Ho får mensen og strever med tampongen medan ho bannar – slike ting.»
Sveits klarar seg heilt strålande med fire offisielle språk, påpeiker han. Han ønsker seg eit meir føderalt Spania med plass til reell språkpluralisme, men i Madrid er mange redde for det. Sentralismen står sterkt. Manolo Gil trekker linjer til ei anna politisk kampsak i tida:
– Det tek halvannan time frå Valencia til Madrid med tog. Men skal vi til Barcelona, som ligg like langt unna, tek det tre og ein halv time – fordi vi må reise via hovudstaden! Det er ikkje politisk vilje til å bygge ein corredor mediterráneo.
Manolo Gil fryktar at valenciansken er heilt utradert innan tre generasjonar. Han siterer ein statistikk som syner at berre to prosent av publisert tekst i Valencia er på valenciansk. Om ein ser på barnebøker, er talet mykje høgare, sidan skolane er pålagde å undervise i begge språka.
Det har laga ein nisje for småforlag som Manolo Gil sitt, Vincle Editorial. På heimesida si kunngjer dei at dei har una mirada diferent cap a la nostra societat, eit annleis blikk på samfunnet. I barnebokform har dei mellom anna utforska tema som transseksualitet, hatkriminalitet, seksualisert vald og gruppevaldtekt. Ei av dei første bøkene deira var ei barnebok fortald frå synsvinkelen til ei psykisk utviklingshemma jente.
– Ho får mensen og strever med tampongen medan ho bannar – slike ting. Det var fleire som åtvara oss, som meinte at boka aldri kunne bli ein suksess. Men ho blei ein hit, no blir det tilmed laga ein film inspirert av boka, fortel forleggaren.
Han starta forlag i 2009, i kjølvatnet av finanskrisa og ei rekke korrupsjonsskandalar i Valencia. Dei byrja med økonomibøker, men er etter kvart blitt eit hovudsakleg skjønnlitterært forlag. Forfattarar som Mary Shelley, Virginia Woolf og Joseph Conrad har dei omsett til katalansk, og nyleg gav dei ut ei diktsamling av den ukrainskfødde jødiske lyrikaren Rose Ausländer, som for første gong er omsett på Den iberiske halvøya.
Somos europeistas, somos internacionalistas, y por eso utilizamos el valenciano, erklærer forleggaren. (Vi er europearar, vi er internasjonalistar, og derfor bruker vi valenciansk.) Det er eit heilt sentralt poeng for Manolo Gil å vise, både for valencianarar og for verda, at dei har eit fullverdig språk. Eit år han var på verdas største bokmesse i Frankfurt, var han med og heldt eit katalanskspråkleg arrangement. Ein spansktalande delegat skulda dei for å politisere kulturen. Ein annan kravde endåtil: «¡Hable en cristiano!», snakk kristent! Manolo måtte gi delegaten ein real historietime om alle dei kyrkjelege skriftene som er skrivne på katalansk gjennom hundreåra.
Det katalanske problemet – eit politisk spørsmål
– Her har vi litt av alt. Men spesialfeltet vårt er litteratur på katalansk, fortel bokhandlar Josep Alapont Martí.
Han er åleine i kassa på Llibreria Fan Set og må ta hand om kundane medan vi pratar. Ein valenciansktalande skal ha teikneserie. Ein annan pratar først spansk før han litt stotrande legg om til valenciansk og lurer på kva dei har av filosofiske klassikarar på språket, kanskje Descartes eller Plató?
Til slutt kjem ei dame som vil gi ei hobbybok i gåve til ein tilårskommen familiemedlem. Kanskje ein som, til liks med mor til Manolo Gil, etter eit langt liv som spansktalande har byrja å prate valenciansk igjen på sine eldre dagar? tenker eg.
– Vi har bøker på kastiljansk òg, men hovudideen er å syne fram katalansk litteratur her i Valencia, held Josep Alapont fram. – Her er folk som har vore stamkundar i fleire tiår, og ferskare lesarar. Slik som meg sjølv, eg byrja å lese katalansk nokså nyleg. Bokhandelen er ein møteplass, det seier kundane våre også – det er veldig hyggeleg.
Eg spør på spansk, bokhandlaren svarar på katalansk. Eg må konsentrere meg, og når han mistenker meg for å ha gått glipp av noko, skyt han inn ord på spansk. Dagen før har eg stava og google-omsett meg gjennom teikneserieromanen Arrugues av Paco Roca. Opphavleg gitt ut på fransk (som Rides), og gjord til film på spansk (Arrugas), men skriven av ein valencianar. Om ein kan eit latinsk språk eller to frå før, er ikkje katalansk vanskeleg å lære seg.
Les også: Eit fritt Catalonia – draum eller realitet?
Llibreria Fan Set opna i 1968, under namnet Llibreria Tres i Quatre. Namna er svært symbolladde og spelar på fellesskapen mellom dei katalansktalande landa. Butikken blei råka av både graffiti og bombeåtak på 1970-talet. Nye åtak kom i 2006 og -07, då dei hadde skifta namn og flytta inn i OCCC, Octubre Centre de Cultura Contemporània. Denne høgborga for pankatalanisme i Valencia rommar tidsskriftredaksjonar, språkskole, kino og anna som fremjar katalansk språk og kultur.
Granneregionen Katalonia har subsidiert kultursenteret raust. Det kan ein velje å sjå som uttrykk for farleg pan-katalanisme – frå ein region der det seinast i 2017 blei avhalde ei folkeavstemming om lausriving frå Spania – eller som tvinga fram av at regionalismen blir motarbeidd både sentralt og lokalt.
– Nett no er det høgrepartiet Partido Popular som styrer Valencia med støtte frå ekstremhøgrepartiet Vox – eit samarbeid som kjem til å vere svært skadeleg for det valencianske folket. Og dei vil ikkje stø språktiltak som kostar pengar, og har forfølgt forfattarar og publikasjonar som kjempar for språket vårt. Den kastiljaniserte høgresida har alltid forsøkt å nytte språkspørsmålet som angrepsvåpen, erklærer forleggar Manolo Gil.
«Eg vil alltid stille meg på sida til dei som kjempar for antifascistiske idear.»
I folkeavstemminga i Katalonia i 2017 stemte 92 prosent for sjølvstende. Men oppmøtet var berre 43 prosent, sjølvstendemotstandarane boikotta valet, og Madrid prøvde å stoppe avstemminga, utan å lykkast. Kring 300 katalanarar blei arresterte i samband med protestar i kjølvatnet av avstemminga, og delstatspresident Carles Puigdemont lever framleis i eksil i Belgia. Han var opphavleg ettersøkt for oppvigleri, men etter ei amnestilov er han no berre anklaga for misbruk av offentlege midlar.
– Eg er ikkje independentista. Men eg er solidarisk med prosessen, og eg vil alltid stille meg på sida til dei som kjempar for antifascistiske idear, seier Manolo Gil. – Det katalanske problemet er eit politisk problem, og det må løysast politisk, elles kjem vi ingen veg.
Ein roman om livet og døden
I Valencia må separatisme seiast å vere ei ikkje-sak. Her kjenner folk seg grunnleggande spanske, meiner Rafa Lahuerta Yúfera, som samtidig kjenner på ei sorg over det utbreidde hatet mot det valencianske språket. Det er viktig for han å jobbe mot desse haldningane og heidre språket som besteforeldra snakka, og som han no skriv romanar på. (Nyleg kom oppfølgaren til Noruega, La promesa dels divendres, kanskje best omsett med «Det kjem alltid ein fredag».)
Men Rafa Lahuerta oppfattar òg at dette er ting valencianarar flest ikkje bryr seg om. Aquí la gente lo que quiere es pasarse los días, seier han. (Folk her ønsker å la dagane fare og nyte livet.)
– Og det fortener då litt ros. Finst det eigentleg noko viktigare enn å ha det bra? Dei fleste spanjolar lever liva sine utomhus. Vi møtest på kafear, i parkar, på restaurant, i butikkar. Det har lite å seie kva språk det skjer på.
Rafa Lahuerta elskar heimbyen sin og er nøgd med livet som papirhandlar og familiefar. Noruega var noko av eit litterært fenomen då ho kom ut i 2020, han har vore på katalansk «riksfjernsyn» i Barcelona og prata om boka, og han har gjort mange intervju. Men han vil ikkje leve noko vilt, poetisk kunstnarliv – anna enn i bøkene han les og skriv. Han seier han er takksam for at han er romanforfattar og ikkje noko meir samfunnsomgripande.
– Kvar og ein vel å lese ei bok eller let vere. Og ingen misser ein arm eller ein fot av forfattarskapen din. Det er ein stor fridom i dette. Det indre arbeidet er det viktige – viss nokon vil lese romanen din, er det ein bonus.
Og tittelen Noruega, då, grunnen til at vi sit her og pratar? Kor kom han ifrå?
– Plutseleg var han der, seier Rafa Lahuerta, – plutseleg kunne ikkje romanen heite noko anna. Éin ting er at Noruega blir stava heilt likt på spansk og valenciansk. Det er også ein mystisk og suggestiv tittel, Noreg er eit eksotisk land som spanjolar flest veit lite om. Men éin ting veit dei: fisk. Og familien til romanhovudpersonen driv saltmatgeskjeft, med norsk laks som spesialitet. «Der kjem los noruegos», seier folk der dei går ned Carrer del Trench.
Den gong, fram til 1980-talet, var alle butikkane i Carrer del Trench slike små familieverksemder. I dag er dei borte. Forfattaren sjølv kjem frå ein familie som dreiv bakeri i sentrum – dei måtte òg flagge ut til forstadene. Er Noruega så ein svanesong for det gamle Valencia? Nei, nokon nostalgikar for svunne tider vil han ikkje ha på seg at han er. Då han voks opp på 1980-talet, var «Det gamle Valencia» alt historie, slår han fast. Og han er ikkje utan vidare negativ til byutviklinga, sjølv om han vedgår at han særs sjeldan tek mopeden sin heile vegen inn til sentrum, slik han har gjort for å møte meg.
– Hugs på at Valencia i mange år var ein bortgløymd, fattig og forfallen by. Etter borgarkrigen på 1930-talet sette forfallet inn for alvor, og etter elva Turias øydeleggande storflaum i 1957 blei situasjonen prekær. Arkitektur og gamle byrom i den enorme gamlebyen blei massakrerte, det var mykje billigare å rive og bygge nytt enn å renovere.
Elveløpet til Turia blei lagt om på 1960-talet, og går i dag sør for sentrum. Det gamle elveløpet er blitt ein bypark som rammar inn gamlebyen – spektakulært og påkosta rusta opp på 1970-talet. Turistar er komne til, leige- og levekostnader er gått opp, og dei lokale har forlate bykjernen.
Men gentrifisering er berre eit bakteppe, ein narrativ motor, seier forfattaren – Noruega handlar først og fremst om liv og død. Kva skjer med den som får vite at hen berre har nokre månader att å leve? Han har ikkje vore der sjølv, understrekar han, men han var ein plass i livet der sjølvransakinga trengde seg på.
– Korleis planlegg du dei siste månadane dine? Eg trur ein må tenke på slikt medan helsa er god, før det er for seint. Livet gir ein så mange moglegheiter til å vere vondskapsfull og plagsam, legge problem til problem for andre og for seg sjølv. Ein må lære seg å leve slik at ein unngår dette. Dette trong eg å utforske då eg skreiv Noruega.
Kva språk snakkar dei i Syden? Enn så lenge er valenciansk eit livskraftig språk her på middelhavskysten.
Eg takkar for intervjuet. Rafa Lahuerta tar mopeden sin og forlèt sentrum att, medan eg vandrar ut i den varme, vårlege vinternatta. Valencia sentrum anno 2025 er gatemusikantar og liksomtyrefektarar, barnefamiliar på leigesykkel og utdrikkingslag. Salta norsk laks får du kanskje på Lidl.
Kva språk snakkar dei i Syden? Enn så lenge er valenciansk eit livskraftig språk her på middelhavskysten. Eg lurer på om det lever farlegare enn nokosinne. Men så har eg ikkje rokke å følge Josep Alaponts oppmoding: å gå ned hovudgata Carrer de Colón, sakte med spisse øyre, og høyre etter kor mange som faktisk pratar valenciansk med kvarandre.
