Sjølv i eit land der det er meir av hus og hytter enn av slott og katedralar, finn den bygningshistorisk interesserte av og til heilt vanlege, rurale bygningsdetaljar som har vore for små til å bli nemnde – sjølv i bandsterke verk om den norske byggjeskikken.
Skrive av Mads Langnes
Mads Langnes (f. 1976) er dr.philos. i historie frå Universitetet i Bergen og arbeider som fyrstekonservator ved Romsdalsmuseet. Han har yrkeserfaring som historikar, arkivar og faglitterær forfattar. Langnes har arbeidd mykje med agrar- og rettshistoriske emne. Foto Mads Langnes.
Den vesle opninga mange løedører har for at katten skal kunne smette inn, er nett, bokstavleg talt, eit slikt lite hol i bygningshistoria.
Etter at vindkasta til ekstremvêret Dagmar reiv løedørene av hengslene på heimgarden min i Romsdal romjula 2011, var dei ikkje til å berge då dei hadde landa etter ein vinglete flygetur gjennom tunet. Far var difor snøgt ute med å emne til nye dører, denne gongen i impregnert treverk og med galvaniserte hengsler. Eg trur elles at desse løedørene vil overleve både komande ekstremvêr, kårkaren og meg sjølv! Før dørene vart hengsla på og løa atter vart lukka mellom køyrebru og løerom, vart det sjølvsagt saga ut eit lite hol nedst på eine døra. Det måtte vere ei lita opning for katten, må vite. Nett slik som på dei gamle løedørene.
Som agrarhistorikar må eg vel innrømme at det slett ikkje har vore slike hol for katten på alle løedører, om eg skal halde fast på ei akademisk innlært balansert skildring av korleis stoda «eigentlich gewesen ist». Ja, det har kan hende heller ikkje vore så vanleg som eg kanskje har trudd, om eg skal dømme ut frå den heller labre responsen eg har fått på ei særs vagt målretta, lite objektiv og heller snevert innretta undersøking eg har utført mellom ei like lite målretta og snever gruppe av utvalde kjenningar på Facebook. Likevel kan fenomenet på ingen måte seiast å vere ukjent, noko de også vil leggje merke til om de ser etter dette holet i bygningshistoria når de køyrer forbi løer av eldre modell kringom i Bygde-Noreg.
«Det er han som er varast i garden», skreiv diktaren Olav H. Hauge om katten, etter å ha innleidd diktet med at «Katten sit i tunet / når du kjem. / Snakk litt med katten.». Og ein slik kjenslevar påstand er ikkje å undrast over, då me veit at kattane regjerer både inne i husa og ute i tunet. På sett og vis kan katten med det sjåast på som ein som har hatt like god kontroll over stort og smått på garden som han «far sjølv» eller «ho mor» – eller kanskje som ein kombinasjon av desse, i og med at kattane før i tida var like ofte innom på kjøkenet som på løa. Og på løa var han ikkje berre kjent, men som nemnt vart det ofte lagt til rettes for at «frøsen» skulle kunne kome og gå som han ville der, ved at dei skar ut eit lite hol i løedøra som det akkurat gjekk an å smette igjennom. Ofte var det nok at det eine bordet i døra var litt kortare, så hadde ein jo holet der av seg sjølv. Var bonden av dei som ikkje berre hadde praktisk, men også estetisk sans, då vart bordet til og med saga over i ei svak, velproporsjonert bogeform.
Nattely i løa
Ein kan spørje seg kvifor katten var så velkomen på dei gamle løene at ein og annan bonden til og med laga hol i løedøra. Noko av svaret ligg sjølvsagt i at folk før i tida heiv katten på dør når kvelden kom, dei hadde ikkje øskjer med kattesand og polstra katteseng inne i stova som no til dags. På sommartid var nok dette berre stas for katten, då korkje kattar eller folk bør sove vekk sommarnatta. Ho er jo som kjent altfor kort til det, særleg for dei som hadde løpetid, sprang etter dei som hadde løpetid, eller ville sitje og observere dei som hadde løpetid. Men når kulda kom utetter hausten og vinteren, då var det naudsynt også for katten å finne seg eit lagleg bol der han kunne nyte nattesvevnen fram til matmor opna døra og lokka frå trappehella att utpå morgonkvisten. På det mest hermetisk lukka stabburet kom han ikkje inn, for då hadde han nok både gått etter sauesidene som hang til tørk i taket, og fiska med labben i tønna med salta sild. Og utløer og naust låg gjerne for langt unna for ein lat katt som i all hovudsak hadde tunet som sin opphaldsstad. Då var det gjerne to alternativ att: anten i fjøset eller oppå løa.
I og med at Noreg knapt er eit land av bønder lenger, kan eg minne eventuelle lesarar med eit meir urbant enn ruralt ordforråd om at ei løe ikkje er det same som eit fjøs. Samstundes kan eg nemne at medan me her på Vestlandet helst seier løe, så er dette akkurat det same som det ein nyttar ordet låve om på Austlandet og i Trøndelag. Og medan eit fjøs er eit fehus, er ei løe, anten ho står for seg sjølv eller står oppå eit fjøs, rett og slett eit lagringshus for utreska korn, høy og ofte også ein del gardsreiskap. Frå gamalt av var det gjerne slik at når ein kom inn på løa gjennom løedøra, då møtte ein eit tredelt grunnplan. I midtrommet, der ein oftast kom inn på dei tradisjonelle løene, treskte ein kornet utetter hausten og vinteren. Og på kvar side av treskarrommet var det rom for avlinga, helst slik at det var høy på eine sida og korn på andre sida. Det er dette ein gjerne har omtalt som til dømes eit stål, bròt eller golv, slik som i ordet høystål.
Om ein frosen gardskatt først kom seg gjennom holet i løedøra, då hadde han altså gode moglegheiter for å finne seg ein høveleg kvilestad der hugen kunne raste og han fekk leggje seg nedpå nokre nattetimar. Oftast var det nok til høystålet han luska, og de kan jo sjølv tenkje dykk korleis ein smidig kattekropp kan vrikke og vri seg til han får laga seg eit mjukt og lunt reir i høyet. Slike groper hugsar eg sjølv me ofte såg i høyet der katten hadde lege om natta, om det så var ho Lise eller Anne Katt, han Pastor eller Buster. I Bjørnson, Mussolini og Kitty si tid på garden i seinare år har det derimot vore heller smått med så vel hesjing som flattørking av høy, og dei har måtta ta til takke med mindre luksuriøse sovestader inne på løa. Kattareir i høyet er difor noko mine eigne ungar berre får høyre om, men sjeldan oppleve.
Men attende til dette holet i bygningshistoria, dei om lag 15 gonger 15 centimetrane med luft nedst på løedøra. For etter at eg vart var dette fenomenet (ja, det er ikkje berre katten som kan vere var i garden!), så har eg tenkt litt over kva dette holet representerer. Har opninga berre vore laga av godlynt omsut for nattesvevnen til kattane, eller har det også hatt ein funksjon ut over dette?
Musefangaren Mons
Frå gamalt av var det kornet, eller sjølve gudslånet som ein gjerne sa i takksemd over grøda, som var det klart viktigaste elementet i kosthaldet. Me må hugse på at det er ikkje meir enn kring to hundreår sidan poteten byrja bli meir vanleg utetter bygdene, og med det sikra at folk med rimeleg vissheit kunne dyrke såpass at dei livberga seg om dei berre disponerte ein åkerteig. Før det var det kornet ein måtte lite på, noko som også er opphavet til det enkle, men like fullt talande omgrepet korn er liv. Kvart eit kornaks stod difor i samband med kva overlevingsgrad ein kunne forvente på garden, for å seie det med litt store ord. Og då er det ganske opplagt at kornet ikkje skulle øydslast med og måtte verjast mot så vel mus som mot all verdas nissar og skrømt som var til stades i inn- og uthus, ifølgje folketrua.
Omsuta for kornet på løa byrja alt når ein køyrde det inn på hausten, etter at det først hadde vore sett på staur og tørka ute på åkrane. For når kornet var kome inn, då var det ein heil kunst å leggje det rett frå seg. Det var difor heller ikkje kven som helst som fekk arbeidet med å leggje, eller lø kornet. Av og til var det ho mor sjølv som var dyktigast til dette, av og til ein eldre kårkar med lang røynsle frå slikt arbeid. Det fanst difor ulike vis å gjere dette på frå gard til gard og bygd til bygd, men det viktigaste var at ein lødde slik at musene ikkje kom til og fekk ete av kornet. Hovudregelen var likevel lik; på golvnivået måtte kornbanda leggjast med rotenden ut, slik at den matnyttige delen av kornaksa vende inn mot midten av stålet. Alternativet var å byrje med ei flo med reiste band og kornet opp, før neste flo vart lagd med aksa ned eller vassrett. På dette viset vart det lagt så godt til rettes som ein kunne for at ikkje musa skulle kome til og ete av det livsviktige kornet. Risikominimering i praksis, som agrarhistorikaren i meg ville sagt med meir faglege termar.
For å halde fram på det meir faglege planet var denne risikominimeringa likevel ikkje nokon fullgod garanti mot å få kornet redusert av små skapningar med skarpe tenner. Då som no lever ein jo ikkje under paradisføresetnader, der iverksetjing av eitt mottiltak medførte at trugsmålet med vissheit vart eliminert. Ein trong hjelp av den varaste i garden.
Nytteverdien av å ha eit lite hol i løedøra, slik at katten smatt inn, var difor truleg langt større enn at ein berre sikra seg ein godt nøgd katt med høyrusk i pelsen og svevn i augekroken. Verdien låg nok også i at ein sikra seg ein vaktmann i løa. Ein var katt ville nok ikkje liggje roleg og sjå på at musene forsynte seg av kornet, same kor lunt og godt det var i høystålet. Å ha ein funksjon her i livet er jo ein verdi i seg sjølv, også for ein katt, og me må gå ut frå at han vakta kornet for bonden på beste vis om han berre slapp inn på løa.
I kor stor grad kattane reflekterer over eiga rolle, er eg uviss på, men at desse gamle løekattane hadde ein funksjon som gjekk langt ut over deira eige velvære, det hadde dei nok innsett om dei berre hadde tenkt litt etter. Dessutan har det jo bestandig vore artig å ta mus, så her var det både business and pleasure for katten i eitt og same oppdraget med ein gong han hadde smotte inn gjennom holet i løedøra. Sytte bonden for hol i løedøra, så svarte katten med å utføre eit oppdrag – som ein del av den store samfunnskontrakten, for å tale med Hobbes, Locke, Rousseau eller nokon andre av filosofane (som den varaste i garden jo burde ha gjort ved høve). For jamføringa sin del kan me nemne at det nok ikkje var utan grunn at møllaren med alt kornet sitt òg hadde katt, i den kjente regla: «Ride, ride ranke / til møllarens hus. / Ingen annan heime / enn ein liten kattepus.»
Den immaterielle løekatten
Løekatten var forresten ikkje berre nemninga på den fysiske, nærverande katten sjølv, det fanst også andre løekattar. Om desse sistnemnde løekattane var avhengige av eit hol i løedøra for å kome inn på løa, er vel heller tvilsamt, men ifølgje folketrua var også desse å finne inne ved kornstålet kringom på løene. I alle fall fram til treskinga av kornet var ferdig utpå vinteren, etter det flytte dei ut. I mange bygder vart det nemleg sagt at ein «treskte ut katten» når dei var komne til siste kornbanda. Somme stader veit ein at dei brukte å treskje av all si kraft på desse siste banda, for verkeleg å få jaga løekatten ut or løa. Og når dei var heilt ferdige, var katten reist til ein annan gard, der ein ikkje var komen så langt at det harde og langvarig vinterarbeidet med treskinga var ferdig enno. For verkeleg å «gni dette inn» kunne ein også lage ein «løekatt» av halm og henge opp ein eller annan stad på garden til den som ikkje hadde kome til endes med treskjearbeidet.
Det var til og med slik at ein kunne nytte denne løekatten til å setje ein kveik i borna, heiter det seg. Frå somme bygder blir det fortalt at ein brukte å spørje borna om dei ville sjå løekatten, om dei fann det for godt å kome innom på treskarløa når karane stod og daska og slo på kornaksa med det ein kalla for slogen, sliulen, tusten, eller flygelen – altså den treskjereiskapen som vart nytta for å slå matkornet frå aksa. Nok ein gong, for dykk utan ruralt erfaringsgrunnlag, ei sloge er mest som ein ovstor nunchaku å rekne (for dei av dykk som har hausta meir kunnskap frå japanske ninjafilmar enn frå den vidgjetne Havråfilmen om det tradisjonelle gardslivet på Osterøy). Og svarte borna ja, dei ville sjå løekatten, då kasta treskjaren sloga kring nakken på borna og klemte til så dei skreik. Då hadde dei fått sett løekatten, sa dei. Nådelause kår før i tida, også når det galdt rural humor! Som den eine informanten frå Gulen i Sogn svarte til Norsk etnologisk gransking på spørsmålet om det var «visse skikkar knytt til dette …», så var det forståeleg nok slik at «borna var svært redde for å få løkatten».
Kan hende kan også folketrua knytt til den treskjerelaterte løekatten sjåast i same ljos som dei tunkattane som kom innom den vesle opninga i løedøra? Når kornet var treskt, og med det ikkje hadde trong for å bli vakta lenger, ja, då var ikkje katten ein like naudsynt skapning å ha inne på løa. Den immaterielle løekatten vart difor kasta på dør til etternølarane på grannegarden, medan den langt meir fysiske og nærverande ekte løekatten framleis fekk vere der til han sjølv trekte ut når våren kom. Ut gjennom holet i løedøra, sjølvsagt, det vesle holet i den norske bygningshistoria.
