Av Shabana Rehman Gaarder
Eg har forlate førestillinga om at dyr er skapte for menneske. Måten vi utnyttar dei på, gjer oss umenneskelege.
Shabana Rehman (f. 1976) er komikar, forfattar og samfunnsdebattant. Ho har jobba som frilansjournalist og kommentator for VG, Dagbladet, NRK, vunne Fritt Ords Pris, og jobbar i dag for NOAH – for dyrs rettar. Ho har òg skrive bok, Blåveis – min vei ut av volden (2009). Foto Aleksander Andersen.
I 1972 styrtar eit fly i Andesfjella i Sør-Amerika. 32 av dei 45 passasjerane overlever styrten, men då redninga kjem 72 dagar seinare, er det berre 16 av dei att. Dei sterkaste trassar bitande kulde og mangel på mat ved å ete av dei døde vennene sine. Filmen Alive blei sett opp på norske kinoar ein gong på 90-talet og tek føre seg ulykka i fjella – og den spektakulære historia til dei som overlevde.
Eg var i tenåra og såg filmen tre gonger.
Historia gjorde djupt inntrykk. Først og fremst fordi ho tvinga meg til å tenkje over kva eg sjølv ville gjort i ein liknande situasjon. Ekstrem overleving på film og TV er underhaldande i eit trygt tilvære, men frå TV-stova og til faktisk å utføre handlingar som på alle måtar byr oss imot – korleis er det mogleg? Er overlevings- og svoltinstinktet så sterkt at vi kan ende opp med å ete kva som helst og kven som helst? Også dei døde vennene våre?
Svolt og kjensler
For dei fleste av oss i den rike delen av verda er det nærast umogleg å sette seg inn i kva hungersnaud, svolt og tørste i røynda er. Vi har sett bilete av svolten, og av svoltne menneske på film, i nyheitene og vi har høyrt, lese og sunge om alle moglege grufulle måtar å døy av svolt og tørste på. Seinast ei opprivande historie frå verkelegheita om foreldre på flukt frå borgarkrigen i Syria – foreldre som må fukte dei uttørka munnane til barna sine med sitt eige spytt. Svolt og tørste er framleis eit alvorleg problem i verda. Over 800 millionar menneske lid av underernæring.
Og alt vi sjølv har gått gjennom, er rumling i magen på veg til kjøleskapet. Vi, som ikkje eingong veit korleis det er å ikkje ha eit kjøleskap. «Du aner ikkje kor godt du sjølv har det.» Eg har aldri likt utsegna til menneske i den rike, trygge delen av verda, men eg innser at vi ikkje aner kva svolt er. Og difor blir vi framleis fascinerte av historia om flyulykka i Andesfjella, og kannibalismen dei overlevande blei drivne til.
Tanken på å bli så svolten at du må skjere av låret på andre menneske for så å ete av kjøtet deira, var både fascinerande og fæl på same tid: Kunne eg bli så svolten at eg tok steget ut og byrja å ete menneskekjøt? Kva ville eg starta med? Ein arm? Låret? Kinnet? Nei, ikkje noko frå andletet. Ryggen, kanskje? Eg slår opp ordet kannibalisme, som er å ete medlemmer av eigen art. Omgrepet blir særleg brukt når menneske et andre menneske, også kalla antropofagi.
Vi – menneska – et ikkje vår eigen art. Det er eit stort tabu, og det bryt med juridiske, etiske og moralske prinsipp. Men først og fremst har det med innlevinga vår å gjere, kjenslene våre og samvitet vårt. Vi veit korleis det er å vere eit menneske. Vi veit korleis det er å ha eit menneskesinn. Vi veit kva eit levande, følande menneske er. Vi kjenner menneska og språket, dei unike, individuelle personlegdommane deira. Inkje menneske er mennesket framand. Og difor et vi ikkje vår eigen art. Smak kan eg ikkje eingong gå inn på her.
Kjøt og tradisjon
Likevel er ikkje kannibalisme eit ukjent fenomen i historia til menneskeslekta. Byrjar ein å leite, finn ein fælslege historier om psykisk sjukdom, kriminalitet, krigar og hemn. Menn under verdskrigane, og i gløymde fengsel. Overtru og drap. Vegen til antropofagi er ikkje akkurat noka godnatt-historie. Det er ei historie full av liding og grøss. Å komme i ein situasjon der det skulle vere naudsynt å ete eit dødt menneske, eller endå verre, drepe eit menneske for så å ete det, for sjølv å overleve, er ikkje berre utenkjeleg, det er ei vond, kriminell og primitiv handling – om det då ikkje spring ut frå sjukleg desperasjon.
Men vi et kjøt. Og vi har alltid gjort det. Iallfall i vår del av verda. Om ikkje menneskekjøt, så iallfall visse typar kjøt. Matfatet vårt har rot i tradisjon og kultur – og religion. Vi et levande skapningar – skapningar som menneske frå andre kulturar vemmast av tanken på, eller som ein held seg vekke frå av religiøse grunnar: Det er ureint, det er forbode. I Noreg et vi ulike typar kjøt; lam, geit, gris, kalv. Men vi et ikkje alt: Rev et vi ikkje. Eller grevlingkjøt. Rotter, hundar eller kattar er heller inga delikatesse her. Slik grisen er eit forbode dyr å fortære for muslimar og jødar.
Som barn skjønte eg ikkje grunnen til at visse typar mat eller einskilde dyr kunne vere så strengt forbodne, eller ureine. Som til dømes å ete gris. Eg voks opp i Noreg med foreldre frå Pakistan – og med ei førestilling om at noko forferdeleg ville skje om eg kom i nærleiken av ein gris. Om nokon andre åt gris og sidan putta hendene sine i munnen min, ja, så ville jo eg òg få noko av grisen i meg, ville eg ikkje?
Såpass livredd var eg for den grisen at eg hylte første gongen eg som barn var hjå tannlegen. Den stakkars tannlegen hadde ikkje eingong rokke å nærme seg tanngarden min før eg tok til tårene. Ikkje fordi eg var redd for at tannsjekken skulle gjere vondt. Nei. Då læraren spurde meg kvifor eg gret, hiksta eg fram: «Tannlegen er jo norsk, ho et gris.»
Det tok ikkje mange åra før nyfikna vann over den flinke og griseredde jenta. Om eg overlevde ein griseetande tannlege, kva ville skje om eg faktisk åt eit lite kjøtstykke? Eg var jo omgitt av griseetande venner og klassekameratar. Eg hadde til og med kyssa gutar som åt gris. Kor farleg kunne det vere, eigentleg? Som tenkt, så gjort.
Bryte eit tabu
Etter ein ballett-time i idrettshallen tok eg mot til meg og kjøpte ei pølse med brød og ketsjup saman med ei griseetande venninne. Tabuet var brote. Eg åt det forbodne kjøtet. Grisekjøtet. Og det var kjempegodt! Det løynlege dobbeltlivet mitt som smugpølseetar hadde starta.
Å ete gris var eit så sterkt tabu at eg ikkje kunne snakke med andre enn dei griseetande bestevenninnene mine om det som gjekk føre seg. Eg kunne gå splitter naken nedover gata, eller miste jomfrudommen. Ja, det kunne eg. Eg kunne til og med ruse meg og snakke høgt om det. Men, blei eg sett med ei grisepølse i nevane, ja, då var eg å rekne som eit pervertert menneske: Eg ville for all framtid vere ute av den muslimske fellesskapen. Litt som ein pedofil eller barnemishandlar som hamnar i fengsel. Aldri trygg for dei andre fangane.
Å vere ferdig i fellesskapen er ein følelse som det er umogleg å gå i djupna på, men eg følte det som om det oppstod eit kaldt, tomt rom inni meg. Blikket bak blikket ditt er heile tida redd og vidope. Huda di er som tørka bort, og det som er att av ho, er ekstremt sårbart. Du er ikkje lenger å rekne som eit verdig menneske, og det kjennest som om eit skjold av skam og skuld ligg omkring deg. Dette er sjølvsagt heilt uakseptabelt, og noko vi bør protestere mot. Eg har inga respekt for slik utstøyting av individa.
Og difor braut eg òg eit av dei største tabua på mitt aller første standup-show då eg vitsa om griseetinga mi. Som komikar høyrer eg ikkje til ironi-generasjonen. Eg seier ting som dei er. Utan ironisk distanse. Eg var klar for å komme ut av skåpet: Eg ville sjølv bestemme kva eg skulle ha på matfatet, og ikkje bli fordømd for det. Og det var utruleg morosamt. For dei som skjønte kva slags politisk opprør det var.
Å setje eigne behov først, sin eigen fridom i sentrum, og smak som ein sjølv liker, i dette tilfellet laukpølsa på 7-Eleven, oppsøkje det forbodne, var ein rett eg hadde. Ingen andre skulle bestemme over kva eg skulle like. Smaken var min – maten var min – valet var mitt.
Farvel, gris
30 år seinare var det over og ut med griseetinga. Ikkje fordi grisen var eit forbode og ureint dyr, ikkje fordi eg var så lei av ikkje lenger å vere del av fellesskapen, eller fordi eg plutseleg var blitt religiøs. Nei. Medvitet mitt om kven som faktisk låg på matfatet, hadde endra seg. Grisen var ikkje berre eit dyr. Han hadde òg eit andlet, kjensler og vilje, og nokre grunnleggjande behov. Instinkt. Han var eit vesen som kunne kjenne svolt, tørste. Nett slik som eg.
Men det var ikkje berre nærkontakt med grisen som aktiverte empatien hjå meg. Det var Eckhart, hunden min. Våren 2013 vart eg mamma til ein samojed, ein kvit liten snøball av ein kvalp vart del av heimen vår frå første stund. Og for ein personlegdom! For eit individ! Både lærenæm, sta, kjærleg og svært så kommuniserande. Det var liv i kvar einaste hundecelle, han ville leike heile tida. Kvar dag.
Hunden er også eit dyr som blir rekna for urein blant muslimar, men som det likevel ikkje knyter seg så sterke tabu til. Det var første gong eg fekk ein familiær relasjon til eit dyr, og eg vart sterkt gripen av korleis hunden uttrykker kjensler, behov og instinkt. Og det opprørte meg at vold, sadisme og misleghald mot dyr så enkelt blir ignorert. Vegen frå å tenkje, føle i lag med og overfor ein hund, eller til andre artar var ikkje lang. Alt heng saman: Vi er knytte til kvarandre gjennom tørst, svolt og evna til å kjenne. Erkjenninga gjorde at tradisjonen vår med å ete dyr ikkje lenger var der.
Om slaktehus hadde glasvegger, ville alle vore vegetarianarar, seier vegetarianar og musikar Paul McCartney ein stad om livet til dei vi et: Korleis den billige svinefileten, pølsene, skinka, ribba ber ei forhistorie før dei hamnar på matfatet. Sjølv såg eg inn i vesenet til dyra og blei kjend med kva eit dyr faktisk er. Behova deira. Instinkta. Men mest av alt blei eg kjend med menneska – og kva vi er i stand til å gjere mot andre ikkje-menneskelege vesen. Eg mista matlysta.
Eg innsåg slektskapen vår med dyra, ein slektskap som berre er skild på eitt punkt: Mennesket har medvit og fridom til å forvalte tilværet for dyra. Og difor – etter mi meining – også eit ansvar for å ikkje påføre dei noka form for liding.
Å vere kjøtetar i meir enn 30 år for så nærmast på éin haust, hausten 2014, gå over til å bli vegan, var ei stor omvelting. Og eg vart medviten om mitt eige val: Eg, Shabana, kunne sjølv bidra for at dyra ikkje lenger skulle lide, bli utnytta, avliva eller fråtekne fridommen sin. Anten det er sirkusdyr, pelsdyr, matdyr eller forsøksdyr. Eg tok eit val – eg valde bort kjøtet til fordel for noko anna: eit liv på plantebasert næring.
Venner og familie blei overraska, ikkje over at eg slutta å ete kjøt, men fordi eg heller ikkje ønskte å ete fisk, egg, mjølk eller ost. Nokre trudde ikkje heilt på meg. Andre meinte at eg kom til å sprekke.
Eg undrast: Er det i det heile naudsynt å avle fram og masseprodusere dyr på ein slik måte at deira behov og naturgitte rettar ikkje blir dekte? Når vi ikkje treng å gjere det, når det ikkje er hungersnaud, og når det i staden er med på å auke miljø- og helseproblema? Kvifor gjer vi som vi gjer når naturen tilbyr eit så stort, variert og mangfaldig matfat – utan kjøt? Kvifor er det naudsynt å utsetje dyr for liding, slik den industrielle masseproduksjonen av kjøt- og meieriprodukt gjer? Spørsmåla eg stilte, og svara eg fekk, var dei same den gongen for 30 år sidan: Vi et kjøt fordi det er tradisjon, fordi det er kultur, fordi det er ideologi. Kjøtindustriell ideologi.
Det veganske matfatet
Før eg blei vegan, var eg eit nyfike altetande menneske, trudde eg. Eg smakte på froskar og kenguru, eg åt sniglar og smalehovud. Men i realiteten åt eg ikkje mangfaldig i det heile. Eg åt nesten ikkje bær og grønsaker. Linser og belgfrukter. Nøtter? Rista og salta som pynt før mat og drikke – ok. Men rå nøtter som eige måltid? Hæ? Dette høyrdest keisamt ut. Frykteleg keisamt.
Vegetarmat var smaklaus mat, og noko som spinkle indarar åt på heiltid, trudde eg. Eller det var salatar for dei som ville slanke seg, eller som ein kunne nyte som førerett slik at magen ikkje var heilt tom før kjøtmiddagen kom på bordet.
Mat er ein stor del av kvardagen til pakistanske familiar, og bortsett frå svinekjøt er det meste tillate. Heime tenkte vi ikkje så mykje på om kjøtet var halal-slakta eller ikkje, og eg kan ikkje hugse at vi nokon gong snakka om dyra, korleis dei levde eller hadde det. Å vere vennleg overfor dyr og miskunnsam overfor dei svakarestilte var likevel ein grunnverdi i heimen.
Å vere vegan handlar plutseleg om å planleggje matdagane dine. Det vil seie kvardagen din. I starten blei eg på både restaurantar og kafear servert kalde salatar, og saknet etter varm komfortmat blei sterkare og sterkare. Pasta, ris eller potetar tilfredsstilte heller ikkje dei bortskjemde smakslaukane mine. Men då eg byrja å klage, og sjølv fann gode tips og forslag, endra det seg. Dei fleste kjøkkena tilpassa menyen, og gode, smakfulle retter dukka opp.
I den delen av verda der foreldra mine er frå, Asia, er det heller ikkje vanleg at folk et kjøt til kvardags. I staden finst ein variasjon av smakfullt tillaga grønsaksretter – eit nytt stort matfat – som òg bidrog til at det ikkje kjendest som ei forsaking å erklære fred med dyra. Eit spekter av fargar, smakar og val opna seg. Barndommens gryter frå kjøkkenet til mor bestod ikkje berre av kjøtretter. Plutseleg kjende eg att dei sterke luktene.
Det nye livet mitt vart ei kulinarisk og nostalgisk reise tilbake i tid. I skrivande stund får eg vatn i munnen på tanken av alle luktene og smakane: lauken som freste, kryddera som blanda seg i matolja, tomatar, lauk, ingefær og kvitlauk. Blomkål. Okra, aubergine, linser, bønner, erter, bitteragurk, kikerter, kvar einaste råvare frå planteriket, med kvar sin konsistens, kvar sin smak, kvar si velsigning til smakslaukane. Kor hadde kjensla for desse smakane vore i alle desse åra?
Eg var ikkje førebudd på at det å bli dyrevernsaktivist skulle vise meg vegen tilbake til gløymde smaksopplevingar. Den nye maten var ingen diett, men naturen slik han i røynda er, ferdig tillaga for dei sansande: banan, avokado, appelsin, eple, druer, blåbær, bringebær, god smakfull ferdigmat frå naturens eige kjøkken – mat laga i stand utan at dyr var utnytta og avliva.
Dei mektige fløytebaserte sausane, det blodige kjøtet til dyr som vil leve, og den klissete osten på pizzaen. Maten frå det tidlegare livet mitt var no borte frå matfatet, for godt.
Eit politisk val
Å bli ein etisk og samvitsfull vegan var med andre ord ikkje planlagt. Og likevel, no som eg veit betre, er det ingen veg tilbake. Dyreriket består av medskapningar. Det er difor – etter mitt hovud – ein tragedie at vi systematisk utnyttar dei, at vi tillèt og støttar opp om ein eskalerande matindustri som masseproduserer dyra, ein industri som utnyttar fruktbarheita deira, røvar frå dei ungane deira, påfører dei store lidingar, utnyttar dei som forskingsobjekt og behandlar dei som komponentar i ei maskin – i eit system der skrika deira for lengst har blitt tause.
Og fordi vi hadde høve til det, forlét vi empatien.
Haldningane våre overfor dyra er uforsvarlege, og ved å bli medviten om dette blei eg også medviten om at matfatet mitt ikkje berre er mitt matfat. Eg har teke eit politisk val og ber på eit håp for eit ikkje-valdeleg samfunn. Eg ønskjer å vere med på å ta ansvar for mennesket si forvalting av naturen, for dyra, og seier nei til å påføre andre liding for mi skuld.
Éin ting er å bli forferda over at eg endeleg innsåg korleis dyr blir behandla. Men derifrå og til å kunne sjå samanhengen mellom vald mot dyr og vald mot menneske, og i tillegg engasjere seg sterkt for rettane til dyra, er ikkje sjølvsagt. Korleis kunne det ha seg at nettopp eg blei denne aktivisten?
Det er alltid smertefullt og vanskeleg å inkludere nye individ i den empatiske falden vår, endå det også er den eldste etiske læra menneskeslekta kjenner til. Men på kva grunnlag kan vi gjere forskjell på ein hund, ein mink eller ein gris? Kvifor syner vi meir empati og kjærleik for kjælehunden enn for høna i buret?
Veganisme er ei klar politisk og etisk haldning mot å utnytte noko som helst frå dyreriket, jamvel honning. Det gjer også veganane sårbare for latterleggjering og fordommar i dei kjøtetande kulturane. Men veganismen er ingen motkultur eller eit straumdrag som ein kva som helst slags trend eller blaff. Det er heller ingen utopi. Det har til alle tider levd menneske som praktiserer ahimsa, som betyr ikkjevald, – ei haldning som går ut på at ein ikkje ønskjer å ta liv eller påføre andre liding for eiga overleving. Også i Vesten har store tenkjarar, nobelprisvinnarar og kunstnarar vore vegetarianarar. Og fleire blir det.
Kunstnar og vegan Edvard Munch uttalte: «Kan De tenke Dem en kalv, en alminnelig rødsidet kalv. Har De sett den inn i øynene noen gang? Har De sett hvor dype de er og hvor gode de er innerst inne? Og dette vesenet med disse øynene, slår vi en dag brutalt i panne-brasken, stikker en kniv i halsen på det og spiser både blodmat og kjøtt av det. […] Vi er udyr, er vi. […] Det er ikke nødvendig å drepe for å leve.»
Fordommar og klisjear
Enkelte trur kanskje at veganar er salatetande hippiar med anemisk utsjånad. Det finst mange fordommar og klisjear om oss. Og det er ikkje sjeldan at menneske som lever nettopp av å slakte dyr og selje dei på matmarknaden, er dei som let seg provosere av veganar og oppmodinga om større plantebasert hushald. Og så har du sjølvsagt kjøtetande som er redde for endringar og nye matkulturar generelt, og som blir rasande straks nokon snakkar imot dei.
Det er ei enkel sak å hamne i endelause diskusjonar om etiske og uetiske framstillingar av mat når vi lever i ein sterkt kjøtetande kultur der utnytting av dyr er integrert i alle ledd og delar av samfunnet. Heldigvis er det mange dyrevenner som har gjort ein monnaleg innsats for å opplyse og gjere befolkninga medviten, eit arbeid som eg meiner fleire journalistar burde teke tak i. Det kan verke som om det er ein fryktkultur mellom journalistar for i det heile å stille empatiske og etisk kontroversielle spørsmål til dyrehald og kjøtproduksjon. Å bry seg om rettar for dyr, miljø og naturvern er ikkje lenger kontroversielt. Og difor treng vi meir kampanjejournalistikk for dyra. For mange journalistar flørtar etter mi meining med næringa og tør sjeldan rokke ved den tradisjonelle utnyttinga av dyr eller av dyrehald generelt. Og utan nærgåande kritisk journalistikk – korleis skal politikarane bli opplyste, og våge å gjere noko med det?
Det er også oppsiktsvekkjande at utsegner frå fagfolk om forsking på dyr og rettane deira så enkelt blir oversett. Som til dømes stoda for pelsdyra. Eg har sjølv møtt politikarar som meiner menneska har rett til å plassere dyr i tronge bur frå fødsel til død for så å rive av dei pelsen. Omsynet til næringsverksemd er viktigare enn empatien med dyr.
Kjøtproduksjonen er òg eit brennaktuelt tema i debatten om klima. Dessverre blir det underkommunisert i media og i den offentlege debatten. Men forskinga er tydeleg: Ein studie publisert i Nature Climate Change i 2014 slår fast at dersom dagens globale kosthaldstrendar med auka kjøtforbruk held fram, vil utsleppa knytte til matproduksjon auke med 70 prosent og åleine overstige dei globale måla for klimagassutslepp i 2050. Miljødirektoratet innrømmer også at eit skifte mot vegetarisk mat ville vere det beste for miljøet.
Men framleis trengst politisk vilje, og eit næringsliv med meir medvitne haldningar til dømes til dyrevennlege produkt. Prosessen er så vidt i gang. Spørsmål om kva kleda våre er laga av, har utløyst store etiske debattar. Kanskje er det på tide å byrje å stille dei same etiske spørsmåla om kven vi i det heile et, og om det er greitt at levande dyr blir brukte som forsøksdyr for forbruksvarene våre eller på andre samfunnsområde som det slett ikkje er behov for?
Vi har aldri kjent på å måtte bli tvinga til det ekstreme at vi må skjere i døde kameratar og ete kroppsdelane deira for å overleve sjølv. Overlevingsinstinktet vårt har aldri blitt sett på ein slik prøve. Med kva rett kan vi då utsetje så mange millionar dyr for dei lidingane vi påfører dei?
Om eg ikkje er fødd som vegan, så tek eg sikte på å døy som ein. Etter alt å dømme blir det ingen einsam død. Veganisk medvit aukar elles i verda, og også i Noreg er det ei veksande gruppe menneske som vel vekk animalske produkt.
Poenget er ikkje at ein lever som ein fanatikar kvar dag. Poenget er at du følgjer samvitet ditt, og praktiserer ahimsa – ikkjevald. Enkeltindividet er viktig – også når det gjeld dyr. Friheit er eit grunnleggjande behov for menneska, men eit grunnleggjande behov vi deler med dyra. Eg har alltid vore oppteken av å tale fritt mot vald. Anten det er psykisk vald, vald i nære relasjonar, eller det er trugslar mot ytringsfridommen, har eg stått opp og demonstrert og protestert. For menneske. Og for dyra.
Omsett av Vegard Storsul Opdahl
