Kan vi bruke bunadane til noko meir og viktigare enn som stumtenarar for nasjonal identitet og konstruert tradisjonsforståing? Kva skjer om vi diskuterer bunad som klede, og klede som bunad?
Skrive av Ingun Grimstad Klepp
Ingun Grimstad Klepp (f. 1962) er forskar ved Forbruksforskningsinstituttet SIFO. Ho er utdanna etnolog, og har i ei årrekke arbeidd med forbruk, særleg innanfor klede og tekstil, men òg fritid, friluftsliv og husarbeid. Forholdet mellom dei sosiale og fysiske eigenskapane innanfor kleda interesserer henne særleg.
Genser og underbukse, dynetrekk og kosepledd. Ta ein titt: Heimen din er garantert full av klede og tekstilar i alle slags former og fasongar. Og meir skal det bli. Mengda av tekstilavfall i norske hushaldningar er stor, og ho veks. I perioden 1995 til 2010 auka mengda med tekstilavfall frå hushalda frå 29 000 tonn til 52 000 tonn.[1]
Produksjon av tekstilar er ei viktig årsak til miljøforureining, ikkje minst spreiing av farlege kjemikaliar i elver og vassdrag. I tillegg krev produksjonen mykje energi, både frå vasskraft og andre ikkje-fornybare ressursar. Vasking av tekstilar er med på å spreie mikroplast i havet – plastpartiklar som det tek lang tid å bryte ned. Ingen veit sikkert konsekvensane av utsleppet, eller korleis vi skal rydde opp att etter oss. Produksjon av klede er ikkje framtidsretta eller berekraftig, blir det sagt. Men den som ynskjer endring, må sjå kleda på nye måtar.
Kva skal produksjon av klede bety for oss i dag? Korleis kan produksjon av og tenkinga om bunadane vere med på å endre haldningar om klede, miljø og forbruk?
Vi handlar meir enn nokon gong, men auken i forbruket gjer oss korkje lukkelegare eller meir tilfredse med eigen utsjånad. Mange kan skrive under på at kleda sjeldan passar oss – ofte passar dei korkje til kroppane våre eller dei liva vi lever. Men mektig marknadsføring står som oftast uimotsagt, og stikk av med fyrste og siste ordet: Løp og kjøp! Og enno kviskrar den vesle spegelen på veggen i prøverommet eit stille ekko: Ikkje pen nok. Ikkje pen nok.
Logikken i moteindustrien er at alt er umoderne og «out» så snart du har oppdaga at det er «in». Tempoet i moteindustrien snurrar fortare enn nokon gong, og for kvar dag blir kleda billegare, kvaliteten simplare. Det regelrett knakar i samanføyingane på produksjonsfabrikkane: Hastigheita og effektiviteten gjer det umogleg for designarane å gjere ein god jobb, han pressar akkordar og lønningar til eit minimum og gjer forholda for tilsette på fabrikkane ulevelege. «Mote» er ikkje lenger definert av anerkjende motedesignarar eller dei til kvar tid luksuriøse varene i glasvindauga, men av evna til å kopiere kjapt og billeg. Gullstandarden er søppel før han er teken i bruk.
Er klede bunad?
Fortvil ikkje. Det finst eit alternativ, klede som er forventa å vare og bli brukt lenge: bunadane. Men om vi skal gjere eit forsøk på å sette ord på kva som skil bunadane frå andre finklede – kor hamnar vi då?
Ordet bunad kjem av norrønt búnaðr, som betyr klede og utstyr til hushaldet. Dette er delt i orda husbunad, som tyder innbuet i heimen, og kledebunad – altså kleda til å ha på kroppen. Ordet bunad kan dermed seiast å dekke alle former for tekstilar, og ikkje berre ei bestemt gruppe klede, slik vi i dag brukar det.
Tekstilane var kostbare, og både husbunad og kledebunad var meint å vare livet ut. I heimen vart det lagt ned mykje arbeid i solide tekstilar: teppe på veggane, godt utstyrte senger med skinnfellar, åklede – og kledebunad. Folkelivsforskaren Eilert Sundt (1817–1875) gjev ei god beskriving av kledesituasjonen i Noreg i boka Om Renligheds-stellet i Norge – Til Oplysning om Flid og Fremskridt i Landet, fyrste gong utgjeven i 1869.[2] Sundt skriv detaljert, mellom anna om fattige born som ikkje åtte meir enn det dei gjekk og stod i, kan hende åtte dei berre ei brok eller ei skjorte kvar. I mange fattige familiar måtte ungane låne klede av kvarandre for å kome seg til kyrkje.[3]
KVA ER DET MED STRIKKEJAKKA OG BUNADEN, OG EIN DEL ANDRE PLAGG,
SOM GJER DEI TIL SENIORELITEN I GARDEROBESKÅPET?
Då var det annleis hjå dei med ressursar og god råd. På ein større gard i Vik i Sogn hadde husbonden fire antrekk, skriv Sundt, og skisserer opp ei drakt til «bedste kirke og høytidsdragt», ei nest beste drakt som var kyrkjeklede til bruk på alminnelege sundagar, ei sundagsdrakt til bruk i heimen og på reiser, og alminnelege kvardagsklede. Tilbehøyret kunne vere ein hatt, ei raud topplue, ein halsklut, eit lommetørkle. Kvart av antrekka bestod av bukse, vest, trøye eller kjole (det vi vil kalle jakke), og dessutan skjorte, til saman litt over 40 ulike plagg. Kvinnene hadde omtrent den same mengda klede. Når høgtidskleda var nedslitne og ikkje lenger tente som finstas, vart dei nedgradert til arbeidsklede.[4]
Finkleda vart oppbevart på loftet, eller på bua. I stovene fanst korkje skåp eller anna for oppbevaring av kledebunaden. Folk sov for det meste nakne, skikken med undertøy er lenge uvanleg på bygdene. Men skikken med underklede er i ferd med å breie om seg, skriv Sundt, «trods den fordom, som var iveien».[5]
Norsk institutt for bunad og folkedrakt er eit nasjonalt kompetansesenter som arbeider med dokumentasjon, forsking og formidling av folkedrakter og bunadar i Noreg. (Noko tilsvarande organ for andre klede finst paradoksalt nok ikkje.) Instituttet definerer folkedrakter som «lokalt særprega klede som høyrde heime på bygdene i førindustriell tid, og som bunadane våre byggjer på». Vidare skriv dei på nettsidene sine: «Folkedraktskikken var stadbunden og skilde seg frå folkedraktskikkar i andre bygder, og frå den samtidige bymoten.»[6]
Bunadane
Det blir ikkje gjeve ein like omfattande definisjon av bunaden. I staden står det at han kan vere alt frå «siste ledd i ei folkedraktutvikling» til noko som er «laga på grunnlag av eit tilfeldig og mangelfullt gammalt draktmateriale» til drakter som «heilt eller delvis er fritt komponerte».
Definisjonen av dagens bunad er vid. Han dekker alle former for klede, «fritt komponerte» og ikkje berre det dei fleste av oss forstår og assosierer med bunadar i dag. Her er Wikipedia langt meir hjelpsam når dei skriv at bunad er «moderne, historiserende festdrakter, for det meste konstruert i første halvdel av 1900-tallet». Vi får altså vite det vi i og for seg alt veit, at bunadar – for menneske i dag – er laga for fest, og at dei på ein eller annan måte peikar tilbake, mot fortida. Bunadane er historiserande.
Men, i fare for å trøytte lesarane: Er ikkje alle klede på ein eller annan måte historiserande? Motens forteljing om seg sjølv er at han er ny, og at han peikar framover, men kleda som blir selt som mote, har vi som oftast sett tidlegare. Og i lang tid. Dette gjeld både einskildplagg og heile antrekk, og bruken av dei. Herredressen, slik vi kjenner han, fekk stort sett den forma han har i dag, i løpet av 1800-talet, og er nokre tiår eldre enn jeansen, som kom i bruk på slutten av 1800-talet. T-skjorta er barn av den fyrste verdskrigen, og slik ho blir brukt i dag, som sjølvstendig plagg og utan andre plagg som dekker til, blir ho vanleg like etter andre verdskrigen. Og eg kunne halde fram.
Moten gjentek seg sjølv. I «haustens» motebilete finst plagg og detaljar frå heile kledehistoria, frå fløyel, korsett og lange trompetforma erme i renessansen til dei overdimensjonerte herredressane med skulderpute og dei vide damefrakkane, som vi som er gamle nok, hugsar frå 80-talet. Forskjellen på bunadar og andre moteklede til fest blir med andre ord ikkje dei historiske referansane i seg sjølv, men måtane vi tek historia i bruk, som verkemiddel i forståinga og forteljinga om bunadane.
I presentasjonen av «haustens» mote blir formene og detaljane frå fortida brukt for å skape skilje frå tidlegare kolleksjonar og sesongar. Der bunaden tek i bruk dei historiske referansane for å framheve kontinuitet, blir notidsmoten ein illusjon av endring.
Hulda Garborg stod midt i norskdomsrørsla. Ho skapte nye samtidsbunadar på restane av ein gamal bondekultur, og ho kjempa ein kulturpolitisk kamp mot unionen med Sverige. Historiske referansar til dei folkelege kleda var viktige. Det gav bunadane legitimitet, men prosjektet hennar stakk djupare, og det peika framover: samhald rundt ein ny nasjonal identitet.
Dyre festklede og demokrati
Ein faktisk og viktig skilnad mellom bunad og andre klede er prisen. Bunadane er kostbare, i motsetnad til dei fleste andre kleda vi kjøper. Og vi skal ikkje undervurdere betydninga av pengar. Ei paradoksal drivkraft i reset mot botnen i moteindustrien er som kjent jakta på profitt – konkurransen om å selje så billeg som mogleg. Ynskjer vi å endre billeglogikken og profitt-tenkinga i moteindustrien, bør vi endre tankemønster – og i staden sjå dei billege kleda som verdfulle eignelutar. Her går bunadane framfor som gode førebilete.
Saman med Kirsi Laitala har eg nyleg publisert rapporten «Klesforbruk i Norge»[7], som seier mykje, mellom anna om pris og kostnad. Utgiftene til klede og sko utgjorde i 1958 ikring 13 prosent av budsjettet i hushaldninga. I dag har desse utgiftene falle til knappe 5,4 prosent. Vi brukar altså mindre og mindre pengar på klede. Gjennomsnittleg pris for siste innkjøpte plagg til fest – eller andre formelle anledningar – var i 2013 1533 kroner. Men prisforskjellane er store: Dei rimelegaste kleda var enkle toppar til 49 kroner, dei dyraste er – ikkje overraskande – bunadar til 40 000 kroner. Men også for bunadane er variasjonen stor. Dei rimelegaste plagga kosta dette året snaue 2000 kroner, og ligg såleis under gjennomsnittsprisen for dress og smoking.[8]
MANGE KAN KJENNE SEG ATT I ROA MED HANDARBEIDET: DEI STILLE KVELDANE VED KJØKENBORDET, KJENSLA AV TRÅD OG STOFF MOT FINGRANE.
At bunadane er relativt sett dyre, har både ei negativ og ei positiv side: Dyre klede gjev status og er attraktive plagg for dei med pengar. Klede har vore og er ein tydeleg markør for sosialt tilhøyr, før som no. Bunadar er meir utbreidd i hushaldningar med høgare bruttoinntekt: 38 prosent av dei i heimar med inntekt mellom 300 000 og 500 000 kroner har bunad, mot 55 prosent av dei med inntekt over 1,3 millionar kroner. Ikkje alle som eig ein bunad, har kjøpt han sjølv; mange har fått han i gåve, til dømes til konfirmasjonen. Heile 76 prosent av kvinnene mellom 18 og 29 år har bunad – fleire enn for noka anna aldersgruppe. Blant desse unge finst truleg mange med låg inntekt. Dermed er skilja mellom inntektsgruppene truleg større dersom vi hadde talmateriale for bunadskjøparane, i tillegg til brukarane.
Men om vi snur på det heile, og ser dei kostbare plagga som noko positivt: Dyre klede representerer òg godt og solid arbeid. Bunadane er kvalitetsprodukt. Dessutan betyr dei noko for oss.
Vi veit at 66 prosent av alle kvinnene i Noreg har bunad, mot 21 prosent av karane. At ein så stor del av befolkninga eig såpass dyre klede, er òg ein fordel for den som ynskjer å snu tenkinga om og haldninga til klede. Og difor treng vi meir forsking som kan fortelje oss kvifor nokon vel å kjøpe dyre klede, og kva som skal til for å overføre den same haldninga og tenkinga om pris og plagg til andre kvardagsklede.
Moteindustrien og den veldresserte motepressa påstår jamvel at moten er blitt demokratisk.[9] Men er moten demokratisk når jenta i India ikkje sit att med ei leveløn for kleda ho syr, og han slik er med på å øydelegge livsgrunnlaget for henne og mange andre fattige syarar verda over? Er det demokratisk at utvalet av klede er dramatisk dårlegare dersom du har nokre kilo meir på kroppen enn det moteidealet dyrkar, eller tilfeldigvis ynskjer ei anna farge enn «haustens»? Og er det eigentleg demokratisk at vi brukar kleda nokre gonger, for sidan å la fattige slite dei ut slik at vi slepp unna ubehaget ved å kaste brukbare klede?[10] Om moteindustrien i det heile skal vere demokratisk, må kleda vere klede som vi kan kjenne oss trygge i, som snur fokuset vekk frå kroppen, som får overvektige til å tore å gå på badestranda, og som blir produsert slik at korkje dyr, menneske eller naturen er skadelidande. Demokratiske klede må vere klede som fremjar demokrati, altså gir menneske anledning til medråderett og deltaking i samfunnet.
Langsame klede
Eit særleg kjenneteikn på moteindustrien er tempo. Målet er å produsere mykje og raskt. Det høge tempoet i moteindustrien står i kontrast til den langsame bunadsproduksjonen i stova hjå bunadstilverkaren. Produksjonen av bunadar pustar liksom på ein annan måte: Det langsame kan vere tida det tek å produsere kleda, tida då du bestemte deg for i det heile å skaffe deg ein bunad, tida frå du tok han i bruk og til du hengde han i skåpet for siste gong.
Mange av teknikkane er rytmiske og tidkrevjande, og tida det tek å produsere ein bunad eller eit plagg, har ein viktig verdi i arbeidet med han. Mange kan kjenne seg att i roa med handarbeidet: dei stille kveldane ved kjøkenbordet, kjensla av tråd og stoff mot fingrane. Men å leve av tidkrevjande arbeid er vanskeleg – og difor oppstår det diskusjonar om handarbeid og løn.
Bunadar er laga for å vare lenge, i motsetnad til dei fleste andre klede. I SIFO si årlege undersøking av forbrukstrendar er eit tverrsnitt av den norske befolkninga spurd om klede og alder på kleda, og kva som er det eldste plagget deira, og kor gamalt det er.[11] Svara er interessante. Trass i tempojaget etter siste skrik har mange av oss gamle klede i kledeskåpet. Forklaringane er samansette: Ei av dei fortel at vi tek vare på dei kleda vi likar, og som vi ven oss til, sjølv om det er store forskjellar på kor lenge vi tek vare på kleda, og kor mykje vi brukar dei. Flest (28 prosent) svarar at det eldste plagget i skåpet er mellom 11 og 20 år gamalt, tett etterfølgt av plagg med ei levetid mellom 6 og 10 år. Men mange har også endå eldre klede, og heile 14 prosent har klede som er meir enn 30 år gamle. Dei eldste kleda, dei vi brukar lengst og mest, er strikka ullgenserar eller kufter, og dei blir brukt av både kvinner og menn. Som ein god nummer to kjem bunaden. Gjennomsnittsalderen for bunaden er 21 år. 19 prosent av oss seier at bunaden er det eldste plagget vi har.
Nokre kledeplagg har kort brukstid. For kvinnene dreier det seg om klede med dårleg passform: Kleda sit korkje pent eller godt på kroppen. Kanskje er dei kjøpt med feil storleik, eller snitta manglar fleksibilitet – og difor endrar heller ikkje kleda seg naturleg med dei kroppslege endringane.[12] Annleis er det for bunadane, som med form og fleksible snitt er enkle å tilpasse kroppen og dei kroppslege endringane, og som er laga for alle slag kroppsfasongar, tjukke og tynne. Sjølve utforminga av plagget bidreg til variert bruk, og gjer at ein lettare kan tilpasse det til nye generasjonar, nye berarar.
Den langsame logikken gjeld òg vask og stell. Klede i syntetiske materiale og bomull må ein som kjent vaske ofte. Bunadar, derimot, følger eit eldre vaskemønster og blir vaska svært sjeldan, bortsett frå delar av drakta, til dømes skjorta.
Bunadane er ikkje åleine om å vere langsame. Men vi treng meir kunnskap om kvifor verdien på bunadane ikkje går ned med alderen, men blir halden konstant og jamvel aukar. Kva er det med strikkejakka og bunaden, og ein del andre plagg, som gjer dei til senioreliten i garderobeskåpet? Kva skal til for at bunadane blir så gamle?
Lokale klede
Produksjonen av lokalmat nyt stor anerkjenning hjå styresmaktene og folk flest, og er i raskt vekst. Men kva med lokale klede? Er det mogleg å overføre ideane om dei lokale verdikjedane i matproduksjonen også til produksjon av klede? I prosjektet «KRUS – grøn vekst i kvitt gull gjennom lokalt forankra verdikjeder»,[13] finansiert av Noregs forskingsråds program for bionæringane, jobbar vi nettopp med auka forståing for klede og kor dei kjem frå, og korleis vi kan overføre tenking om lokalmat til også å gjelde produksjon av klede.
VI HANDLAR MEIR ENN NOKON GONG, MEN AUKEN I FORBRUKET GJER OSS
KORKJE LUKKELEGARE ELLER MEIR TILFREDSE MED EIGEN UTSJÅNAD.
Moteindustriens viktigaste trumfkort er å gjere verda til ein stad. Masseproduksjonen er nøkkelen til profitt, men byr på ei utfordring – aversjonen mot konformitet: Ynskjer du å kle verda med dei same kleda, må du også innbille den same verda at alle ynskjer å gå likt kledde. Og vil dei det?
Det finst ein lang tradisjon frå tida då billeg bomull – vaska kvit av blodsveitten frå amerikanske slavar – utkonkurrerte lokale råvarer i Europa, og fram til dagens frihandelsavtalar, som gjer sal av klede produsert av grovt underbetalte arbeidarar mogleg. Vi tek ikkje ansvar for kor og korleis det vi kjøper, blir produsert. På verdskartet til moteindustrien finst det ei særmerkt kopling mellom produksjonen og forbruket: Forbruket er globalt. Reguleringane for produksjonen, derimot, er ulike og følgjer nasjonalstatens grenser og lovgiving. Har vi eit etisk og moralsk ansvar for produksjonen av klede i andre delar av verda?
Kva så med bunadar? Finn vi dei same schizofrene haldningane til stad, produksjon og forbruk også innanfor denne kledesjangeren? Bunadar og folkedrakter, men òg strikkegenserar og einskilde andre plagg soknar – med nokre fåe unnatak – til stadar og plassar, mange av kleda ber eit stadnamn, sjølv om forholdet mellom geografi og historie kan variere. Oslodrakta og Fredrikstad-genseren, nordlandsbunaden og romsdalsbunaden. Og setesdalsgenseren, med rot i eldre draktmateriale frå Setesdal. Namna på Dale of Norways skigenserar, derimot, er valt etter eit anna prinsipp – etter byen og området der dei olympiske leikane eller verdsmeisterskapen til kvar tid blir haldne.
Stad og tilhøyr er viktige tema i bunadsmiljøet. Kor bur vi? Kva stakk bør vi bruke? Den særnorske ideen om ætt, gard og tilhøyr er sjølvsagt like komplisert som snakket om bunad, identitet og opphav. Men tek du deg ein tur rundt om i byane eller i Bygde-Noreg ein føremiddag på 17. mai, eller i eit konfirmasjonsselskap, så er du ikkje i tvil. Det er ein samanheng mellom stadene vi kjenner oss heime på, og dei bunadane vi ber.
Tekstilar er ei global handelsvare, og har vore det lenge, heilt sidan Silkevegens svunne tid, og både folkedraktene og bunadane har nytta importerte og lokale materiale og teknikkar. Men det betyr ikkje at det er irrelevant kor stoffa og materiala er laga. Produksjonen av stoff, band og brodergarn i Noreg har vore eit viktig tilskott til bunadsproduksjonen, og har vore med på å sikre noko av tekstilindustrien her på berget, slik strikkeinteressa i dag har vore med på å trygge grunnen for at det framleis finst oppegåande norske spinneri. Produksjonen av bunadane har bidrege til at det framleis finst kompetanse innanfor tekstilar i Noreg. I 2007 ratifiserte Noreg også Unesco-konvensjonen om vern av den immaterielle kulturarven. Konvensjonen rettar merksemda mot den levande kulturarven, til dømes innanfor tradisjonelt handverk som bunadstilverking. Men mykje av tekstilindustrien er nedlagt. Utflagginga frå Europa vart då heller ikkje sett på som eit problem. Men med på flyttelasset med maskinane forsvann også kunnskapen om kulturarven og produksjonen. Den vi så fint skulle leve av i framtida.
Pengar og hierarki
Produksjonen av bunadar er i dag meir differensiert enn tidlegare. Det gjer det mogleg å kjøpe alt frå bunadar som konfeksjon, sydd og montert i utlandet, til ein herrebunad som er sirleg sauma på kurs, av deg sjølv. Det finst eit slags moralsk hierarki, vil nokon meine, der bunadar produsert av deg sjølv eller ein annan kjenning gjev høg prestisje, medan bunadar produsert i Kina er som B-vare å rekne. Prisforskjellane på bunadane seier noko om dette, og handlar om moglegheita for skreddarsaum, altså at drakta blir tilpassa kroppen undervegs, gjennom mål og prøving. Målsaum er sauming av klede, sydd etter måla dine, men ikkje tilpassa undervegs. Saum av klede ut frå standardmål føreset ikkje ein slik kontakt mellom produsent og kunde, og har difor ein annan kostnad.
Produksjon av bunadar i Noreg, Austen eller Aust-Europa har vore eit ynda debatt-tema i pressa så vel som i bunadsmiljøa. Men debatten dreier seg ofte om broderi og montering – og i liten grad om alt det andre: materiale og materialval. Mange bunadskjøparar tek dessutan for gjeve at ulla i kleda er norsk – sjølv om dette ikkje alltid er tilfelle. Norsk ull er glansfull og slitesterk, men inneheld ofte spor og restar av plantar, noko som gjev flekkar og prikkar på stoffet – og er difor ikkje alltid ønskt av industrien. Men er ikkje ull frå beitande sau i norske fjell ein naturleg del av verdikjeda – og difor eit naturleg val i materialtilfanget i bunadane?
Sjølv er eg viss om at kundane bryr seg, og at dei ynskjer vadmål av ulla frå norske dyr – sjølv med kosmetiske flekkar i stoffet. Dette er spørsmål eg sjølv har vore oppteken av, og eg kan med glede sjå at norske veveri har teke i bruk att norsk ull i bunadsstoffa sine. Vi har klart å vekke ei interesse for materialstoffa, og kor dei kjem frå.
Ærlege varer
Historieforfalskinga er kvardagen i den kommersielle moteindustrien. Visste du at forbrukarane i Noreg ikkje har rett til å få vite kor kleda er laga, eller kva dei er laga av? Med unntak av fiber, då. Eit viktig prinsipp er om plagget er laga av naturlege eller kunstig framstilte fibrar. Men så lenge viskose, som er ein slik kunstig framstilt fiber, blir marknadsført som bambus, er ein like langt.
Så kva med bunadar? Er dei ærlege klede? Nokre, kanskje. Men dei fleste som blir selt, manglar informasjon om produksjonsstad og opphavsland, og kor dei ulike materialdelane i røynda er produsert. Når norsk bunadsmateriale blir produsert med utanlandsk ull, er det eit faktum forbrukarane sjeldan veit – eller er medvitne om.
Mange av produsentane deler viljug informasjon om bunadane og materiala, men som regel berre om dei delane av materiala eller produksjonen som går føre seg i Noreg. Full informasjon følger sjeldan med. Kven som har sauma bunadane, får vi heller ikkje vite, eller om vedkomande får skikkeleg løn for arbeidet eller ikkje. Tekstilt handverksarbeid er gjennomgåande underbetalt, på linje med husarbeid med eit utal smotthol frå reglar om minsteløn og arbeidstid. Vi ler kan hende av dei som er «lette på tråden», som ikkje tek seg skikkeleg betalt for varene sine. Bunadssaum er eit tidkrevjande og underbetalt yrke – slik det også var for dei underbetalte sydamene før i tida. For mange var prostitusjon ei dyster attåtkjelde, og enno er det kvardagen for fattige sydamer under andre, fjernare himmelstrøk.
Vi som bur i Noreg, er heldige som har bunadar og strikkegenserar, og ei samanhengande verdikjede frå dyr på beite til vadmål, garn og ferdige klede. Men for at vi betre skal sjå verdiane i kjeda, og kva kjeda representerer, må vi vri tankane om, lære oss å sjå bunadane og strikkegenserane som meir enn stumtenarar for nasjonal identitet og ei konstruert tradisjonsforståing, – som ledd i ein større konstruksjon. Arvesølvet er ikkje teknikk og mønstertradisjon åleine, men dreier seg like mykje om haldningar og verdiar – om nye måtar å tenke på. Eit kledeplagg skal leve lenge, ikkje berre her og no, men eldast med verdigheit.
Bunadane veg ikkje tungt i den politiske leikegrinda eller i det offentlege ordskiftet. Diskusjonane om bunadar er ofte nærsynte: Dei handlar om statusforskjellar bunadane imellom, om bruk og stad, om rett og gale, om form og tradisjon. Men kanskje har vi oss sjølve å takke? I staden for å vie tida til dei repeterande diskusjonane vi kjenner frå før, kunne vi heller – stolt – vist fram bunadane som ein livskraftig og alternativ kledetradisjon, og brukt kunnskapen om han til å gje svar på andre, globale og miljømessige utfordringar. For kva skjer om vi diskuterer bunad som klede, og klede som bunad?
Notar:
[1] http://www.sifo.no/page/Publikasjoner//10081/80574.html
[2] Sundt, E. (1869). Om renligheds-stellet i Norge: til oplysning om flid og fremskridt i landet. Oslo: JC Abelsted
[3] Sundt, E. (1869). Om renligheds-stellet i Norge: til oplysning om flid og fremskridt i landet. Oslo: JC Abelsted
[4] Sundt, E. (1869). Om renligheds-stellet i Norge: til oplysning om flid og fremskridt i landet. Oslo: JC Abelsted
[5] Sundt, E. (1975). Om renligheds-stellet i Norge. Oslo: Gyldendal Norsk forlag, s. 250
[6] http://www.bunadogfolkedrakt.no/index.php?parent=0&groupid=9&sidetittel=Folkedrakt
[7] Klepp, Ingun G., og Laitala, Kirsi (2016). «Klesforbruk i Norge», Fagrapport nr. 2-2016, Forbruksforskningsinstituttet SIFO, Høgskolen i Oslo og Akershus, sjå sifo.no/files/file80519_fagrapport_nr._2-2016_rapport_klesforbruk.pdf
[8] Det kan vere at dei oppgjevne kostnadane var berre delar av ein bunad og ikkje ei komplett drakt
[9] Eit døme: http://www.thedailyinfluencer.com/2016/09/08/motebransjen-apnes-for-folket-rapport-fra-bread-and-butter-i-berlin/
[10] Sjå: http://www.rorg.no/Artikler/3126.html
[11] Sjå: http://sifo.no/files/file80078_prosjektrapport_6_2016_sifosurvey.pdf
[12] Laitala, K. (2014). Clothing consumption – An interdisciplinary approach to design for environmental improvement. (PhD thesis), Norwegian University of Science and Technology, Trondheim. Henta frå
http://www.sifo.no/files/file79873_laitala_phd_83.pdf
[13] http://www.sifo.no/page/Forskning//10060/80049.html
