Ein gong tenkte eg at pynt var noko dillete og unyttig. Så endra eg meining.
Skrive av Katrine Sele | Foto Oddleiv Apneseth
Katrine Sele (f. 1972) har skrive fire dokumentarbøker, og er no i gang med ei femte. Siste utgjevinga var Kenneth: Historia om Kenneth Sivertsen. I mange år var ho journalist i Firda, og ho har vunne fleire prisar, mellom anna Kulturdepartementet sin nynorskpris for journalistar. Til dagleg jobbar ho som forfattar og kommunikasjonsrådgivar ved Høgskulen i Sogn og Fjordane.
Kva tid på året det skjedde, hugsar eg ikkje, men det var i alle fall vått og kaldt. Yngstesonen min, Nils, hadde på seg støvlar med strikkane frå parkdressen festa under. Sjølv hadde eg lue, boblejakke og tunge vintersko. Kanskje hadde vi vore på Coop og handla, eller kanskje var vi ute på tur. Der, i utstillingsvindauget til Rosas Clinique, mellom tannlegekontoret og den nedlagde banken på Vassenden, fekk vi auge på dei: det mest fantastiske paret med sko vi nokosinne hadde sett.
Mellom flakongar med naglelakk stod eit par platåsko med skyhøge stiletthælar, solen i ein vinkel så bratt at det å gå i dei måtte reknast som balansekunst. Fargen var gull, og oppover hælane og rundt kanten av solane var rekkjer med blanke, spisse naglar. Dette var noko av det mest overdådige og unyttige eg nokosinne hadde sett, og det gjorde tydelegvis like stort inntrykk på guten eg heldt i handa. «Å, mamma, berre eg kunne vore ei dame og gått i sånne sko!»
Skjønnheit og lengsel
Vi følte det begge: ein lengsel inn i den gullglitrande verda. Som om skoa lovde oss noko meir – fest, glede, rikdom, kjærleik, ballsalar som opna seg. På veggen inne i den nokså nyopna salongen skimta eg eit digert nærbilde av ei blømande, blodraud rose, om lag to meter i breidde. Nett som skoa var også rosa svimlande å sjå på – dei svulmande kronblada altfor tett på, som om blomen skulle til å breste ut av bildet og ete meg levande.
Mellom flakongar med naglelakk stod eit par platåsko
med skyhøge stiletthælar, solen i ein vinkel så bratt at det
å gå i dei måtte reknast som balansekunst.
Eg blei både fråstøytt og tiltrekt på same tid. Tanken på skoa og den gigantiske rosa ville ikkje sleppe meg. Eg ville tilbake, måtte inn i Rosas verd – kanskje fordi ho var så annleis enn alt rundt seg: bygda, fjella, regnet, menneska som traska rundt i Gore-Tex-jakkene sine, berande på Coop-posane sine. Kanskje følte eg på det Plotin skriv om i Enneadane, der han legg fram teorien sin om skjønnheit: «Dette er kjensla som det vakre alltid vekkjer i oss: undring og herleg trøbbel, lengsel og kjærleik og ei skjelving som er full av fryd.»[1]
Trøbbel: Kan det vakre vere nettopp det? Noko som trekkjer deg vekk frå det daglegdagse, opp mot ei anna verd, og gjer at du føler på ein mangel, ein lengsel? Noko du aldri kan få?
Stygge tær, pene tær
Eit oljemåleri av ein vakker, utstrekt fot. Eit anna av ei bleikrosa rose. Plakatar av pene kvinner med fjerne blikk som held hendene nonsjalant opp nær ansiktet sitt, og syner fram lange, lakkerte negler. Glasskåler med flakongar av naglelakk, kvilande på bed av plastkrystallar. Ein vase med falske roser. Eit lite bord dekt med ein lyserosa blondeduk med påsydde rosa paljettar, og oppå bordet ei bok med tittelen Tusen veier til kjærligheten av David Baird. Sølvsandalar. Gullballerinasko. Dette er blant tinga som finst på Rosas Clinique.
Det fulle namnet hennar er Rosa Eunice Amundsen, og ho bur i ein dal like ved meg, men voks opp i Rio de Janeiro. Ho kom til Nordfjordeid som au pair for snart tre tiår sidan, då ho var 19 år. Hamna sidan i Oslo, og har vekselvis livnært seg som frilans sambadansar, vaskehjelp på Oslo universitetssykehus, Ullevål og pleieassistent på Stabekk bo- og behandlingssenter – før ho gifta seg med Frank og flytta til Jølster. Kjolane ho tidlegare dansa i, heng no på eit stativ i salongen. Blant favorittane hennar er ein dekt med svarte paljettar, ein annan med smaragdgrøne og ein med gull.
– Eg har tungt hjarte akkurat no, for eg tenkjer på å stengje salongen. Sjølv om eg har mange kundar, er det vanskeleg å få det til å gå rundt. For meg er det nesten som å tenkje på å avslutte ekteskapet! Når eg ser på bilde av dei jobbane eg har gjort, føler eg at dette er akkurat som eit ekteskap. Du har fått til ting saman: barn, hus, eit liv, og du vil ikkje gje slepp på alt det, seier Rosa.
Ho fortel om kundar som har vore på gråten når ho snakka om å stengje. Om ei som sa ho kunne få flytte salongen sin inn i leikehuset i hagen deira, eller kanskje dei kunne installere henne i ein bubil? Nei, Rosa kan ikkje slutte, ho ser det. Så tek ho fram mobiltelefonen sin og byrjar å bla i foto, viser meg hender og føter ho har pleidd gjennom dei siste par åra. Augebryn ho har nappa, augevippar ho har forlengt, overlepper ho har fjerna skjeggvekst ifrå. Før-og-etter-bilde.
Nokre av dei pedikyrerte føtene i bilda er danderte med ein blome mellom stortåa og den neste tåa. Ho dveler ved bildet av ein kvinnefot i ein gull-flippflopp, neglene lakkerte i ein dus, gammalrosa farge:
– Denne dama jobbar i kommunen, og ho er veldig kjekk. Eg føler det er magisk når eg får til ein fot som dette! Og sjå her. Denne foten her hadde det vanskeleg, som du ser – vonde tær, hard hud, ustelt. Og sjå kor fin han blei etterpå! Eg elskar desse føtene, og eg elskar heile dama. Det veit ho.
Foten på fortauet i Kolkata
Tankane mine går til ein vakker fot eg såg for 14 år sidan, då eg reiste rundt i India med ein plan om å skrive reportasjar derifrå. Eg greidde ikkje å skrive eit einaste ord. Det var så mykje lydar, fargar, folk, forvirring, inntrykk, umogleg å sortere. Så snart eg trudde eg hadde taket på ei historie, glapp ho unna.
Ein gong gjekk eg opp til foten av Mount Shivling i Himalaya, der elva Ganges begynner. Planen min var å intervjue ei ung israelsk kvinne som hadde slått seg ned i ei hole der saman med ein nepalsk heilagmann. Eg fekk tips om henne frå nokre engelske fjellklatrarar eg møtte på i New Dehli, og tenkte at denne kjærleikshistoria måtte vere den vakraste eg hadde høyrt. Då eg kom fram til hola etter å ha køyrt i timevis i ubehagelege lokale bussar gjennom to dagar, og sidan gått på bratte fjellstiar i to dagar, sa heilagmannen og sambuaren til henne eg kom for å møte: «Ha, ha! She’s not home!»
«Denne foten her hadde det vanskeleg, som du ser – vonde
tær, hard hud, ustelt. Og sjå kor fin han blei etterpå! Eg
elskar desse føtene, og eg elskar heile dama. Det veit ho.»
Spesielt overvelda blei eg av Kolkata i den andre enden av Ganges: kjensla av gammal prakt som forfall, dei storslåtte kolonibygga, gråna av eksos, brunfargen på den breie elva som rann gjennom byen. Og midt oppi alt dette hugsar eg ein enkel kvinnefot. Ho som eigde han, budde på fortauet, og eg såg foten hennar stikke fram frå under sarien idet eg gjekk forbi. Ho hadde ringar på tærne, raud naglelakk på tåneglene, og fleire sølvlenkjer rundt ankelen. Var det hennamønster på foten også? Det kan ha vore det. Fargen på sarien hennar hugsar eg ikkje, berre at han var klar og sterk.
Eg blei slått i bakken av kor vakker det gjekk an å vere, midt i fattigdommen. Eg såg kvinner som dreiv med vegarbeid. Dei grov med spadar, hakka med hakker og bar tunge steinar, men dei var pryda med glasarmband i mange fargar oppover underarmane. Inntil då hadde eg tenkt på pynt som noko overflatisk, dillete, unyttig. Der og då forandra eg meining for alltid.
Idear om det vakre
På leit etter tankar om kva det vakre eigentleg er, finn eg ein god tekst i Stanford Encyclopedia of Philosophy. Den samanfattar korleis skjønnheita har vore handsama som tema i vestleg filosofi gjennom historia.
I klassisk og ny-klassisk tankegang er skjønnheit nærmast ein matematisk kvalitet. Det vakre består av eit arrangement av delar integrerte i ein heilskap, organiserte utifrå harmoni, symmetri og liknande konsept. Anten det er snakk om ein menneskekropp eller eit byggverk, heng opplevinga av skjønnheit saman med perfekte proporsjonar som kviler i seg sjølve. Aristoteles skriv om det vakre på dette viset, og den italienske renessansen er basert på same tankegangen.
Eg merkar at eg ikkje heilt har trua på denne strenge ideen om det vakre, så eg legg min elsk på eit sitat frå Edmund Burke som motseier nettopp dette: «Om vi vender blikket mot planteriket, finn vi ingenting der som er vakrare enn blomar. Men blomar finst i allslags former og på allslags plasseringar (…) Rosa er ein stor blome, men veks på ein liten busk. Epleblomen er veldig liten, og veks på eit stort tre. Likevel er rosa og epleblomen båe vakre.»[2]
Idealistiske filosofar meiner at det vakre fungerer som ei bru mellom den materielle og den spirituelle verda. I Symposium skriv Platon om korleis han møter Diotoma i eit drikkegilde, og ho instruerer han i saker om kjærleik og erotikk. Ho seier om lag dette: Gjennom sitt møte med elskoven vil ein ung mann kunne forstå det vakre gjennom kroppen til den han elskar. Kjærleiken til den kroppen vil snart bli omsett til ein kjærleik for alle kroppar. Sidan vil han lære seg å elske sjela, som er viktigare enn kroppen. Sidan, å elske vakre institusjonar, sidan, å elske lærdom … Og slik vil kjærleiken hans stige opp og opp, heilt til han for sitt indre auge kan sjå sjølve essensen av det vakre.
Dette kjennest forståeleg: at det vakre er noko som løftar oss opp, får oss til å sjå noko overordna i tilværet. Eg har også sans for dei som ser det vakre som uløyseleg knytt til kjærleik og lengsel – inst inne, som ein lengsel mot det uendelege. Igjen, dette som vi aldri kan få, sidan vi er flyktige, dødelege vesen. I Six Names of Beauty definerer Crispin Sartwell skjønnheit «som noko vi lengtar etter, og karakteriserer lengsel som eit intenst og uoppfylt begjær.» Sartwell ser denne kjensla som ein grunnleggande føresetnad ved det å vere dødeleg: «Vi er alltid i ferd med å miste kva enn det er vi har, og er dermed uboteleg i ein tilstand av lengsel.»[3]
Eit av dei store spørsmåla gjennom hundreåra har vore om skjønnheit er subjektiv – i auget på den som ser – eller ein ibuande, objektiv kvalitet ved vakre ting. Eg legg merke til at dei nyaste tenkjarane på dette feltet skriv at det vakre verken tilhøyrer subjektet eller objektet aleine, men at det ligg i forholdet mellom dei, og situasjonen eller miljøet som dei er ein del av. Viss vi til dømes beundrar nattehimmelen, skriv Crispin Sartwell, så rapporterer vi ikkje aleine om ei kjensle av glede inni oss sjølve – vi vender oss ut mot noko, vi feirar den verkelege verda. På same tid: Utan auga som ser den himmelen, ville det vakre ikkje eksistere.
Bestefarens føter
Opplevinga av det vakre er også noko vi gjerne vil dele med kvarandre, tenkjer eg, og oppsøkjer Rosa igjen. Denne dagen har ho ein kunde – Alf Støfring, pensjonist og bonde, med gåvekort frå barnebarna sine. Han fekk det i bursdagen sin, og det er merkt: «Til bestefaren sine føter». Alf Støfring går i gummistøvlar dagen lang, for han må stadig ut i fjøsen og ordne med noko, sjekke noko, slik ein må når ein har ansvar for 50 mjølkekyr, ein del kyr som går ute, og ein del kalvar, til saman kring 120 dyr. Dermed får han tørre og sprukne hælar.
«Ei kvinne som steller føtene sine, gjer også noko bra for den som elskar henne, og som sikkert har lyst til å kysse dei.»
– Denne mannen er veldig flink til å passe dyra sine, men føtene sine? Nei, nei, sukkar Rosa, sliper iherdig av fjon med øydelagd hud som snør ned på golvet under, og skjenner på han fordi han ikkje kjem til henne oftare.
Alf ser ikkje bort ifrå at om ein av dei gamle kameratane hans frå friidretten skulle gå forbi og sjå inn vindauget no – Johnny, Roald eller Rune –, ville dei nok tenkt: «Å, er han blitt sånn no?» Og då skulle han fått høyre det! Men Alf bryr seg ikkje. Å komme til Rosa er avslappande og koseleg, i tillegg til at han får reparert føtene, fortel han. Etterpå kjem han heim til kona Eldbjørg, syner dei fram og forventar skryt. Kanskje har han også fått stussa augebryna. Ho blir så galen når dei blir lange og strittar overalt.
– Når eg sit her i stolen, likar eg så godt å høyre om oppveksten din i Brasil, Rosa, det er jo annleis enn Jølster. Besteforeldra dine – var det dei som hadde dyr? spør Alf.
– Ja, det var indianarar i familien, og dei hadde gris, hest, kylling … mor mi var frå ein liten plass. Eg hugsar vi alltid blei triste når dei skulle drepe ein gris, seier Rosa.
– Slakte, ikkje drepe, rettar Alf.
– Og du blir vel ganske godt kjent med oss som går til deg, Rosa? Ikkje berre med skavankane på føtene våre? Du får oss til å utlevere oss!
– Ja, eg er veldig direkte! Eg spør om alt mogleg, seier alt mogleg. Men ikkje alltid – av og til får eg kjensla av at eg ikkje skal seie det eine eller det andre. At med denne personen kan eg ikkje snakke om for eksempel fotball, eller religion … det blir for alvorleg for dei. Eg er ikkje dum – eg har ikkje vore mykje på skule, men eg forstår folk.
Rosa voks opp i ein søskenflokk på tretten, der tre av dei døydde i ung alder. Ho synest barndommen var god og rik, men at han tok slutt for tidleg. Då ho var seksten år, gjekk ho og storesøstera frå dør til dør og selde klede som dei bar i store posar sydde av jeansstoff. Dei var sterke jenter, hadde kraftige bein – bar mykje og gjekk mykje. Då ho var sytten år, vaska ho klede for betrestilte familiar.
– Eg vaska kleda for hand – henta, vaska, strauk og leverte dei. Eg har alltid stått på, eg, seier Rosa.
Dei to tiåra ho budde på Austlandet, jobba ho også hardt, og i mange år var ho aleinemor til tre barn. Då Frank møtte henne, budde ho i ei nedsliten leilegheit der eitt av vindauga var knust. No er ting annleis. Ho har alt ho treng, og ho saknar ingenting.
– Eg har hatt det litt tøft i livet, men eg har ikkje noko problem med det. Ein må berre leve. Det er ikkje noko anna ein kan gjere.
Å erobre Eggenipa i bikini
Heilt frå Rosa var tolv år gammal, lærte ho seg å gjere manikyr, pedikyr, brasiliansk voksing og anna kroppsstell. Det var noko ein var van med å gjere i Rio, særleg fordi det var mykje strandliv. Kven som helst, gamle, unge, gjekk i stringtruse på stranda – ikkje på grunn av at dei var perfekte, men på grunn av glede, fortel Rosa.
Det å pynte seg er ikkje berre pynt utanpå, meiner ho: Det er pynt innanfor også. Det er noko vi gjer for oss sjølve, men også for andre menneske. Ei kvinne som steller føtene sine, gjer også noko bra for den som elskar henne, og som sikkert har lyst til å kysse dei. Mannen med grove arbeidsnevar må tenkje på korleis det kjennest for frua hans når han rører henne. Når Rosa sjølv steller slike hender, tenkjer ho ofte like mykje på den som hendene skal ta på.
– Det er ikkje noko fy å stelle seg! I Brasil er det vanleg at både menn og damer gjer det. Vi har alle ein del hår her og der, og vi treng ikkje alt. Det er viktig å bli glad i alle delar av kroppen, for når du er det, er du glad i deg sjølv. Eg synest nordmenn er så framande frå kroppane sine.
– Korleis då?
– Det er ein mangel på nærleik mellom folk, fordi dei er redde for å ta på kvarandre. Eg passar på å ta mykje på alle dei fem barna mine. Kvar morgon dansar eg med yngstesonen min, Nikolai, til radioen, så då lærer han seg det og blir ikkje sjenert. Og eg skal få vere med når eldstedottera mi snart skal føde. Mange synest det er rart at eg får lov til det.
I salongen merkar Rosa ei redsle blant mange for å pynte seg, gjere noko ut av seg sjølv. Viss ho foreslår knallraud naglelakk, kan dei seie: «Men kva vil folk tru om eg går med den fargen?» Og om ho tilbyr å feste ein diamant på den eine naglen, seier dei: «Men kva vil dei tru om eg går rundt med slikt bling-bling?» Men vi bør ikkje vere redde for å vise oss fram, synest Rosa, for då fjernar vi oss berre frå kvarandre.
– Mange gonger lever ikkje folk. Eg er ikkje dansar lenger, men eg har musikk inni meg heile tida. Eg går på Eggenipa i bikini og berre føter! Nokon eg møtte, sa: No skulle Firda-avisa ha vore her og teke bilde av deg.
Ein vind gjennom graset
Det finaste diktet eg veit som handlar om det vakre, er skrive av Emily Dickinson.[4] Det skildrar ein vind gjennom graset:
Beauty – be not caused – it is –
Chase it, and it ceases –
Chase it not, and it abides –
Overtake the Creases
In the Meadow – when the Wind
Runs his fingers thro´ it –
Deity will see to it
That you never do it –
Første gongen eg las diktet, stussa eg lenge over den midtre lina – «Overtake the Creases». Den er viktig, openbert, sidan Emily let henne stå aleine. Å fange det vakre mønsteret som bølgjar gjennom graset: Guddommane ville aldri late oss gjere det. Eg får ei irriterande kjensle av at diktet ertar meg for dette: Ha, ha, du kan ikkje ta meg![5]
For om du spring etter fenomenet, vil det alltid sleppe unna deg. Om du prøver, blir du berre frustrert, og går glipp av det. Alt du kan gjere, er å stå stille og gi det vakre all merksemda di i den augneblinken det viser seg for deg. Så er det borte.
Å fange det vakre mønsteret som bølgjar gjennom graset: Guddommane vil aldri late oss gjere det.
Vinden er som elskaren som let fingrane gli gjennom håret til den han elskar. Du kan ikkje tvinge fram kjærleiken som gjer at dette skjer – den oppstår av seg sjølv, utanfor din kontroll. Det vakre ligg i kontakten mellom vinden og graset, elskaren og den elska. Du kan aldri jage etter det eller fange det, berre vere vitne til det. Og dette er ein av dei vanskelegaste lærdommane vi får som menneske: Ingenting tilhøyrer oss. Ikkje eingong dei vakre liva våre.
Svarte fjør
Ein gyllen septemberettermiddag kjem både fotograf Oddleiv og eg til Rosas Clinique. Vi ønskjer begge, på kvart vårt vis, å fange Rosas idé om det vakre, endå vi burde vite betre – endå vi burde forstå at vi aldri kan gjere det.
Oddleiv spør Rosa om ho ikkje kan ta på seg det finaste sambakostymet sitt. Ho skottar litt mistenksamt mot han, usikker på om det er ein god idé. Prøver han å lure henne til noko? Ho er jo nesten femti år, og det er så lenge sidan ho har dansa! Men så vil ho det likevel.
Bak i salongen, framfor den store spegelen, skjer ei fantastisk forvandling. Vekk med jeans, T-skjorte og joggesko. På med gulltruse og BH, begge delar dekte av lange, svarte perlefrynser som dinglar ned kring kroppen hennar og funklar når ho snur og vender seg. Rosa spenner på seg to høghæla platåsandalar i svart glitter. Den eine sandalen har ein stropp som er øydelagd. Ho tenkjer litt. Så finn ho fram eit hårband med svarte roser på, og tvinnar det kring ankelen og inn i dei utslitne stroppane, slik at sandalen sit fast på foten likevel.
– Frank kjøpte dei til meg i Sverige, og eg elskar desse skoa! Eg dansa og dansa i dei, difor blei dei øydelagde til slutt. Men sjå, dei er framleis like fine, seier Rosa.
– I dag fyller den eine sonen min, Elmar, ti år. Den aller siste gongen eg dansa framfor eit publikum, var for ti år sidan. Då hadde eg på meg desse skoa, og tok både salto og spagat. Jammen bra eg ikkje visste at eg var gravid. Då ville eg nok ikkje gjort det!
Rosa ser skeptisk ned mot tærne sine i sandalane. Dei er lakkerte i rosa, med ein kvit margeritt på kvar stortånegl. Lakken er litt utsliten. Ho går og finn fram ein flakong med naglelakk og målar eit strøk med sølvglitter over tærne, så er ho nøgd.
– Det er ingenting som det ikkje går an å fikse! seier Rosa. – Berre døden. Døden kan du ikkje fikse.
Eg mister nesten pusten når ho tek på seg den siste delen av kostymet sitt: ein hovudpryd med svarte fjører som står som ei mørk sol kring ansiktet hennar. Med eitt er eg der saman med eit svart, glitrande vesen. Det kjennest som ho når som helst kan falde ut vengjene sine og flyge av stad.
Saman går Oddleiv, Rosa og eg ut i ettermiddagssola på Vassenden. Skulen har nettopp slutta, og det er mykje trafikk, skulebussar og bilar som skal fram og tilbake over den smale brua til Gjesdal. Dei må vente i kø på kvar side, for det er berre ei køyrefil. Rosa kryssar vegen i sine svarte fjører, svarte perler og glitresandalar, som om ingenting. Eg lurer på kva folka inni bilane og bussane tenkjer, og Rosa seier: – Trur du eg blir kasta ut av byen no?
Så ler ho høgt.
Notar:
[1] Sartwell, Crispin, «Beauty», The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2016 Edition), Edward N. Zalta (ed.)
[2] Burke, Edmund, 1757, A Philosophical Enquiry into the Origin of our Ideas of the Beautiful and the Sublime, Oxford: Oxford University Press, 1990
[3] Sartwell, Crispin, 2004, Six Names of Beauty, New York: Rutledge
[4] Final Harvest: Emily Dickinson´s Poems, side 128. Little, Brown & Company (1961)
[5] Hjelp til å forstå den gåtefulle linja, og diktet elles, fekk eg av bloggen Emily Every Day. Forfattaren av bloggen, Constance Adler, meiner det er lurt å alltid starte dagen med eit dikt av Emily Dickinson. Eg er samd.
