Tyskland ligg midt i hjartet av Europa. Landets historie er fletta inn i historia om Europa. Dei tre turane mine til Tyskland er ei forteljing i tre kapittel. Denne hausten startar eit nytt: Tyskland etter Angela Merkel.
Av Heming H. Gujord
Berlin 1989
Vi var studentar frå Handelshøgskulen i Bergen på reise gjennom historia. No hadde vi komme oss heilt fram til slutten av etterkrigstida. Vi visste det berre ikkje sjølv. Ingen i heile verda visste at Berlinmuren ville opne seg eit halvt år seinare. Vi såg ut gjennom vindauget i toget og visste verken kva vi såg, eller kva vi skulle sjå etter.
Toget tok oss ut av NATO og inn i Sverige. I Trelleborg gjekk vi om bord i ferja som tok oss over til Sassnitz og DDR. Toget gjekk i transitt gjennom Warszawapakta og fram til Vest-Berlin. I ei veke skulle vi vere i dei vestlege sonene av den gamle hovudstaden for Preussen, seinare for Det tyske keisarriket, så for Det tredje riket under nazismen og deretter hovudstad for DDR. Det gjekk soldatar gjennom toget, og det var soldatar utanfor. Somme av dei hadde våpen. Var det kalasjnikovar? For mindre enn eitt år sidan hadde eg sjølv vore vernepliktig NATO-soldat. Her møtte eg fienden for første gong. Uniformsluene var store og stive. Vi hadde pengar, og dei hadde øl. Dei var knappast lovlege, desse transaksjonane på toget. Men soldatane såg på oss frå den andre sida. Vi hadde allereie på førehand lært oss at landet deira var trist og audt. Og dei hadde lært at vi kom utanfrå med lommene fulle av pengar. For dei som budde i aust, var det eg som var den andre. Vi spelte rollene våre etter eit ferdig manus. Eg var studenten frå Handelshøgskulen som hadde pengar. Slik stadfesta vi eit verdsbilde og var statistar i den kalde krigen.
«Wir sind das Volk»
Kva var det eigentleg eg såg i 1989? Eg tar bussen ut til Handelshøgskulen for å leite i mi eiga forhistorie. Eg skreiv eit stykke i studentavisa den gongen. Bibliotekaren vil så gjerne hjelpe meg. Og mens ho leitar i arkivet, blar eg i ei bok av Wolfgang Engler og Jana Hensel. Dei har også reist tilbake til den gamle tida og gitt ut samtalebok saman: Wer wir sind. Die Erfahrung, ostdeutsch zu sein (Kven vi er. Erfaringa med å vere austtysk). Det passar bra å lese om deira erfaringar frå Aust-Tyskland når eg sjølv skal leite fram igjen mine eigne minne.
Vi hadde pengar, dei hadde øl.
Var det eigentleg så stor forskjell på DDR-opportunismen og opportunismen i dag? spør Jana Hensel.[1] Menneska i aust tilpassa liv og handlingar til systemet som dei levde under. Gjer ikkje menneska det framleis, berre under andre vilkår? Hensel blei berømt over natta då ho gav ut boka Zonenkinder i 2002. Ho er fødd i 1976 i Leipzig og var tidleg i tenåra då Berlinmuren fall, men mora hadde tatt ho med seg for å demonstrere mot statskommunismen. Det var i Leipzig protestane starta. Dei hadde gått gjennom gatene og ropt «Wir sind das Volk». Og dei ropte så høgt at Berlinmuren til slutt måtte gi etter. Seinare har Pegida – Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes – gått gjennom gatene og ropt dei same orda. «Wir sind das Volk.» Dei rettar orda mot regjeringa, innvandringspolitikken og dei mange flyktningane som fekk komme til Tyskland under flyktningkrisa i 2015–2016. «Wir schaffen das», hadde Angela Merkel sagt. «Vi greier det.» Slik ville ho mobilisere folket til kollektiv dugnad. Men kollektiv? Kvifor var det då så mange frå dei gamle DDR-delstatane som sette seg imot politikken?
Folk blei provoserte då Jana Hensel gav ut Zonenkinder. Ho stod der som ei stolt ung kvinne frå aust som berre nekta å demonisere erfaringane sine. No provoserte ho igjen med spørsmålet om opportunismen i vår eiga frie verd. Kanskje ho er inne på noko? Eg tenker på min eigen veg frå eit burettslag i Molde til eit funkishus på Fanahammaren utanfor Bergen. Eg tenker også på den lange skulevegen som førte meg vekk frå Handelshøgskulen til lektorutdanninga ved Universitetet i Bergen. Eg har sett kor lett det har vore å omdanne den gamle fellesskulen til konkurranseskule under Kunnskapsløftet. I mi eiga vurderingsbok var det avkryssingar for «tilfredsstillande» eller «kan bli betre». I dag handlar det om meistringsnivå på ein skala frå lågt til høgt som er lik for alle. Ideologien som eg ein gong forlét på Handelshøgskulen, hadde følgt etter meg og gjort skulen til eit jag etter – ikkje læring, men – læringsutbytte. Kunnskap og læring har blitt gjort til utbytte, kapital og profitt. I sjølvhøgtidelege stunder ser eg meg sjølv som lærarutdanningas Michael Corleone: «Just when I thought I was out, they pull me back in.» Eg har blitt ein reiskap for å maksimere utbytte.
The Wall
Det er forunderleg kor snart verda kan forandre seg. Mykje kan sporast tilbake til tidvendet då Berlinmuren fall. Kjartan Fløgstad hengde bjølla på katten då han skreiv at muren «ser ut til å ha falle rett i hovudet på ein halv generasjon gamle venstreintellektuelle».[2] Som Jana Hensel peika også Fløgstad på opportunismen i vårt eige samfunn. Det dei fråfalne venstreintellektuell ikkje hadde forstått, var «at endeveggen for vår fridom ikkje er Die Mauer av Erich Honecker, men The Wall av Pink Floyd». Skulen vurderer, sorterer, skaper skilnader og bygger murar. «Frie skuleval» fører segregering av elevane med seg. Alt dette har nok skulen, med sine testregime, blitt betre på i åra som har gått sidan 1989. Det handlar om å skape like vilkår slik at alle skal kunne prestere og gjere karriere. Slik blir det altså rettferdig at nokre går til topps, mens nokre blir ståande igjen med sitt låge meistringsnivå. Slik er meritokratiets logikk. Når forskjellane i samfunnet har blitt større, er det fordi vi har fått det nett som vi ville ha det. Og kvifor skulle no eg av alle klage på det? Eg som midt under ein pandemi kan sitte på heimekontor med låg rente, og utan at nokon merkar det, kan flytte til hyttekontor på fjellet?
Pengar luktar ikkje
Bibliotekaren finn ikkje den gamle studentavisa med reisebrevet mitt. Då får i staden tankane vandre. Det er soldatane eg hugsar best. Og grensevaktene i Friedrichsstraβe den eine dagen vi skulle til den andre sida. På tivoliet i aust var det russiske soldatar. Sjølv hadde eg tatt på meg T-skjorta frå NATO-basen på Kolsås, med vikingskip og NATO i blå bokstavar på brystet. Det var ein barnsleg provokasjon, men ingen brydde seg. Maten var annleis. Og bestikket var så lett at du nesten ikkje kunne kjenne at du hadde det i hendene. Det same med myntane som vi ikkje hadde lov til å ta med oss ut av den lukka økonomien. Om kveldane drakk vi øl på Das Klo. Namnet er ei kortform av Klosett. Professor Google fortel at Klo framleis held det gåande. Folk måtte på do på begge sider av muren. Men det var berre på vår eiga side at ein også kunne gjere pengar på det. Pecunia non olet. Pengar luktar ikkje.
Nordisches institut gjekk for å vere eit spionreir
Herregud, så lett det er å vere ung. Etter ei veke reiste vi tilbake den same vegen som vi kom. Nye soldatar gjekk gjennom toget. Det var tid for nye transaksjonar. Eg hugsa det ikkje eingong sjølv. Det var professoren vår som fortalde det dagen etter. Ho hadde høyrt meg snakke gjennom dei tynne veggene: «Ich bin ja zwar ein Kapitalist», sa eg til soldatane. Ja visst er eg kapitalist. «Ich habe aber kein Geld mehr.» Men no er eg tom for pengar. I Oslo reiste eg og ein studiekompis til Fornebu. Eg hadde visst pengar likevel, kjøpte sjansebillett og flaug rett til Bergen. Studiekameratane sat igjen på toget.
Greifswald 2010
Eg reiste den andre vegen. Etter «die Wende» i 1989 hadde mange reist mot vest, men no reiste eg mot aust. Eg skulle til Greifswald i Mecklenburg-Vorpommern for å arbeide med doktoravhandlinga mi om Olav Duun. Det var januar og heilt mørkt då eg køyrde i land frå ferja i Warnemünde. Eg køyrde forbi Rostock og vidare mot Stralsund og Greifswald. Hansabyane låg på stripe langs Austersjøen. Men det var mørkt, og det regna. Ja, det var dette dei kalla Dunkeldeutschland. Eg såg mest ingenting, mens dei få bilane som var på vegen, helst fauk forbi den raude Skoda-en min. Eg måtte ikkje vere i Greifswald før neste dag, så eg tok inn på det finaste hotellet eg fann i Stralsund. Senga var mjuk, det var mange kanalar på fjernsynet, og i resepsjonen lova dei meg ein herleg frukost. Den einaste otten i verda var seglbrettet som låg på taket av bilen og venta på varme soldagar. Dagen etter kom eg meg til Greifswald. Der blei eg innkvartert i eit nyrestaurert praktbygg med eit eige Denkerstübchen – studerkammer – i eit tårn på taket.
Slik var det å komme frå vest til aust. Som universitetsstipendiat var eg vel ikkje nett nokon Jeppe på Bjerget. Men no låg eg og velta meg i baronens seng.
Mecklenburg-Vorpommern ligg nordaust i Tyskland og grensar til Polen. Greifswald har lange tradisjonar som universitetsby. Universitetet blei grunnlagt i 1456. Forfattaren Hans Fallada er fødd i Greifswald. I kunsthistoria er Greifswald kjent frå bilda til Caspar David Friedrich. By-silhuetten med dei tre kyrkjetårna, torget, hamna og klosterruinen i Eldena er kjende Greifswald-motiv som er måla av Friedrich. Under den svenske stordomstida var Greifswald ein del av Sverige. Byen vender seg mot nord. Som i Bergen hadde universitetet eit «Nordisches Institut». I Vest-Tyskland hadde dei slutta å bruke namnet nordisk om faget etter den andre verdskrigen. Norden og det nordiske var blitt korrumpert av nazistane og deira dyrking av det nordiske mennesket. Men i DDR brukte dei nordisk meir på same måten som i Noreg. Det tredje riket hadde vore ein høgkonjunktur for studiar av det nordiske. I DDR-tida slo det heile om, men det var stadig gode tider for nordisk i Greifswald. Nordisches Institut gjekk for å vere eit spionreir.
«Stasis danske skole»
Greifswald var den perfekte staden for å sjå spora etter The Age of Extremes – ytterpunkta sin tidsalder. Nazistane hadde stempla hakekrossar inn i bøkene på biblioteket. Så forsøkte kommunistane å stemple over hakekrossane med sine merke. Men spora frå fortida blei aldri heilt utviska. Og no var også DDR blitt til ein del av historia. Det var eg som representerte notida. Eg var mitt eige levande eksempel på globalisering og fri flyt av varer, tenester, kapital og menneske. Eg var privilegert. Og eg kom frå vest.
Dei fleste av dei tilsette frå DDR-tida var vekke. Blant studentane gjekk det historier om personlege tragediar og sjølvmord. Men både norsklektoren og dansklektoren hadde overlevd tidvendet. Norsklektoren hadde komme til Greifswald då ho gifta seg med ein toppidrettsmann frå DDR. Det var altså kjærleiken til ein mann meir enn kjærleiken til eit system som førte ho til DDR. Eg snakka aldri om kommunisttida med ho. Ho gjorde arbeidet sitt sjølv om tida – og mest heile kollegiet – hadde fått nye ansikt. Dansklektoren hadde også gifta seg i Aust-Tyskland, men ho hadde hatt med seg ein arv frå Danmark. Ho heitte Aud Broby-Ilg og var dotter av den danske kommunistlegenda Rudolf Broby-Johansen. Som kunsthistorikar hadde Broby skapt seg eit namn over heile Norden. Boka hans Krop og klær kom ut i Noreg allereie det same året som ho kom ut i Danmark, i 1953.
Aud var ei flott dame. Ho tok dette med kropp og klede på alvor og kombinerte det med radikale overtydingar. Men i Danmark blei ho framstilt som femtekolonnist. Ho rista på hovudet då ho viste meg ein artikkel frå Jyllandspostender ho beint fram blei framstilt som danskætta spionmoder. Nordisches Institut blei kalla «Stasis danske skole». Og: «Midt i det hele stod en dansk lærerinde.»[3] Då Aud hadde blitt verande i Greifswald etter tidvendet, var det fordi ho ikkje hadde involvert seg i noka spionverksemd. Ei gransking hadde også frikjent ho frå skuldingar om samrøre med Stasi.[4] Denne flotte kvinna inviterte oss heim til leilegheita i Schönwalde, eit blokkompleks som låg aust for sentrum og vitna om den gamle tida.
Her i Schönwalde hadde Aud skapt seg ein vakker heim. Plattenbauten, kalla dei slike bustadkompleks på tysk. Mange av leilegheitene stod tomme fordi folk hadde flytta vestover. Før eg kom heim til Aud, hadde eg berre sett Schönwalde frå utsida. Eg hadde stått framfor blokkene saman med ei jente frå Noreg og studert monumentet over ei faren tid. Dei kunne jo minne litt om burettslaga på Øverland og Bergmo i Molde, dei var berre så mykje, mykje større. «Herregud, så stygt», sa jenta ved sida av meg. «Alt har sin eigen estetikk», stokka det seg til i munnen min. Det var mitt eige Forsøk på å beskrive det ugjennomtrengelige, som i Dag Solstads roman frå drabantbyen på Romsås. Det var arkitekturen som utopi. Men inne hos Aud var det fint. Der var utopien blitt heim og realitet.
I Merkels valkrins
Stralsund ligg 36 kilometer nordvest for Greifswald, nær ferieparadiset Rügen. Dette var valkrinsen til Angela Merkel. Rett ved rådhuset frå hansatida stod det nokre folk og delte ut flygeblad. Det stod NPD på flygeblada – ei forkorting for Nationaldemokratische Partei Deutschlands. Slik hadde eg sjølv stått eit steinkast frå rådhuset i Bergen og delt ut flygeblad for Europabevegelsen i 1994. Dette var reaksjonen. Dette var dei som ikkje ville ha det opne samfunnet. Eg fortalde kva eg hadde sett, til ein av dei tyske studentane. Ho hadde vakse opp i DDR og var halvvaksen då muren fall.
«Kva gjorde du då du såg dei?» spurde ho. «Kva eg gjorde? Nei, eg gjekk vel berre derifrå», svarte eg. «Eg har også møtt dei», heldt ho fram. «Eg tok imot eit flygeblad og reiv det sund framfor auga deira.»
Brått blei doktorgradsstipendiaten frå Noreg svar skuldig. Det var eit eksempel på sivilt mot. Men det var forankra i ei danning frå den andre sida, ikkje i vår eiga verd på vestsida av muren. Hennar motstand hadde på alle vis vore sterkare enn min eigen passive motstand. Ho hadde handla. Eg hadde berre gått derifrå. Men det var altså ho som kom frå aust.
Doktoravhandlinga kunne eg ha skrive i Noreg. Men erfaringar som dette kunne eg berre få ved å reise ut, gå ut på gatene og snakke med folk. Det hende at eg såg grønkledde snauskallar i sidegatene. Då brukte eg sidesynet og gjekk rett fram. Dette var ikkje tid og stad for å ha klede med norske flagg. Eller motemerket LONSDALE under open jakke, slik at berre bokstavane NSDA var synlege. Kvifor hadde høgreekstremistane fått slikt fotfeste i dei gamle kommunistlanda? Handla det om manglande oppgjer med fortida? Eller om den miserable situasjonen i notida, med høg arbeidsløyse og folk som kom inn frå vest og fekk høgare lønningar enn dei som alltid hadde budd i aust? Eg kom sjølv frå vest, budde i subsidiert leilegheit og hadde ei stipendiatlønn dei tyske studentane berre kunne drøyme om. Var eg sjølv ein del av løysinga, som ambassadør for den opplyste verda? Eller var eg del av problemet med veksande forskjellar?
Herregud, som dei lo, dei tyske studentane, då vi snakka om tilhøva i det som ein gong var DDR. Eg forsøkte å vise sympati for situasjonen og for gjenreisingsprogrammet Aufbau-Ost. «Der Heming aus Norwegen unterstützt den Aufbau-Ost», sa studentane og flirte. Ha-ha-ha-ha! Vel hadde dei eit tradisjonsrikt universitet i Greifswald, men dei fleste av studentane ville reise vestover så snart dei fekk sjansen. Dette var også ei lekse dei hadde lært seg etter die Wende. Kvar ei kvinne og kvar ein mann måtte røkte sine eigne opportunities. Og moglegheitene låg helst ein annan stad. Då var det berre å følgje etter. Vegen gjekk alltid mot vest, vekk frå Greifswald.
«Den store geigertæller bipper roligt»
Den danske diktaren Peter Laugesen var òg i Greifswald. «Greifswald er et mareridt af Ruinenwert», skreiv han i boka Trashpilot (2000). Caspar David Friedrich hadde romantisert ruinane frå fortida. For Laugesen var det byen sjølv som var blitt til ruin. Frå Greifswald reiste Laugesen vidare mot aust, forbi det nedbygde kjernekraftverket i Lubmin. Ein gong skulle det vere kraftkjelde til bonde- og arbeidarstaten. Frå seglbrettet mitt i Greifswalder Bodden såg eg alltid tårna frå kjernekraftverket. Dei hadde starta nedbygginga med ein gong etter die Wende. Tsjernobyl låg berre nokre år tilbake. Men det er ikkje berre å skru av ein knapp for å stenge eit kjernekraftverk. «Er det stråling her», spurde eg då eg var på omvising. Kontrollpanela med kyrilliske bokstavar vitna om den gamle tida. «Det finst stråling overalt», sa omvisaren med eit smil. Han hadde vore fagarbeidar på kraftverket. No hadde han omskolert seg og blitt gaid for slike som meg.
«Den store geigertæller bipper roligt i Lubmin», skriv Peter Laugesen. Du treng ikkje eingong stoppe bilen for å høyre han. Den spisse lyden trenger seg gjennom panseret og duren frå bilmotoren. Den siste gongen eg køyrde forbi, skrudde eg musikken ekstra høgt. No ville eg lenger aust, til Peenemünde, for å sjå staden der Wernher von Braun hadde utvikla rakettane V1 og V2 under krigen. Wernher von Braun var ein genial rakettforskar, men han hadde også vore medlem av NSDAP og SS.[5] Etter krigen fekk han statsborgarskap i USA og blei leiar for «the U.S. Army ballistic-weapon program» i Huntsville, Alabama. I Tyskland utvikla han rakettane V1 og V2, som blei sende mot mål i vest. I USA utvikla han Pershing-rakettane, som blei retta mot mål i aust.[6] Då han var på laksefiske i Noreg etter krigen, handla alt om NASA og ikkje om NSDAP. Avisa Ryfylke (18.09.1970) presenterte han som «vår største romfartsekspert». Tenke seg til. Rakettforskaren fekk ikkje laks på kroken.
Berlin 2015
Vi var på veg heim. Heile familien hadde reist med tog til Berlin. Vi hadde sett Brandenburger Tor, Riksdagen, Holocaust-monumentet og keisar Vilhelms minnekyrkje. Vi hadde vore i dyreparken og på museumsøya. Minstejenta på fem var blitt stor nok til å ha byferie. Og gutane på ni og elleve hadde forstått at det var moro å gå på museum. Men det var nok aller mest spennande å ta heisen opp i fjernsynstårnet over Alexanderplatz.
Det var fint å reise med tog. Ikkje noko stress med sikkerheitskontrollar og innsjekking. Hovudet til Frøken Kanin stakk opp av sekken til minstejenta. Her var det berre å gå om bord. Ungane sette seg til med bøker og dippeduttar. Mor og far glei inn i døsig feriemodus på veg mot regnet og kvardagane i Bergen.
God reise
Det var ikkje soldatar om bord i dette toget, ikkje som den gongen i 1989. Men det var grensepoliti om bord. No gjekk dei gjennom toget og nikka til oss som hadde funne plassane våre. Ikkje éin gong på heile turen måtte vi vise fram pass eller legitimasjon. Men no stoppa politiet opp hos ein familie litt lenger bak i vogna. Også dei hadde ungar og godt med bagasje. Dei var nett slik som oss, berre litt mørkare i huda. Politiet tok seg god tid. Var det rutine? Var det rasisme? Eller var det noko heilt anna?
Ungane merka ingenting. Men vi vaksne burde forstått. For berre to månader sidan hadde det vore landsmøte i Framstegspartiet. Nestleiaren steig opp påtalarstolen, og på brystet hans stod det «Good journey» med store bokstavar. – Eg tok berre den skjorta som låg lengst framme i skapet, sa politikaren.[7] Uroa i Midtausten hadde fått folk til å flytte på seg. Fortvilte menneske frå Syria såg ikkje lenger noka framtid i heimlandet. Kva hadde vi gjort, med doktorgradane våre, om vi var i deira stad? Vi hadde ikkje hatt noko val. Vi måtte berre ha komme oss vekk. Og om utvegen gjekk over havet, så hadde vi reist over havet. Slik hadde oldefar min ein gong reist over havet til USA. «Good journey», var helsinga flyktningane fekk med seg på vegen. Det var noko til bodskap.
I september gjekk eit anna bilde over verda. Ein liten gut som heitte Alan Kurdi, hadde vore på veg over Middelhavet. Han hadde ikkje hatt noka god reise. På bildet låg han med ansiktet ned på ei strand i Tyrkia, som ein Pinocchio som hadde rive seg laus og gått tom for krefter. Kollegaen min Pål klipte ut bildet og festa det til veggen på kontoret. Studentane som kom til rettleiing, fekk innspel frå Pål mens dei såg bildet av vesle Alan der han låg livlaus på stranda. Det var hardt, men det var rett. Slik var rammene omkring vår eiga verd. Dei same leiarane i Europa som blir skremde av muren som Trump vil byggje på grensa til Mexico, gir ordre om å styrke vernet rundt yttergrensene til EU, skriv Göran Greider og Åsa Linderborg.[8] Men slikt trong ikkje vi å tenke på der vi glei frå den eine nasjonalstaten til den neste. Ingen sjekka passa våre. Vi hadde ei god reise. Men så snart vi brukte auga, fekk vi dårleg samvit.
«Wir schaffen das»
Vi hadde sett spora frå dei gamle sivilisasjonane i Midtausten i Pergamonmuseet. Vi hadde gått gjennom Ischtar-porten frå Babylon og inn i samlingane frå Mesopotamia, Syria og Anatolia. Ein får alltid historia så tett innpå seg i Berlin. Då vi var i keisar Vilhelms minnekyrkje, var det politifolk på alle kantar. Det var venta ein demonstrasjon utanfor kyrkja, og det handla om Israel. Snart høyrde vi høge rop mot sionistane. Demonstrantane ropte «Faschisten raus» og «Freiheit für Palestina». Slikt kjennest særleg sterkt i Berlin. Eldsteguten hadde tent lys for fred og forsoning inne i kyrkja. Men demonstrantane brukte ord som handla om alt anna enn forsoning. Yngsteguten blei skremt, for noko slikt hadde han ikkje sett før. Noko slikt hadde vi heller aldri fått sjå i det store landet Syden. «Kanskje var desse sanntidsbilda frå konflikten i Midtausten den viktigaste augeblinken i ferien», noterte eg i feriedagboka. Berliner Zeitung fortalde at om lag 2 500 «Israel-fiendar» skulle demonstrere i høve «Al-Quds-dagen». Quds tyder Jerusalem på arabisk. «På demonstrasjonen vil ein agitere for erobring av Jerusalem og utsletting av Israel, sjølv om arrangørane offisielt er imot antisemittisme», skreiv avisa.[9] Det var venta motdemonstrantar frå ungdomspartiet til Die Grünen og frå forbundet for dei lesbiske og homofile. Men kvinna i resepsjonen i kyrkja var uroleg då ho fortalde oss kva som var på gang.
Det finst stråling overalt sa omvisaren med eit smil
«Wir schaffen das», sa Angela Merkel seinare på hausten og opna grensene. «Berre kom igjen», sufflerte leiarane i næringslivet.[10] Så kom valet i 2017. Det høgreorienterte partiet Alternative für Deutschland fekk 12,6 prosent av stemmene. Partiet fekk mest støtte frå «dei nye forbundsstatane», altså frå det gamle DDR. I Mecklenburg-Vorpommern, min gamle delstat, fekk dei 18,2 prosent.
Oppgjer med fortida
Kvifor hadde det gått slik? Professor Bernt Hagtvet hadde svaret på reie hand. «Det kom ikkje til eit oppgjer med fortida i DDR lik oppgjeret i Vest-Tyskland», analyserte Hagtvet. «DDR skar av all debatt om ansvar ved å seia at regimet dei stod for, ikkje var del av denne soga.»[11] Dette fekk eg berre ikkje til å stemme. Studentane i Greifswald hadde fortalt meg ei anna historie. Når dei snakka om DDR, snakka dei om ei tid som var gjennomsyra av antifascisme. Greitt nok, det hadde vore ei historie i svart og kvitt der Sovjetunionen, Den raude armeen og DDR var på den gode sida. På den andre sida stod dei vonde fascistane, nazistane og ugjerningane til Wehrmacht, dessutan Vest-Tyskland som hadde fått Marshall-planen i gåve frå USA. Ei jente fortalde meg at den eine bestefaren hennar fall i krigen, mens den andre blei hardt skadd på austfronten. «Eg blei skremt av undervisninga om nazismen og den andre verdskrigen», fortalde ho. Denne undervisninga byrja i andreklasse. Skulle dette vere manglande oppgjer med fortida?
Eg sende artikkelen til ein av dei eg blei kjent med i Greifswald. «Skjønner ikke, hvilket oppgjør i Vest-Tyskland?» fekk eg til svar. Det var då ei kjent sak at svært mange av dei som byrja karrierane sine i Det tredje riket, fekk halde fram i Vest-Tyskland etter krigen. Heiko Uecker, som hadde vore professor i nordisk litteratur i Bonn, fortalde ei liknande soge. «Det at det tyske samfunnet var gjennomsyret av NSDAP-folk etter 1945, er nå en velkjent sak og ofte behandlet», skreiv han på e-post.[12] Göran Greider og Åsa Linderborg hadde også andre forklaringar: «Det er ekspertane, dei profesjonelle og elitane som har drive fram dei største krisene dei seinaste tiåra.»[13]
Dette handlar om mykje meir enn «berre» kampen om historia. Det er ein kamp om kva samfunn vi skal bygge her og no og i framtida. Eg måtte gå tilbake til boka av Wolfgang Engler og Jana Hensel som eg hadde med meg då eg gjekk på gjengrodde stigar på Handelshøgskulen. «Kven er vi?» spurde dei kvarandre. «Kva vil det seie å vere austtysk?» Ingen av dei er apologetar verken for DDR eller for dei nye forbundsstatane. Jana Hensel seier det var hendingar i aust som kan kallast «pogromar».[14] Deira blikk på historia skil seg likevel sterkt frå analysen til Hagtvet. Dei meiner det er utviklinga etter 1989 som har skapt grobotn for dei høgreradikale i aust. «Det har økonomiske, mentale, men også psykologiske – ja endåtil sjelelege grunnar», seier Jana Hensel. «Har mange av desse menneska sjølv ei kjensle av at dei ikkje er velkomne? Av at det ikkje finst nokon plass for dei i samfunnet? Eg trur det handlar om noko slikt.»[15]
Jana Hensel var 13 år i 1989, men det er ho som snakkar tydelegast om korleis folka i vest feiltolkar historia i aust:
Det vesttyske blikket trur jo så gjerne at nynazismen i DDR kan botne i den manglande oppgjeret (Aufarbeitung) med nasjonalsosialismen. Etter mi meining vil ei slik vurdering helst vere ei overdriving. Mange vesttyskarar kan rett og slett ikkje førestille seg korleis det antifascistiske narrativet trengde seg gjennom alle delane av det austtyske samfunnet. Sjølv i min eigen barndom voks eg opp i ei tid der eg framleis hadde den andre verdskrigen tett innpå meg. Meir enn førti år etter at han var slutt, var krigen framleis synleg på alle kantar.[16]
Slik ser altså historia ut når du ser ho frå den andre sida. Frå innsida av det som ein gong var DDR. Og når dei andre ser tilbake på oss, ser dei eit hegemonisk blikk som tolkar historia slik at det kostar minst for oss som er innanfor og som gjer det godt. Det er helst dei andre si skuld at det går gale i aust. Det handlar ikkje om at vi har sett opp ei verdsordning som skaper tydelege skilje og veksande forskjellar mellom menneske. Og når Donald Trump vinn valet i USA, handlar det ikkje om politikken under Clinton, Bush og Obama. Også då er det dei andre, denne gongen russarane, som har manipulert valet.
Wolfgang Engler og Jana Hensel viser korleis historia ser ut når du ser ho frå den andre sida. Deira versjon fell saman med historia slik ho var forankra i erfaringane til dei som hadde vakse opp bak muren, dei som såg høgreekstremistane i auga mens dei reiv sund flygeblada deira. Analysen av dei andre handlar også om vår eiga evne til å analysere oss sjølv. Her slit vi med våre eigne svin på skogen. «Donald Trump är ingen gåta», skriv Göran Greider og Åsa Linderborg. «Han är resultatet av den globala liberalismens och borgerlighetens totala brist på självreflektion.»[17]
***
Familien lenger bak i vogna fekk bli med vidare. Kanskje var dei akademikarar på ferie? Kanskje var dei flyktningar som hadde papira i orden? Eg veit ikkje. Dei tre turane til Tyskland har vore ei danningsreise i tre stadium. Vi har flytta på murane. Men muren i hovuda – die Mauer in den Köpfen – han står der framleis.[18]
[1] Engler, Wolfang og Jana Hensel. 2018. Wer wir sind. Die Erfahrung, ostdeutsch zu sein. Berlin: Aufbau. Side 148. Her og seinare står eg sjølv for omsettingane frå denne boka.
[2] Fløgstad, Kjartan. 1998. Dei ytterste ting. Nødvendighetsartiklar. Oslo: Gyldendal. Side 8.
[3] Jyllandsposten, 16.01.2000. Lenke: Stasis danske skole – Indblik (jyllands-posten.dk)
[4] Schmidt, Regin. 2009. PET’s overvågning af Danmarks kommunistiske parti 1945-1989. PET, de danske kommunister og østlig efterretningsaktivitet. København: Justisministeriet. Side 254.
[5] Etter snl.no, lese 10.06.2021.
[6] Etter Britannica Academic, lese 10.06.2021.
[7] Etter VG, 05.05.2015.
[8] Greider, Göran og Åsa Linderborg. 2018. Det populistiska manifestet. Stockholm: Natur och kultur. Side 107.
[9] Al-Quds-Tag in Berlin: Israel-Gegner hetzen auf Protestmarsch durch Berlin (berliner-zeitung.de)
[10] Engler og Hensel 2018. Side 264.
[11] Hagtvet, Bernt. 2017. Tung tysk tale. Dag og Tid, 29.9.2017.
[12] Epost frå Heiko Uecker til Heming H. Gujord, 19.10.2017.
[13] Greider og Linderborg 2018. Side 67.
[14] Engler og Hensel 2018. Side 114f.
[15] S.st. Side 117.
[16] S.st. Side 119f.
[17] Greider og Linderborg 2018. Side 33.
[18] Eg vil rette ein stor takk til studentar og tilsette ved Nordisches Institut, Universitetet i Greifswald, for stor gjestfridom og lærdom våren 2001.
