Ei livshistorie skriven av andre.
Av Jeli Violeta Villanueva Storsve
«Eg er Christina, pappa henta meg i Guatemala, mamá var for fattig og sjuk til å ha meg, og eg hadde ein storebror som var nokre år eldre enn meg, og det er klart at ho valde han framfor meg, for eg var jo ikkje eingong fødd, det er vanskelegare å velje bort eit barn du alt kjenner, har levd saman med, vore mamma til i fleire år. Eg var to og ein halv månad hos mamá før eg var på ein heim med fleire andre barn som venta på å bli henta av dei nye foreldra deira, så kom pappa og henta meg, og da møtte han mamá, så eg har alltid visst kven dei er.»
Da eg fortalde den komprimerte livshistoria mi på eiga hand i barne- og ungdomsåra, trekte eg alltid pusten godt inn før kvart einaste ord flaut ut av munnen min som ein sjellaus straum. Alle orda vog det same, like lite eller like mykje, nesten som ein robot som er programmert til å bruke passande ord for å aktivere menneskelege kjensler som melankoli og medkjensle med eit snev av sorg og medynk. Eg svara slik fordi det var det eg hadde lært, det var forventa, og eg kunne ikkje noko anna. Nokre gonger såg eg at den som stod midt i ordstraumen, blei rørt og freista å tørke bort tårer frå augekroken, samstundes som dei smilte til meg med det varmaste smilet dei kunne få til der og da. Andre gonger skjøna eg ingen ting, som den gongen mamma fekk rabatt på dei dyre kleda ho skulle kjøpe i ein fjong klesbutikk som nett hadde kome til torget i byen. Innehavaren smilte tappert til mamma, og mamma la handa si på hjartet sitt medan ho tørka bort ei tåre. Eg hadde berre svara på spørsmålet om kor eg kom frå.
Historia om meg finst òg i andre versjonar ved ulike aldrar, til dømes i medisinske epikrisar, psykologiske journalar og oppfølgingsrapportar mamma og pappa var forplikta til å skrive til adopsjonsformidlaren om utviklinga mi ved 12, 15 og 18 månadar. I desse rapportane kan eg lese om alt frå kor mange tenner eg hadde (åtte framtenner, fire hjørnetenner og fire jekslar) til at eg «ofte ler hjarteleg når storesyster tøysar med ho». Eg har alltid hatt tilgang til desse dokumenta, og blant dei er det eit svært verdifullt brev som fortel om meg da eg var ein to og en halv månad gamal baby. Eg har lese teksta på desse tre sidene så mange gonger at skrifta er i ferd med å forsvinne. Kvar gong bit eg meg merke i noko nytt, ein eller annan detalj som bekymringsverdig ofte viser seg å hamne i kategorien «eksistensielle detaljar som fører til store emosjonelle reaksjonar». Her er starten på historia mi, fortalt med andre ord.
Les òg: Der vi kjem frå – De donde venimos
Underskrifta
Guatemala, 20/9 1978 (G.20.9.78) Litt – men ikke saa veldig – redd er jeg for at dere naa sier nei til det lille barnet jeg har til dere: en yndig straalende blid pike paa 2 ½ maaned! Jeg faar bare bekjenne at jeg alt har skaffet morens underskrift paa at hun gir barnet til dere og haaper det er i orden. Og her er da lille Irenes historie: …
75 dagar etter at eg såg dagens ljos på eit sjukehus i Guatemala by, hadde eg alt fått eit mellombels norsk namn, Irene. Eit namn eg aldri har likt eller følt meg heime i, kanskje fordi det i røynda aldri har vore mitt. Når eg les at det er av gresk opphav og betyr «fred», tenkjer eg at det er godt at eg ikkje skulle bere den enorme vekta av å føle at eg måtte skape fred eit heilt liv. Men eg veit at arbeidet med å frigjere meg frå å skape fred for andre, for så berre å freiste å skape fred i meg, enno er noko eg kjempar med. Kvar dag.
(G.20.9.78) Mens Lise Jørgensen var i Guatemala i juni maaned som stork, fikk jeg vite om en mor som ønsket aa gi fra seg barnet hun ventet. Sammen var Lise og jeg ute og snakket med henne. Hun arbeidet da hos en familie langt i utkanten av byen som hushjelp og har en liten gutt fra før paa 3–4 aar. Tidligere hadde hun arbeidet et sted bare for kosten, naa syntes hun at hun var heldig fordi hun fikk ha gutten hos seg og litt lønn. Men med to barn ville det være umulig aa finne arbeide. Vi ble derfor enig med hennes arbeidsgivere om at jeg skulle faa beskjed saa snart barnet var kommet til verden, slik at jeg kunne hente det alt paa sykehuset (foruten aa kjøre moren (… Cristina …) hjem igjen). Saa hørte jeg bare ikke noe mer. Jeg hadde til og med faatt et identitetspapir av moren som jeg ble sittende med.
Å bli henta
Forteljinga om kvifor eg er her i Noreg, var for meg i barneåra slik: «Mor di var fattig og sjuk og kunne ikkje ha deg hos seg, ho gav deg vekk i kjærleik og ønskte at du skulle få moglegheita til eit betre liv. Mor di var ei sterk kvinne. Tenk at ho hadde ein slik styrke, og at ho makta å setje sine eigne kjensler til side slik at du kunne kome hit. Du må aldri tvile på at du er eit høgt elska barn, eit barn som vi har venta på i så mange år, eit svært ønskt barn.»
Og forteljinga om livet før Noreg var omtrent slik: «Mor di bestemde seg alt da ho var gravid, for at ho skulle gje deg bort, og du var berre to og ein halv månad hos ho før du blei sendt til ein heim med fleire andre små barn som venta på å kome til foreldra sine i Noreg. Der var du i ti månadar før pappa henta deg. Du blei godt teken vare på av nokre snille og flinke damer. Ei av dei heitte doña Rosa og kom seinare på besøk til Noreg.»
Tenk å skildre eit spedbarn si livshistorie så komprimert til meg. Det var omtrent like kort som eit samandrag til ei tåreperse av ein film som dei sende på sundagskveldane på nittitalet. Dei skildra ikkje det at eg brått mista mor mi, mamá, eller at eg som baby faktisk stadig såg opp på nye andlet som eg ikkje visste om kom til å bli der med meg eller ei. «Venta på å kome til foreldra sine …» Kva for eit spedbarn ventar aktivt på dei nye foreldra sine? Er det ikkje fullt oppteke med å suge til seg næring, spegle seg i uttrykka til dei som held det og søkje varmen frå ein kropp? Eg minnest at eg sjølv fortalde dette igjen og igjen i barndomen: «Så venta eg på mamma og pappa.» Og alt eg kan forstå når eg høyrer vente-verbet no, er at det verbet berre kan brukast av eit barn som har forstått at det er overlate til seg sjølv av foreldra. Samstundes må denne ungen også ha eit modent medvit som ein ungdom eller ung vaksen som forstår at snart kjem faktisk ei mamma og ein pappa som skal ta vare på deg igjen.
(G.20.9.78) Tiden gikk, jeg undret meg litt paa hva som kunne ha skjedd, men siden de bor så uendelig langt av lei, ble det stadig utsettelser med aa dra av sted og finne ut av saken. Jeg regnet med at hun kunne ha ombestemt seg og kanskje funnet en løsning til aa beholde barnet. (…) Men omsider, naa paa lørdag ettermiddag tok jeg turen ut til Cristina. Og da fant jeg at hun hadde sluttet i husposten sin. Regnet alt slaget for tapt da husmoren sa at hun bodde like i naerheten, og at jeg kunne vel se etter henne der. Ja, jeg var jo sikker paa et negativt resultat mer enn noensinne, men saa var det dette identitetspapiret da som hun burde faa tilbake.
Eit anna liv
Har du nokon gong tenkt på om du kunne ha fått eit anna liv, ein annan skjebne? Kor stor var sjansen for at det kunne skje med deg? Når eg les byrjinga på mi eiga historie, ser eg at min skjebne låg i andre sine hender. To kvinner møtest. Ei gravid brun kvinne med ein son frå før og ei kvit trebarnsmor. Korleis mamá fekk nyss om at kvinna tok seg av barn som skulle adopterast vekk, veit eg eigentleg ikkje. Kanskje det var via ei venninne som var i same situasjon, eller kanskje det var noko alle berre visste? Dei avtalte at eg skulle bli henta alt på sjukehuset. Før eg rakk å sjå mamá, føle ho, kvile i hennar blikk og gråte til ho la meg inntil brystet.
(G.20.9.78) Vi (guttene mine og jeg) fant huset, men Cristina var ikke hjemme.
Idet eg les dette, blir eg lita igjen og let meg sjølv drøyme om korleis det kunne ha vore: Om mamá ikkje kjem heim, så kan eg bli hos ho. Eg kan vekse opp der i lag med storebroren min, eg kan bli ein av dei, bli verande. Kjære mamá, ikkje kom heim, ikkje kom heim. Eg vil berre vere hos deg, i varmen din, den einaste varmen eg har kjent i 75 dagar. Eg vil ikkje lukte noka anna lukt enn di lukt, eg vil berre høyre di stemme. Eg vil berre at du skal trøyste meg når eg græt. Eg vil ikkje ha nokon annan enn deg. Eg vil berre ha deg.
(G.20.9.78) Hun var gaatt for aa kjøpe brenne. Mannen i huset ble nysgjerrig, litt skeptisk var han vel ogsaa ved aa se en «gringa» utenfor sitt hus. Men han var ikke uvennlig, saa vi pratet om løst og fast mens vi ventet paa at hun skulle komme tilbake. Han sendte ogsaa en liten datter av sted for aa skynde paa Cristina. Imens fortalte han meg at Cristina var kommet til dem helt fortvilet og hadde bedt om aa faa bo hos dem til barnet ble født, for hun hadde ikke noe sted aa vaere. Husmoren i forrige jobb og hun var røket uklar, og hun ble kastet paa dør, viste det seg. Familien som hun naa bor hos viser nok en gang klart at fattige mennesker i Guatemala utviser en praktisk nestekjaerlighet som det vel ikke finnes maken til paa denne jord. Jo, Cristina fikk bo der (ikke jobb), de passet gutten for henne mens hun var paa sykehuset, de er snille og gode mot henne, de kjøpte sko paa gutten hennes osv.
Når eg ser meg sjølv på bileta frå denne tida, ser eg ei lita jenta, ein baby i svart-kvitt. Svart hår, svarte auge, kvite kleda.
(G.20.9.78) Cristina kom omsider med veden, men da hadde jeg alt gitt opp ventingen og gaatt tilbake til bilen.
Tankespinn
Den vesle versjonen av meg tenkjer oppglødd: Ja! Eg kan bli hos mamá! Ho kom ikkje, og i nokre minuttar er skjebnen min at eg kan bli i Guatemala!
(G.20.9.78) Heldigvis fikk jeg se toppen av en plankebunke over en haug – vi løp tilbake, og der var hun.
Hjartet mitt slår langsamare, munnen blir tørr, og tankespinnet stansar heilt opp.
(G.20.9.78) Cristina fortalte saa at hun hadde prøvd aa faa tak i meg, før barnet ble født. Likesaa ba hun en sosialarbeider om aa ringe meg fra sykehuset (det skjedde aldri, de er helt hjerteløse). Da jeg ikke dukket opp, kom hun i en forferdelig vanskelig situasjon. Hun hadde ikke klaer selv, heller ikke noe aa kle babyen med (dette 24 timer etter fødsel). Kan ikke huske hva hun fortalte videre – men hun kom seg hjem igjen til denne familien. Da vi snakket sammen paa lørdag, oppfattet jeg det slik at hun naa ikke var interessert i aa gi fra seg barnet. Vi skiltes som gode venner like fullt, men det falt meg inn aa gi henne en lapp med telefonen min paa. Hvis hun noen gang trengte til meg, fikk hun bare ringe.
Med mamá
På dei tre tettskrivne skrivemaskinsidene er det skråstrekar over o-ane for å få fram dei norske ø-ane. Nokre stadar er bokstavane retta opp eller gjort tydelegare med ein blyant, og det er lett å sjå kor rettetasten har gjort sitt inntog. X-ane ligg hardt oppå ord eg gjerne vil lese, eg freistar å tyde teikna, men gjev opp ganske snart. Heldigvis ser det ikkje ut til å skjule seg ein alternativ røyndom bak X-ane.
I nest siste avsnitt på side to står det skrive med blyant: «Irene er født 8/7.» Og det er jo slett ikkje sant. Riktig nok er det berre ein dag forskjell, men like fullt blei eg fødd ein heil dag før. Nedst på side tre under namnetrekket til avsendaren er det teikna ei slags planteikning, ei enkel skisse av det som var heimen min dei fyrste månadane av livet mitt. Det er nesten ikkje plass til noko meir på arket, men like fullt er det klemt inn nokre handskrivne linjer om at Irenes etternamn, mitt etternamn, i passet og dermed i folkeregisteret i Guatemala, er Olsen Thrane, etternamna til foreldra mine, men sett i latinamerikansk rekkefølgje med fars etternamn, så mors. Desse linjene fortset oppover langsida av arket og inneheld informasjon om korleis foreldra mine må gå fram for å namngje meg på byråkratisk vis. Det er mykje byråkrati som må til for å gjere ein unge lovleg sett til sin eigen unge.
(G.20.9.78) Stor var min overraskelse da mannen i huset ringte sent paa kveld samme dag og sa at jeg kunne faa barnet. Jeg kunne nesten ikke tro det, men lovet aa komme mandag morgen hvis hun ikke hadde XXXXXX ombestemt seg innen den tid.
Eg har alltid klamra meg til vissa om dei to og ein halv månadane eg var med mamá. Det har redda meg frå ein skjebne verre enn … Eg kan vel ikkje seie «døden»? Men det å bli tatt bort frå mor si før ho rekk å få deg opp på brystet, er så hjarteskjerande traumatisk for begge. Altfor ofte i alle land opp gjennom tidene har altfor mange kvinner født bak ei slags gardin som blei hengt opp like overfor magen, slik at mora ikkje eingong skulle få sjå ungen sin før han blei tatt bort. Diverre høyrer det ikkje berre fortida til, det skjer også i dag. Dei trur den usle gardina hindrar morskjensla i å strøyme i full fart etter ungen. Den ofte unge mora ligg igjen med eit stort fysisk sår i livmora og eit enda større eit i hjartet. Ungen har nett blitt sendt ut på ei utrygg reise med det første såret godt planta i kropp og sjel. Det ville vere underleg om mora ikkje kjende at ein del av ho døydde, eller at ho no lid ein skjebne verre enn døden.
Gi bort eller forlate
Når eg les at skjebneplanen min var å bli henta idet eg blei fødd, kjennest det som om bakken skjelv under meg. Små, kontrollerte skjelv. Dei er akkurat ubehagelege nok til å minne meg på at eg aldri kunne ha gjeve bort det nyfødde barnet mitt. Eg har brukt fleire tiår på å forstå, forklare og forsvare mi eiga mors val om å gje meg bort. «Mor di bestemde seg alt da ho var gravid for at ho skulle gje deg bort.» Når eg så les at ho faktisk fann ei løysing da ingen dukka opp for å hente meg på sjukehuset, og at ho så endra meining, så veks det ein tvil i meg. Eg tvilar på at ho faktisk valde å gje meg bort. Eg har brukt fleire tiår på å omsetje «å gje bort» til «å forlate». Mi mamá me abandonó. Mi mamá forlét meg.
(G.20.9.78) Først da fikk jeg se Irene (hun er kalt Lesbia Violeta av moren). Og for en skjønn unge! Store brune øyne, en nydelig munn, vakre trekk, bløte, svarte krøller, gylden hud (ikke spesielt mørk), spe kropp. Hun virker frisk og for seg for alderen, følger veldig med i alt som foregaar.
Eg greier knapt å fatte kva slags funksjon desse orda eigentleg hadde. Her blir eg fødd i skrift som blir send over Atlanteren til eit norsk par som er tidleg i trettiåra. Den første skildringa av meg som person kjennest med eitt som eit slags innsal, og eg undrar meg over at sjatteringa i hudfarga mi er eit tema. Foreldra mine fekk eksplisitt informasjon om dette.
Med lys hud
For å freiste å forstå kvifor må vi enda lenger tilbake i tid, til 817 dagar før eg blei fødd, til Oslo, 9. april 1976. I dokumentet frå medlemsorganisasjonen Adopsjonsforum til komande adoptivforeldre stod det:
Til utenlandskontakten må dere gi så mange opplysninger som mulig, og dere kan skrive ganske åpent og fritt. Hun vil «sile ut» hva som er klokt å si videre. Hun må selvfølgelig ikke minst få deres ønskemål med hensyn til adoptivbarnet:
Alder – gi henne den alder dere helst ønsker, og den absolutte maksimum-alder
Kjønn – hvis det spiller noen rolle
Rase – (mestiz, indianer, negroid innblanding)
Farge – (mestiz = blek – solbrun – mørk solbrun) (indianer = solbrun – mørkere enn solbrun) (negroide bl. = solbrun – mørk)
BARNETS NORSKE NAVN, både for gutt og pike (hvis det ikke er HELT UMULIG å ta alternativt kjønn) Så er det bare å vente …
Korleis kan ein eigentleg velje alder, kjønn, rase og farge på barnet du skal overta? Ta? Eg har stadig prøvd å forstå det ut ifrå tida da dei skreiv det, og eg har sagt til meg sjølv at deira verdsbilete var eit heilt anna enn mitt, enn vårt. Likevel klarar eg ikkje å stagge kvalmen når eg les desse orda i dag.
He dado luz a cuatro niños. Y cada niño puedo describir de la misma manera que me describió el 20 de septiembre del 1978, pero nunca lo haría, porque es tan absurdo y mórbido. Eg har født fire barn. Og eg kan skildre kvart og eit av dei på same måte som kontaktpersonen til Adopsjonsforum beskreiv meg den 20. september i 1978, men eg hadde aldri og kjem aldri til å gjere det, for det er så absurd og morbid.
Den første sorga
Gråtkvelt tvingar eg meg til å prøve likevel. Eg ser for meg den fyrste guten min berre minuttar etter at dei trekte han ut med tong, etter atten timar med fødselsstrev, og la han opp på brystet mitt.
Først da fekk eg sjå sonen min (han fekk det unike namnet av oss i gåve). Og for ein skjønn unge! Store brune auge, ein nydeleg munn, vakre trekk, mjuke, svarte krøller, gyllen hud (ikkje spesielt mørk), kraftig kropp. Han verkar frisk og for seg for alderen, følger veldig med i alt som føregår.
Skjelva er ikkje lenger berre i bakken og langt ifrå små og kontrollerte. No dirrar heile kroppen min. Tårene stoppar ikkje. Eg har direkte kontakt med den fyrste usynlege sorga mi. Ei sorg eg ikkje kunne forstå eller setje ord på før eg var ung vaksen.
(G.20.9.78) Ernæringen har ikke vaert den beste, moren har gitt henne litt bryst, men ellers en noksaa haapløs morsmelktype pluss maisvelling som jo er ren stivelse. Like fullt er hun ikke tynn, men det ville jo ikke ha gaatt i lengden paa den kosten. Jeg glemte aa fortelle at paa høyre side av ansiktet, like inntil øret har hun en rød føflekk, saa stor som en tiøre (den skjemmer ikke). Irene ligner paa sin mor, og faar hun ogsaa de store, hvite, friske tennene som moren har, ja da blir Irene en skjønnhet med tiden.
Eg lar høgre peikefinger famle seg fram til tinningen, og eg kjenner meg lett igjen. Det er berre eit mjukt krater igjen etter hemangiomen. Var det viktig for mamma og pappa å vite noko om tannkvaliteten min? Bidrog denne informasjonen til at dei blei overtydd om at eg var den riktige ungen, ein unge verd å ta vare på? Sikra den dei eit vakkert barn? Fyrste gong eg såg noko som minte om eit slikt innsal, var da eg var ungdom. Eg trur det må ha vore i Spielbergs film Amistad, da slaveeigarane tvinga fram slavane og viste musklane og tennene deira før pengar bytte hendar, og slavane blei sendt til ein plantasje for å arbeide til dei døydde. Den gongen verken såg eller tenkte eg noko særleg på likskapen, men no må eg kjempe for å ikkje sjå det.
Mjølk med sukker i
Det finst nokre fleire bilete av meg ifrå tida på barneheimen, og etter kvart som tida går, og eg veks, ser eg at eg framleis er heilt kvit. Huda er nesten gjennomsiktig, medan håret enno er ravnsvart, krøllete, det veks fritt og følgjer sin eigen veg. Eg kan òg sjå at eg er lubben. Kanskje ikkje meir lubben enn småbarn flest, men eg lurar jo på kva dei gav meg å ete. I oppveksten fekk eg vite at dei gav meg mjølk med rikelege mengder sukker i, og at dei heldt meg inne så mykje som mogleg, slik at eg ikkje skulle bli for brun. Dei som var solbrune, var ofte bønder og jobba på jordet heile dagen i solsteiken. Dei som budde i byane og var fattige, var òg på gata i sola heile dagen. Gud forby at eg som ei 12 månader gamal lita jente skulle bli sendt til Europa og gje nokon eit slikt inntrykk. Dei snille og flinke damene på barneheimen førebudde eit så ljost og tjukt barn som mogleg, for å vise at dei hadde tatt godt vare på det. Eit barn som var klart for og verdig eit liv i Europa. Eit barn som både bar dykkar kvalitetsstempel på omsorg, og som ikkje under nokon omstende skulle bli avvist av dei vestlege foreldra, iallfall ikkje på bakgrunn av manglande omsorg frå fødelandet.
Idet eg skal til å falde brevet pent saman for å leggje det bort, lyser ein eksistensiell detalj mot meg på siste side, det einaste sporet eg har etter han som er grunnen til at eg finst.
(G.20.9.78) Jeg har glemt aa fortelle om faren – en ganske alminnelig sol-og vaar-mann fra Latin-Amerika. Han fant seg en ny kvinne mens hun enda ventet barnet og har aldri spurt etter ungen.
No skal eg byrje å fortelje livshistoria mi langsamt med god tid til å puste: Eg er Violeta. Eg har to mødrer og tre fedrar …
Violeta er tidlegare elev ved Forfattarskulen for skrivande med minoritetserfaring.
