Om dei tre verdene hans Jürgen Habermas og formalpragmatikkens grunndrag.
Jon Hellesnes
Dette forsøket på å gi ei kortfatta orientering om kva formalpragmatikken går ut på, er mindre pretensiøst enn forsøket på å gi ei tilsvarande orientering om samfunnsteorien til Jürgen Habermas. Formalpragmatikken er berre éin av fleire byggjesteinar i denne teorien. Likevel er det vanskeleg nok å få det til. Utviklinga av formalpragmatikken skjer i samband med gjennomføringa av prosjektet som heilskap, og dette har (førebels) nedfelt seg i eit hovudverk i to band på til saman godt over tusen, innfløkte sider. [i] Habermas har utfylt dette verket med to tilleggsbøker. [ii] Dessutan finst det fleire formalpragmatikarar enn han. Men eg trur det går om ein samlar det heile kring enkle, konkrete døme. Og det er dét eg prøver på her.
Eg kjem til å føre inn ein del tekniske termar undervegs. Dei vert forklarte, men ikkje definerte. Dei får si forklaring gjennom bruken eg gjer av dei. Tenk deg ein analogi. Tenk deg at du les ei fransk bok. Der er mange ord du ikkje forstår, men du gidd ikkje å slå opp i ordboka. Etter kvart forstår du likevel kva dei betyr. Det går fram av samanhengen.
Situasjonen eg skildrar og knyter drøftinga mi til, og som eg varierer på ymse vis i løpet av drøftinga, er tvitydig på blant anna dette viset. Den er relativt enkel, iallfall i utgangspunktet, den spelar seg ut i eit «enkelt» samfunn, eit vestnorsk bygdesamfunn slik det var om lag ved hundreårsskiftet. Det sameksisterer med moderniseringa, men er ikkje innhenta av den. «Likevel» viser situasjonen seg å vere mangbotna.
Og no går eg inn i tilværet slik det ein gong var − i avstengde, veglause dalar.
Soga om den store grisegalskapen
I det Herrens år 1900 heldt det på å skje ei stor ulykke på Liabø. Brått og utan varsel vart stor galten på garden galen, − raspande galen. Grisegalskap var ukjend der i dalen. Dei hadde ikkje høyrt gjete ei slik sykje før − ikkje han Lars Liabø, og ingen andre heller. Dessutan var Liabø-galten heller for mykje enn for lite roleg av seg til vanleg. Det var så vidt Liabø-Lars’en greidde å lokke han på purkene i paringstida. Og denne dagen, som sette eit så djupt og varig skilje mellom før og etter i tidsrekninga, luska han rundt heile føremiddagen og litt av ettermiddagen, mildt gryntande, og rota fredeleg i friluft bak inngjerdinga si, isolert frå purkene som rota på sin kant, også dei i friluft. Sonen som såg det heile, så å seie i fugleperspektiv, sat på løemønet og prøvde å gjere nytte for seg med ein hammar og nokre spikrar. Kona hans Lars dreiv med klesvasken bortved snorene. Husbonden sjølv sat i stovehuset og granska skrifta − Openberringane hans Johannes, må vite. Og brått var galten som forgjord. Det var som ei vond ånd hadde fare i han, og gryla var deretter. Han rende mot sperringa i stor fart, stanga seg veg, braut seg ut. Han virra øren og ættvill kring på tunet, hadde visst fått seg ein kraftig smell i skolten. Odelsguten trudde ikkje sine eigne augo, knapt øyro sine heller, sat der på mønet med hammaren løfta som til slag og med open munn − gav ikkje lyd frå seg. Men det gjorde gardshunden. Han sprang gøyande rundt galten, men på respektfull avstand. Han sprang i store ringar. Galten stod roleg ei kort stund, samla seg så til dåd. Og dåden galdt gardskjeringa. Han sette mot henne med ilskne gryl, og ho venta ikkje på han, må vite. Ho fòr nedover bratta i stor fart, og det var lurt, for galten var stor og tung og lite skikka til å springa ned bratte bakkar. Ho auka avstanden. Nede på flaten nådde ho ei stor furu med god margin, og i den klatra ho opp.
Då galten forstod at han ikkje hadde von om å få ta knekken på gardskjeringa, vende han seg mot gardshunden i staden. Han ana det livsfarlege i stunda og rende opp att den bratta han nyleg var komen ned, men det gjorde galten òg. Oppover fekk han større fart, og på tunet nådde han hunden att. Og endå om det var ein kraftig elghund, hadde han ingen sjanse. Han vart drepen på flekken. Galten reiv han sund med kvikke glefs. Guten på løetaket illskreik.
No var husbonden sjølv komen ut. Han hadde stogga skriftlesinga heller snøgt, bykst i støvlane og var klar. Han rekna seg sjølv som ein grisevand mann. Galten let seg nok stogge med faste øyregrep og myndig blikk. Skabningernes Herre skulde slaa til. Men då trudde han feil. Det var ikkje han Lars Liabø som rådde med galten, det var galten som rådde med han Lars, og då den rasande bonden sparka mot trynet til den like rasande galten, glefste den sistnemnde til, og reiv støvlen av. Og så måtte han Lars Liabø springe for livet med éin støvel. Då han runda fjøsnova, fekk han rive til seg ein møkagreip, og nyvæpna snudde han seg mot galten.
Då galten var stukken til blods tre gonger, forstod han at Liabø-Lars’en var om lag like farleg som han sjølv. Han Lars var då mellombels utanfor fare. Men kona sat ulande i furutoppen nede på flaten. Galten luska rundt på tunet, lumskt snøftande. Sonen sat vitskremd på løemønet, uskikka til vetig arbeid. Og han Lars mangla metoden til å fange ein galen galte åleine. − Nei, her må det grannehjelp til, tenkte han. Han gjekk inn i våningshuset og skifta på seg beksaumarane, fòr ut att og la i veg nedover med greip i neven. Av og til snudde han seg og hytte med greipa i tilfelle galten hadde planarmom eit bakhaldsåtak. − Eg vonar han Sture er heime, tenkte han Lars.
Det var ikkje lars liabø som rådde med galten,
det var galten som rådde med han lars
Lars Liabø kjem andpusten inn på tunet hans Sture Sutle, der han Sture sjølv sit med ljåen mot slipesteinen som son hans dreg.
− Du, Sture, Galten min er galen vorten. Har fått ei grisesykje eg aldri har høyrt om før. Han er mannevond, farleg for folk og fe. Kjeringa sit i ein furutopp oppå flaten. Guten sit på løetaket. Drap hunden midt på tunet, gjorde han. Han heldt mest på å drepe meg òg. Hadde eg ikkje fått tak i greipa, hadde det sett stygt ut.
Her går soga vidare i to versjonar. Han Sture oppfører seg ulikt i dei, og det er det einaste som skil mellom versjonane.
Versjon A
− Høyrt slikt! seier han Sture, og så seier han ikkje meir førebels. Han fer opp frå slipesteinen og inn i fjøset, kjem ut att med ein kveilreip. Så går han inn i våningshuset og hentar Krag’en og patronene.
− Ja, seier Sture, greier vi ikkje å rå med han, får vi ta eit slakt utanom slaktetida. Dei gir seg i veg mot Liabø, Sutlemannen føre og Liabø-mannen etter. Odelsguten på Sutle følgjer med lang avstand.
Versjon B
− Høyrt slikt! seier han Sture. He, he. Hm. Nei, berre driv på, du Per. Sveiv! Vi må verta ferdige med ljåane før kvelden.
Formalpragmatisk analyse av versjon A
I versjon A er alt greitt for han Sture Sutle, men det han forstår, når han oppfattar situasjonen, er mangfaldig. Når eg no tek for meg kva han oppfattar og «bringer det på begrep», er det omgrep som er framande for Sture. Det er formalpragmatikkens omgrep som no kjem i bruk.
Sture Sutle vert konfrontert med ein serie talehandlingar. Vi kan omtale den i eintal, som éi talehandling, og vi betraktar den då som ei «molekylær» talehandling samansett av ulike («atomære») einskildhandlingar. Det proposisjonale innhaldet til talehandlinga hans Lars Liabø er at galten hans lir av ein merkeleg grisegalskap og er farleg for folk og fe. Sonen sit redsleriden på løetaket, kjeringa sit i furu toppen, og hunden ligg sundriven og daud på Liabø-tunet. Dette innhaldet vert ikkje bore fram som rispe eller stubb, heller ikkje er det aprilsnarr eller grisevits. Det vert påstått, hevda som sant, den illokusjonære krafta er hevding.[iii] Sture Sutle forstår innhaldet og han forstår den illokusjonære krafta bak det. Og det han høyrer, høyrer han som ein sann påstand. Validitetskravet («der Geltungsanspruch») er i slike tilfelle sanning. Sture går utan vidare ut frå at validitetskravet let seg innløyse. Det forheld seg slik i den objektive verda, nærmare bestemt på Liabø, som han Lars har påstått. Men han høyrer det ikkje berre som ein sann påstand. Han høyrer det som noko meir, og viser det ved å gjere del han gjer. Han utstyrer seg og følgjer med.
Talehandlinga er sett fram i ein bestemt livsverdsleg kontekst, eit tradisjonelt, vestnorsk bygdesamfunn slik det var. Her fanst det ei klar normativ ordning av samhandlinga. Og at tale-handlinga til Liabø-Lars’en spelar seg ut på Sulle-tunet, betyr at han ventar seg hjelp frå Sutle-mannen. Den sistnemnde forstår då også straks at han skal hjelpe. Det gir seg ut frå ein norm som påbyr grannehjelp i slike tilfelle, ei norm som dei begge aksepterer som rett og legitim, eller rettare: dei aksepterer den som sjølvsagd. Tvil ved den er utenkjeleg for dei. Men dersom nokon hadde reist tvil ved den, så hadde han eller ho reist tvil ved normas rettleik. Validitetskravel i samband med normer er rettleik («Richtigkeit»). For dei to grannane er imidlertid den sosiale verda i orden som den er, og situasjonen krev grannehjelp. Men ikkje nok med dét. Sture høyrer at Liabø-Lars’en er fortvila. Han spelar ikkje, han er fortvila. Og at ein rasande galen galte kan gjere eit menneske fortvila, er lett å forstå. Sture Sutle oppfattar, med andre ord, talehandlinga og den understøttande ikkjeverbale kommunikasjonen også som eit uttrykk for den indre tilstanden hans Lars. Han er sanndru («wahrhaftig») i fortvilinga si.
Situasjonen er altså grei, og ut frå den formal-pragmatiske analysemåten er dei tre verdene til Habermas underforståtte, det veit naturlegvis ikkje Sture Sutle, men han forstår umiddelbart:
1) her er det framstilt eit saksforhold; realitetsområdet er då den objektive verda, og det er totaliteten av eksisterande saksforhold, totaliteten av dei entitetar som sanne utsegner er utsegner om, [iv] eller for å bruke den tidlege Wittgensteins ordleggingsmåte: Verda (den objektive) er alt som er tilfelle. [v] 2) Her er ei norm aktivert, norma som påbyr grannehjelp; realitetsområdet er då den sosiale verda som er totaliteten av normer som gjeld, totaliteten av legitimitetsordna mønster for samhandling og mellommenneskelege forhold.[vi] 3) her er det uttrykt fortviling; realitetsområdet er då den subjektive verda til Liabø-Lars’en. Den subjektive verda er totaliteten av dei opplevingar eit menneske kan ha.[vii]
Talehandlinga hans Lars har vore vellukka. Sture har akseptert det tilbodet om samhandling som ligg i den. Han har forstått at Lars har påstått noko om ein tilstand i den røynlege (objektive) verda, at han har kome med ein førespurnad om hjelp, og at han har uttrykt fortviling. Dessutan har han godteke påstanden som sann, forventninga om hjelp som rett komen, uttrykket for fortviling som ekte. Åtferda hans Sture viser dette.
Sture går inn i det kommunikasjonsforholdet som han Lars vil ha han med i. Lars har i og med talehandlinga si ei performativ innstilling, dvs. ei utførande og deltakande innstilling, og for å kommunisere med han må Sture også ha det, dvs. han må vere medutførande og meddeltakande. Begge har «innforstått» seg på to nivå samstundes. Det eine er nivået av intersubjektivitet der Lars og Sture ordnar kommunikasjonsforholdet seg imellom. Det gjer Lars ved illokusjonær forståing. Det andre er nivået av dei erfaringar og saksforhold som talen innhaldsmessig gjeld, og som den gjeld nett på den måten som er fastlagt på det førstnemnde nivået. Talen er alltid «dobbel» i denne forstand. Det er også forståinga, ei illokusjonær og ei predikativ forståing skjer samstundes. [viii]
Det Sture forstår illokusjonært, er forsøket frå Lars si side på å få i stand eit interpersonelt forhold, eit kommunikasjonsforhold, og forståinga inneber at Sture tek imot det tilbodet om talesamhandling som ligg i det Lars seier og gjer på Sutle-tunet. Han aksepterer ytringa som ein (sann) på stand om galteåtferd, som ein rettkomen førespurnad om hjelp, som eit uttrykk for ekte fortviling. Han stig inn i det forholdet til røynda som Lars vil ha han med i.
Det Sture forstår predikativt, er det proposisjonale innhaldet i ytringa. Han forstår at Liabø-galten (med rette) er tillagt visse predikat eller eigenskapar, han forstår korleis det forheld seg oppe på Liabø.
Lars og Sture kommuniserer altså på to nivå samstundes. På det eine kjem det eit innhald, og på det andre skjer det ein meta-kommunikasjon som viser korleis dette innhaldet nærmare bestemt er å forstå. Meta-kommunikasjonen viser at innhaldet er brukt i ei framstilling av ein tilstand, at det er brukt i ein førespurnad om hjelp, og at det er brukt i eit uttrykk for fortviling og eit inderleg følt behov for hjelp. Lars og Sture må gå inn på begge nivåa samstundes for at talehandlinga skal lykkast, altså nivået av «verdslege» erfaringar og saksforhold, som utgjer det kommuniserte innhaldet, og nivået av intersubjektivitet der kommunikasjonsforholdet vert etablert. Metakommunikasjonen på intersubjektivitetsnivået får i vårt tilfelle fram den trefaldige statusen til setninga med det proposisjonale innhaldet, og den krev ei performativ innstilling hos både Lars og Sture.
Kommunikasjonsprosessen går altså ikkje føre seg på berre eitt nivå, skjemaet avsendar-bodskap-mottakar er primitivt og lite brukeleg. Det går ikkje å seie at Lars er avsendar for ein «bodskap» som Sture er mottakar av. Det dreiar seg ikkje om ein rein informasjonsprosess. At det gjer dét, er noko som formalpragmatikken avviser. Den avviser også alle forsøk på å analysere ein slik kommunikasjonsprosess som om den var eit tilfelle av strategisk interaksjon. Strategisk handling inneber at A prøver å få B til å handle på den måten A ønskjer ved å verke inn på B og då ved å gi fordelar til B eller ved å truge han. I kommunikativ handling, derimot, prøver A, liksom Lars, å motivere B rasjonelt, dvs. han ber, i ei performativ innstilling, fram det fornuftige og rettkomne i at B sluttar seg til i handling.
Kommunikasjonsprosessen går altså ikkje føre seg på berre ei
Ved å vende seg til Sture Sutle har Lars Liabø utført ei kommunikativ handling som ber mangt i seg, og Sture reagerer umiddelbart med ei svarhandling, ei tilslutningshandling, noko som viser ein slags konsensus mellom aktørane på tre nivå. Dei er innforståtte seg imellom om korleis grisesaka forheld seg, om kva normer som gjeld, og dessutan om at det er fortvilande å vere aleine om å fange, eventuelt avlive, ein galen galte. Interaksjonen mellom aktørane er tillitsfull og eintydig ikkje-strategisk. Å rekonstruere den som om den var strategisk ved hjelp av prosessanalyse og spelteoretiske modellar ville vere tungvint, altså dårleg forklaringsøkonomi. Dessutan ville det neppe gripe røynda. I ein kommunikativ handlingssekvens av det slaget eg har framstilt i versjon A er aktørane ikkje nyttekalkulerande, egosentriske motspelarar som inngår ein allianse, som eventuelt på lengre sikt er like nyttig for begge partar − Sture kan jo kome til å trenge grannehjelp ein gong, han òg. I den samhandlingssekvensen eg har framstilt, er aktørane innforståtte med kvarandre om kva situasjonen går ut på, og om kva krav den reiser. Dei ser saker og ting likt. A kan ikkje lokke, lure eller tvinge B til ei slik innforståing som Lars får Sture inn i. Når B seier ja til A si situasjonsdefinering fordi dette er fordelaktig for B, så tel ikkje det som innforståing eller konsensus i Habermas sin forstand.
Den konsesus han interesserer seg for, i samband med kommunikativ handling, er altså inga strategisk produsert gjensidigheit, men det betyr naturlegvis ikkje at Habermas nektar at strategisk handling spelar ei viktig rolle på det sosiale feltet. Ein prosess av kommunikativ handling og forståing, til forskjell frå ein prosess av strategisk interaksjon, kan ende i konsensus, og det betyr at overtydinga til A samsvarar med ovetydinga til B.
Livsverda
Problemet hans Lars og dermed hans Sture oppstår i ein bestemt samanheng, eit tradisjonelt, vestnorsk bygdesamfunn (anno 1900 omlag), der det dreiar seg om jordbruk og fedrift, og drifta er før-industriell og byr ikkje på nokon griseplagande, teknologisk velutstyrt grisefarm. Hadde samanhengen vore ein annan, hadde ikkje problemet oppstått. Han Lars og han Sture ser klart kva som er temaet og problemet, den galne galten herjar på Liabø, og dermed er også situasjonen definert for dei.
Men det betyr på ingen måte at dei ser sjølve samanhengen klart. Situasjonen som har fått konturar, og som dei skal hamle opp med, grensar seg ut frå den samanhengen dei lever ureflektert innanfor. Denne samanhengen kallar Habermas for livsverda («Lebenswelt»).[ix] Han skil altså mellom livsverd og (trefaldig) verd. Ikkje berre Lars og Sture har ei livsverd, det har vi alle, hevdar Habermas, [x] og dette er nærmare bestemt ein påstand om at vi alle står i ein samanheng vi tek for gitt. Vi kan ikkje reise spørsmål ved alt samstundes, og det vi til eikvar tid ikkje reiser spørsmål ved, men tek for gitt, det som temaet er problematisk på bakgrunn av, dét er livsverda vår.
Når vi kommuniserer og får til ei sams definering av situasjonen, så er situasjonen sentrum i livsverda vår; det er den vi er merksame på, det er der vi problematiserer kva som er (empirisk) tilfelle, kva norm som er rett, korleis ein person har det med seg sjølv. Men livsverda er det utematiserte, den utgjer bakgrunnen eller horisonten. I forhold til den lever vi i problemlaus visse. Men det som høyrer livsverda til, er ikkje «låst fast» der. Noko kan verte problematisk som før ikkje var det, og det betyr at det «flyttar seg» frå den livsverdslege horisonten og inn i sentrum, inn i situasjonen. Ein situasjon oppstår gjennom eit tema, til dømes ein galen galte, og gjennom eit handlingsmål, til dømes fanging, eventuelt avliving, av den galne galten. Endrar temaet seg, endrar situasjonen seg, og då er den livsverdslege horisonten også annleis. Poenget er altså dette: All problematisering krev ei problemlaus ramme som situasjonsbundne problem (temporært) kan haldast innanfor.
Livsverda er «det utematisk fungerande», bakgrunnen, det vi til eikvar tid tek for gitt. Og det er vel ikkje for sterkt sagt at Theorie des kommunkativen Handelns er bygt opp kring ein tese om komplementaritet mellom kommunikativ handling og livsverd. Verket viser fram eit spenningsfylt forhold mellom det som er gjenstand for grunngiving og kritikk og det som er akseptert på ein «førkritisk» måte. Det er i tilfelle av grunngiving og kritikk, og berre då, vi skil klart mellom tre verder og tre typar validitetskrav. Livsverda er aldri gjenstand for grunngiving og kritikk, men den utgjer ein nødvendig føresetnad for grunngiving og kritikk. Den er nødvendig for å reise (begrensa) grunngivingsspørsmål og gjere gjeldande validitetskrav. Livsverda vår inneber meir og mindre diffuse, alltid uproblematiserte bakgrunnsovertydingar. Dessutan er livsverda den konservative motvekta mot den risikoen for oppløysande dissens som alle problemdrøftande kommunikasjonsprosessar medfører.
Habermas tilskriv livsverda to funksjonar. Den eine, som eg hittil har omtala mest, er funksjonen som horisont, den andre er funksjonen som ressurs. Som ressurs byr den på eit tilfang av kulturelt bestemte tolkingsmønster, og i vår soge, versjon A, er tolkinga grei. Lars og Sture forstår og løyser problemet ved blant anna omgrepet om grannehjelp. Dette normative omgrepet er, i versjon A, teke for gitt, det er i bruk utan å vere problematisert. Dei «ser» det ikkje, men dei «ser» situasjonen ut frå det eller i lys av det.
Både Lars og Sture er det Habermas kallar initiatorar, dvs. at dei er i stand til å bestemme seg for eitt av fleire mogelege alternativ til løysing av problemet, dei er i stand til å verke medvite inn på situasjonen, dei kan gi den eit forløp. Samstundes er dei produkt. Dei er produkt av den kulturen, den overleveringssamanhengen dei høyrer til i, av den samfunnsmessige gruppa si, gruppa av sambygdingar, og av den sosialiseringsprosessen dei har gått gjennom. Dei har ein kultur og eit samfunn sams, og sosialiseringshistoriene deira er ikkje så ulike kvarandre dei heller. Stort sett er dei produkt av det same. Og dette gir dei ressursar til å løyse problemet med den galne galten i fellesskap.
Differensiering
Imidlertid er versjon A av soga vår på ein måte for grei. Den viser ikkje fram nødvendet i å skilje klart mellom tre verder, kravet om ei differensiert situasjonsforståing. Dei to karane vert på ein måte gløypte av den livsverdslege harmonien. Og dermed vert mangt borte av det eg vil ha fram. I tilfelle der aktørane er mindre samfengde, mindre innforståtte med kvarandre, skil dei klart mellom tre verder, iallfall om ein ser det i lys av formalpragmatikken, mellom tre måtar å bruke språket på, mellom tre hovudklassar av talehandlingar, mellom tre typar validitetskrav (sanning, rettleik, sanndruskap). Dei innstiller seg så på det usemja gjeld. Det vere seg ei usemje om korleis saka forheld seg, om kva som er sant. Då er det den objektive verda som kjem i fokus. Det vere seg ei usemje om kva norm som gjeld for situasjonen, om kva som er rett. Då er det den sosiale verda dei innstiller seg på. Eller det kan vere ei usemje om kor vidt ein tredje person lurer dei, og kanskje seg sjølv i tillegg; dei er usamde om kor vidt han er sanndru. Då undrar dei seg over den subjektive verda hans.
Ut frå den formalpragmatiske rekonstruksjonen av kommunikativ kompetanse har ein språkleg aktør såleis val mellom tre hovudmåtar å bruke språket på: ein kognitiv, ein interaktiv og ein ekspressiv. Dette er dei tre grunnmodi. Habermas talar og om tre tilsvarande klassar av talehandlingar, konstativa, regulativa og representativa. Dette inneber eit val mellom tre ulike og fundamentale innstillingar og tre tilsvarande verdsperspektiv, ei objektiverande, ei normorientert eller ei ekspressiv innstilling, som altså svarar til den objektive, den sosiale eller den subjektive verda.
Når eg seier at versjon A av soga er for grei til at den får fram ei klar differensiering, er det ikkje fordi dette gamle bygdesamfunnet er for «primitivt», og fordi aktørane er utan kompetanse til å differensiere. Det er fordi sjølve situasjonen ikkje krev det. Det gjer derimot situasjonen i versjon B.
Formalpragmatisk analyse av versjon B
Versjon B er ugrei blant anna fordi vi ikkje ut frå den kan vite korleis Sture Sutle oppfattar situasjonen. Kanskje er han rett og slett ein bygdetulling? Men denne vansken skal eg dikte bort ved å seie ifrå korleis han oppfattar den, og då det ligg føre fleire mogelege oppfatningsmåtar, som alle er foreinlege med den åtferda han viser, må eg lage fleire variantar av versjon B.
B1. Objektiv verd
Sture Sutle oppfattar det han høyrer frå Lars Liabø som ein påstand, i det minste som eit forsøk på ein påstand. Det proposisjonale innhaldet er ikkje brukt i ein spøk, det er hevda. Men Sture nektar å godta påstanden som sann. Validitetskravet sanning let seg ikkje innfri med ein slik påstand. Ein galte oppfører seg ikkje på det viset i den objektive verda, iallfall ikkje her i dalen, det måtte i så fall vere i Amerika. − Mannevond galte som ein vaksen kar ikkje rår med! Høyrt slikt! Når Sture tenkjer etter, så veit han at det finst empiri som talar for sanningskarakteren til den framsette påstanden, men dette tolkar han på sitt vis: − Jau, det har vore mykje grisegryl oppante Liabø. Men det er ikkje så merkeleg. Den halvvaksne sonen hans Lars er halvgalen. Det veit alle. Han har nok gjort noko med purkene i dag. Skal tru kva dét er? Nei, han Lars les for mykje i skrifti. Ikkje slik å forstå at han høyrer til desse heilagfolki. Han var med oss og jaga lekpreikaren med staur i fjor vår. Men han har fått det for seg at teikni i tidi skal tydast. Han les Openberringane hans Johannes seint og tidleg. No har han teke til å sjå. Stakkars mann! Og i galten sin ser han domedagsteiknet. Det har rabla for han. Han er fortvila. Det er synd på Liabø-Lars’en. Men kva skal ein seia? Høgt seier Sture: − Nei, berre driv på, du Per. Sveiv! Vi må verta ferdige med ljåane før kvelden.
B2. Sosial verd
Det proposisjonale innhaldet er bore fram med illokusjonær hevdingskraft, og påstanden er sann. Det aksepterer Sture. Like klart ser han at fortvilinga til Liabø-mannen er ekte. Det er berre det at talehandlinga hans ikkje samstundes har status som regulativ for Sture. Norma om grannehjelp krev ikkje at ein skal hjelpe ein slik mann. − Gifte seg med jorda-jenta på Liabø gjorde han. Fekk seg gard på dét viset, den fanten. Han kjem frå Sleivedalen, han. Bestefar hans var sauetjuv. Det er visst og sant. Sleivedølar er noko pakk. Sauetjuvar er noko pakk. Liabø-folket er pakk! Ein hjelper ikkje pakk! Vi har då folkeskikk her i dalen! Her gjeld det å ha det travelt.
B3. Subjektiv verd
Sture Sutle oppfattar påstanden som sann, og Liabø-Lars’en er ein ekte sambygding som bygdemoralen gjeld i forhold til. Men Sture nektar å godta at fortvilinga er ekte. Han er overtydd om at han Lars ville kunne rå med galten aleine om han berre skjerpa seg. Han har eit reelt problem, men han bruker det også. − Han vil lure meg med på ei vanskeleg grisejakt for å ha noko meir å baktale meg med på krambua. «De skulle ha sett kor han Sture skalv på hendene, karar. Meir sid i broki enn han bruker vera, var han òg. Har de forresten høyrt om den gongen bestefar hans hadde renneskita i brydlaupet på Svaup?» Nei! Eg går ikkje med! Men etter litt tveking ser han ut til å ombestemme seg. Han reiser seg frå slipesteinen, utstyrer seg og går med til Liabø.
B4. Kombinert variant
Det er mogeleg å kombinera variantane på ymse vis, men eg nøyer meg med éin kombinasjon. a) Det som er sagt, er ikkje sant. b) Liabø-mannen er frå Sleivedalen og dessutan soneson av ein sauetjuv. Ein er ikkje forplikta til å hjelpe slike, om no dette med den galne galten hadde vore sant. c) Fortvilinga er ekte fordi Liabø-mannen har vorte galen og sett Dyret i skapnaden av ein galte. − Dar e’ so mykje inngifte i Sleivedalen.
Strategisk handling på Sutle-tunet
Lat oss sjå litt nærare på variant B3. Etter tveking og meir sliping reiser han seg. Han utstyrer seg, hentar reipet, Krag’en og patronene. Og så følgjer han med Liabø liksom i versjon A. Kva er det som får Sutlemannen til å ombestemme seg? Han endrar ikkje oppfatninga si av talehandlinga hans Lars. Han trur på ingen måte at Lars er sanndru i fortvilinga si. Rett nok er han i alvorlege vanskar, men han bruker dei òg. Han vil ha grannen sin med på noko han kan fortelje om seinare. Han kjem til å fortelje kor løgeleg han Sture fòr åt. Dersom Sture har rett i denne tolkinga, og vi føreset no at han har det, så betyr det at han innser det strategiske perspektivet som Liabø-mannen har, trass i vanskane som er verkelege nok. Sture innser òg at Lars innser at Sture forstår kva baktankar Lars har. Likevel må Sture bestemme seg for å hjelpe, og Lars veit at han må det. Kvifor?
Jau, situasjonen er for eintydig elles. Liabø-mannen er trass alt ein vanleg sambygdning som er komen i vanskar. Dessutan er galten på Liabø livsfarleg. Kva om nokon på garden vart skadd og han hadde nekta hjelp? Kva ville ikkje folk seie då? Norma som påbyr grannehjelp i slike tilfelle, er sterk. Sterke er også dei negative sanksjonane i samband med normbrot. Og det skulle berre mangle. Norma gjeld. Den er ein lekk i den nedervde bygdemoralen som korkje han Lars eller han Sture er i stand til å distansere seg frå. Dei er begge rotfesta i eit førmoderne samfunn med konvensjonell handlingsregulering, men samstundes er dei sjølvstendige individ, iallfall i den forstand at Lars greier å bruke den norma som dei begge er bundne av, i eit strategisk spel mot Sture. Den kategoriske norma og dei reelle grisevanskane gjer at Lars får det strategiske overtaket. Sture går med − motvillig.
Både i førmoderne samfunn med konvensjonell moral og i moderne samfunn med postkonvensjonell moral finst det strategisk handling og strategisk interaksjon. Og spelteoretiske modellar gir grunnlag for å analysere denne interaksjonen. Ingen formalpragmatikar vil nekte dét. Poenget er at formalpragmatikarane, i motsetning til dei samfunnsteoretiske utilitaristane, hevdar at ikkje all samhandling let seg rekonstruere som strategisk interaksjon, og at vi også må ha ein analysemetode som er adekvat for den ikkje-strategiske interaksjonen, dvs. for den kommunikative handlingssfæren. Dessutan viser dei til at strategisk interaksjon, på varierande vis, har føresetnader som ikkje sjølve er produkt av strategisk interaksjon. Den strategiske interaksjonen på Sutle-tunet, som eg nett har framstilt, er eit døme på dét. Men det finst meir dramatiske tilfelle av strategisk interaksjon, også i førmoderne samfunn. Og eg skal varte opp med eit døme som har underfundig fælske i seg. Men eg vil førebu det med nokre kommentarar.
Den av dei framstilte versjonane eg skal byggje vidare ut, er B2. Liabø-mannen er her den utanforståande, ein som ikkje utan vidare kan vente seg hjelp i vanskelege situasjonar. Han er sleivedøl, og ikkje nok med dét. Han er soneson av ein som tjuvslakta tre sauer og fekk lensmannen på seg. Han Lars står aleine med mangt.
Det ein kanskje kunne vente seg av ein i hans situasjon, var at han tok til å undre seg over normene i den nedervde bygdemoralen, at han reiste spørsmålet om dei gitte normene var rette. For i verda utanfor dalen stiller mange seg spørsmål ved moralen. Der har moralutviklinga nådd eit nivå som Habermas med eit lån frå den amerikanske utviklingspsykologen Kohlberg kallar post-konvensjonelt. Dei som høyrer til på det nivået, har utvikla ei evne til å føre ein drøftande samtale om kva normer som bør gjelde, eller ikkje gjelde. Dei kan gjennomføre det Habermas kallar ein praktisk diskurs. Med argument kan dei overprøve normers validitet. Men det kan Lars og Sture ikkje. Dei greier ikkje å få til nokon refleksjon over rettleiken eller mangelen på rettleik ved normene. I så måte er dei bundne. Også han Lars, som lir under denne bindinga. Men han har lært seg knep for å greie seg der i dalen. Han er ein luring. Han har ein utveg. Og no følgjer vi interaksjonen på nært hald:
Han Sture prøver eggen på ljåen med tommelfingeren, set den mot slipesteinen att. Sonen sveivar og sveittar. Det er tagalt på Sulle-lunet no. Berre slipelydar, skratting frå ei skjor, sjog frå storelva og eitt og anna grisegryl frå Liabø. Då kremtar han Lars. − So? He he. Det sutlar under slipesteinen din i dag, Sture. Eg tenkjer det sutla bra oppi krakane òg her om kvelden. Det var du som var der. Ikkje sant? Ja, og so ho Sjur-Olina-Guri sjølvsagt. Eg tenkte eg sku’ spyrja deg om dette nede på krambua i går. Men det høvde so dårleg. Mykje folk der… Nei, eg får vel sjå å koma meg heim att.
No er han Sture brått vorten hjelpsam: − Du får bia litevetta, Lars. Det var berre nett denne eine ljåen eg plent måtte ha ferdig før eg gjekk med deg.
Syn og Segn 1985
[i] J. Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns, bd 1 og 2.
Frankfurt 1981.
[ii] J. Habermas, Moralbewusstsein und kommunikatives Handeln,
Frankfurt 1983; Vorstudien und Ergänzungen zur Theorie des
kommunikativen Handelns, Frankfurt 1984.
[iii] Habermas stør seg her til eit etablert fagfelt, nemleg den delen
av pragmatikken ein kan kalle talehandlingsteori, og skiljet
mellom proposisjonalt innhald og illokusjonær kraft har hevd
her. «Klassikarane» på dette feltet er Austin (How to do Things
with Words, Oxford 1962) og Searle (Speech acts, Cambridge
1969). Habermas sitt forhold til «klassikarane» får vi innsyn i
på følgjande stader: J. Habermas, «Was heisst Universalprag
matik,» i: K.-O. Apel (utg.), Sprachpragmatik und Philosophie,
Frankfurt 1976, ss. 174−272; nyprenta i Vorsludien… 1984, ss.
353-440; dens., «Erste Zwischenbetrachtung; Soziales handeln,
Zwecktätigkeit und Kommunikation,» 1981, bd. I, kap. 111, ss.
269−452.
[iv] Jfr. 1981, bd. 1, s. 130.
[v] «Die Well ist alles was der Fall ist. (…) Was der Fall ist, die
Tatsache, ist das Bestehen von Sachverhalten,» L. Wittgenstein,
Tractatus (1921), London 1961, s. 6.
[vi] Jfr. J. Habermas, 1981, bd. 1, s. 132.
[vii] Jfr. 1981, bd. 1, s. 137.
[viii] Jfr. 1976, s. 225 og frametter.
[ix] Innanfor fenomenologien har omgrepet om livsverd ei omfat-
tande historie (Husserl, Merleau-Ponty, Schiitz), men hos
Habermas opptrer det som ein systemendrande innovasjon først
ved verket av 1981. Slik formalpragmatikken låg føre frå
Habermas si side før 1981-verket, til dømes i «Was heisst
Univcrsalpragmatik» (1976), innebar den ei abstrakt idealise
ring og ein ekstrem rasjonalisme. Ved å ta inn omgrepet om
livsverda og dermed ein mindre «edel» kontrapost har
Habermas drege denne idealiseringa attende på ein kontrollert
måte. For ei drøfting av dette jfr. U. Matthiesen, Das Dickicht
der Lebenswelt und die Theorie des kommunikativen Handelns,
W. Fink Verlag, München 1983, særleg s. 25 og frametter.
Habermas har heile tida hatt ei atterhaldande, til dels negativ,
innstilling til transcendentalfilosofien. Men idéen om den livs-
verdslege bakgrunnsforståinga har styrkt den. Og han har no
gjort transcendentalismen-fundamentalismen-medvitsfilosofien
til diabolisk trekant og polemisk objekt. Imidlertid har han etter
mitt syn ikkje greidd å vise at ytste grunngiving særskilt og
transcendentalfilosofi allment er uråd å få til.
[x] Tanken om livsverda er utvikla gjennom heile verket, men eit
forsøk på konsentrert avklaring finst på følgjande stad: J.
Habermas, 1981, bd. 2, ss. 182−228.
