Orfeus og Ivar Aasen: Ein openberr parallell.
Av Gunnhild Øyehaug
I den greske mytologien finn vi han som skal vere vår mann i denne versjonen; songaren og sjåaren Orfevs. Orfevs er kjend for sin trollbindande song, men mest kjend er han nok for at an tok seg inn i dødsriket i levande live fo å prøve å hente ut kona si, Evrydike. Hades og Persefone blei så rørte av Orfevs sin song at dei let han ta henne med seg, på eitt vilkår: at han ikkje snudde seg og såg på kona si før dei var ute av dødsriket. Det heldt på å gå bra, men då dei var nesten ute, klarte ikkje Orfevs å halde seg, han måtte snu seg og sjå på henne. Dermed for Evrydike tilbake til dødsriket, og Orfevs hadde mista henne igjen. Berre på grunn av eit blikk. Dette sit eg og tenker på, på den eine av to bussar til Ørsta (Olaug sit på den andre, vi møtest ikkje før på Knarvik), og på at eg ikkje har lese Det nynorske blikket, som nettopp har blitt kritisert for sin mangel på kvinner[i], men at eg har lese ein artikkel som heiter «Orfevs’ blikks”[ii], og at eg kanskje kan nytte Orfevs i staden, som eit utgangspunkt for nokre tankar om Nynorsken og Kvinna.
Det viser seg at det er heilt openbert at eg kan det, at ein ved å samanlikne Orfevs og Ivar Aasen, altså ved å nytte Aasens eige jamførande prinsipp som vitskapeleg basis, kan kome fram til revolusjonerande innsikter når det gjeld nettopp Nynorsk og Kvinner.
Aasens grav
Dersom den første assosiasjonen mellom Orfevs og Ivar Aasen skulle ha noko for seg, måtte dei to nynorske kvinnelege forfattarane rett nok vere på veg til Oslo, og ikkje til Ørsta, ettersom det er her – i Oslo – Ivar Aasen er gravlagd. Den første assosiasjonen festar seg nemleg i dette: å vere, som etterkomarar, på ein slags pilegrimsveg til ein heimstad for noko som har gjort oss til etterkomarar. Vi er etterkomarar av, i Orfevs sitt tilfelle: poesien[1][iii], i Aasen sitt tilfelle: det nynorske språket, som vi skriv poesien, eller litteraturen, vår på. Etter at Orfevs hadde blitt lemlesta og sundriven av forsmådde kvinner[iv], hamna hovudet hans i ei elv, det sigla syngande ut i havet og landa til slutt på øya Lesbos. Eg meiner å ha lese (det er mogleg eg diktar dette opp, for å få assosiasjonen til å gå opp), at Lesbos blir rekna som den moderne poesiens fødestad. I alle fall har eg høyrt at der ikkje finst nokon annan stad i Hellas der nattergalen syng så fint som over grava til Orfevs. Denne versjonen av myten gjer assosiasjonen med Ivar Aasen mindre openberr, ettersom eg ikkje kan påstå at eg har høyrt om spesiell fuglesong over Aasens grav.
Difor går vi for den første (mogleg usanne) myten, at der Orfevs landa, der starta poesien. Der seiv poesien ut til folket og gjorde det mogleg for dei å uttrykke sitt inste på nye måtar. Assosiasjonen openberrar seg: for så gjorde også Aasens landing. Brått blei det mogleg for folket å uttrykke sitt inste på nye måtar. For å få assosiasjonen til å gå heilt opp burde altså dei to nynorske forfattarane vere på veg til Aasens leivningar, og for å få assosiasjonen til å gå absolutt heilt opp, transcendere motsetnadene og gå opp i det perfekte, burde Aasen ha vore ei kvinne, det hadde nok vore det aller beste, for alt. Men ein kan ikkje alltid få det slik ein vil. Det får halde at vi triumferande kan konstatere at der finst leivningar av Aasen også i Ørsta! Der finst eit rom, innepakka i glas, som viser bordet hans, stolen hans, kista hans, nokre klede, pennar, bøker.
Reisande
Merkeleg å tenke seg: ut frå dette seiv det som brått gjorde det mogleg for folk å uttrykke seg på nye (eller opphavlege) måtar. Så langt er det gjort greie for den openberre parallellen mellom konsekvensane av Aasens og Orfevs’ livsferd.[v] Endå meir openberr er parallellen mellom Aasens og Orfevs’ prosjekt, mellom dei to ulike, vidkjende reisene dei gjorde. Og her kan vi smette inn ein parallell til dei to kvinnene på bussen, som også er på reise. Vi, som Orfevs og Aasen, er på reise. Orfevs reiste til døds riket for å prøve å få Evrydike tilbake, Aasen reiste rundt omkring i Noreg, inn i det sovande norske språket, for å prøve å få det til å vakne. Og vi er på veg til… ja, kva er det vi er på veg til? Her kan det vere nyttig å sjå ut av vindauget, og sjå om ein kan assosiere seg fram til eit svar. [vi]
Det kan ein: ein blir fascinert av måten dei nakne trekronene ser ut når ein sit med ansikta klistra opp mot bussvindauget, og fylgjer enkelte trekroner med blikket på ein slik måte at ein i ei panoramarørsle skapt av bussens tur forbi, ser trekrona frå mange kantar. Det openberrar seg eit slags rundt rom inne i trekronene, tredimensjonalt og fantastisk. Og ettersom ein er på veg til Ørsta, for å skrive om ein tur til Ivar Aasen-senteret som den eine av to kvinnelege astronautar fell det ein naturleg. å assosiere tre-rommet med to ting:
- Virginia Woolfs essay A room of one’s own og
- (noko meir vakkert og metaforisk)
nynorskens indre rom, den løynde kjernen i språket, , skjelettet, grammatikken, jamføringane mellom dialektane, jamføringane med norrønt, og andre nordiske språk, som skapte dette indre rommet, denne trekrona, som det er meininga, eller som det i alle fall brått kjeennest som er meininga at vi hermed skal avsløre, skrive ned. Vi er altså på reise mot EIN KJERNE av eksistensen, vårt eige språk, vår eigen identitet, mot kvifor vi er her. Det er noko av det same Jon Fosse, ein mann, skriv om, i essayet «Min kjære nynorsk». Han prøvar også å kome til botnar i saka: «Det er ikkje så mykje meir å seie enn at eg er her no einong. Og det same gjeld nynorsken. Både eg og nynorsken er her no eingong, av ulike, og til dels uforståelege grunnar.» [vii]
Mot kjernen
Olaug og eg er i tillegg kvinner, vi er heilt openbert på reise mot denne kjernen av eksistensen fordi vi er kvinner:[viii] med andre ord handlar det også om DET KVINNELEGE her, korleis ser nynorskens indre rom ut frå ei kvinne si hand. Vi er altså på veg inn i to kjernar, som likevel er ein og den same. Vår eigen kjerne. Nynorskskrivande kvinners kjerne. Kan vi tenke oss[ix]. Skulle eg ha ført vidare assosiasjonen til ut, Woolf, som var kvinne, men ikkje nynorsk måtte eg ha skrive om korleis ho skrivande, slags i første del av essayet skildrar ein føre, middag ved Oxbridge, eit fiktivt universitet er reality -lovene likevel gjeld: ho får ikkje trå på mennene sitt gras, ho får ikkje korne inn i det aller heilagaste biblioteket, utan at ho er i fylgje med «a Fellow of the College, furnished with a letter of introduction»[x], og, så ha jamført det med våre eigne opplevingar.
Men Olaug og eg får gå heilt fritt i Ivar Aasen-senteret, vi blir venleg mottekne av ein mann[xi], han gir oss gratisbillettar, set på nynorskens indre rom, den løynde kjernen i videoen for oss.
Beyond
Vi er heilt velkomne og får språket, jamvel gå omkring på eiga hand.[xii] Det er ikkje dette det handlar om, inga fysisk segregering, , og andre nordiske inga offentleg utroping av kvinners open berre mindreverd. Så kva er det det handlar om. Eg kunne ha gått til slutten av Woolfs som det i alle fall brått kjennest som er essay, og sagt at det kanskje heller handlar om søstera til Shakespeare, ho som ser «human beings not always in their relation to each other but in relation to reality», ho som veit at vi lever åleine, «and that our relation to the world is to the world of reality and not only to the world of men and women». Det handlar om noko som er beyond, om noko meir og noko anna, om den inste sanninga ved det indre rommet, uavhengig, eller avhengig, av kjønn og nynorsk, der vi alle er som vi er, i høve til det som er. Enkelt og greitt. Slik sett vil eg kanskje hevde at kjønn og nynorsk er avhengig av reality. Det skal i alle fall få vere tesen, når eg for r) å prøve å kome beyond, til eksistensens kjerne uavhengig (eller avhengig) av kjønn og nynorsk, og 2) å prøve å bøte på dette med at Aasen ikkje var kvinne, vil vise, eller rettare sagt avsløre! gjennom ei vidare parallellføring med Orfevs, korleis det kvinnelege er ein avgjerande del av realiteten ved eksistensens kjerne. Korleis kvinna var med heilt frå starten av, så å seie. Lat oss introdusere Evrydike.
Evrydike: kvinna og kallet
Den openberre parallellen mellom Aasen og Orfevs opnar nemleg i seg sjølv for at det kvinnelege er ein del av nynorskens inste sanning. Ettersom: Orfevs reiste til dødsriket for å hente ut EI KVINNE. Dette smittar av på det vi har sagt så langt om Aasen; han reiste inn i det sovande norske språket for å få det til å vakne. Vår[xiii] parallellføring skaper slik ein metafor. Evrydike blir ein metafor på det nynorske språket[xiv]. For den som har sett Aasen-tunet sin Aasen-dokumentar (laga av Oddgeir Bruaset), der «Aasen» sit, på hybelen sin i Oslo, med Marte, det vesle barnebarnet til Anders Hovden, på fanget, og gret, er kanskje ikkje metaforen heilt søkt. Anders Hovden skjønar, i same stunda, kvadet har kosta Aasen å gjere det han har gjort. Det har kosta han ei Marte, ei Susanne. Og tårene renn nedetter kinna til Ivar Aasen. Om vi hadde kunna køyrt buss forbi Ivar Aasen i den stunda, sete med ansikta klistra opp mot bussvindauget med dei gjennomlysande blikka våre, då hadde vi kanskje fått sjå, i den panoramarørsla bussens tur forbi den gamle mannen skaper, eit slags rundt
rom som openberrar seg i Aasen sitt indre, i Aasens barm, eit rundt rom vi helst ville kalle HUGEN:
Eg veit so vel det finst ein barm
med same kjensla inne,
med same hug og same harm
og same von og minne.
Og fann eg den, vart allting rett,
og livet skulde skrida lett.
Men det er verst å minnast:
me skulo aldri finnast.[xv]
Det finst dei som hevdar at om dei hadde fundest, desse to, Ivar Aasen og ho med same kjensla inne, så hadde vi ikkje hatt noko nynorsk språk.[xvi] Vi skal ta desse som seier det, på alvor. Vi tenker oss til dømes at all den saknaden og all den kjærleiken som får menneska til å stå på beina og gå omkring i gatene i håp om å treffe ein likelydande barm, den fekk Ivar Aasen til å gå omkring i Noreg og høyre kor likelydande dialektane var, og korleis, ettersom han gjekk der med det gjennomlyttande øyret sitt i ei slags panoramarørsle forbi dei dialektane han kom over, ho ( den lengtande kjensla) gjorde han i stand til å setje saman eit slikt greinverk med eit rundt rom som vi kan kalle eit språk. Jamfører vi så med Orfevs, finn vi at det nettopp var kjærleiken som gjorde han i stand til å korne heilt inn i dette inste. (Dette burde eigentleg stå inne i ei slik stjerne som dei har på framsidene til Se og Hør). Og vi tenker ikkje berre på den kjærleiken til allmugen som det blir argumentert for i Aasen-dokumentaren, kjærleiken til det norske, folk med slitne sko og åkrar, i motsetnad til til dømes folk på universitetet, nei, vi tenker på LOVE, lengten, dragnaden etter Evrydike, Kvinna (eller Kona) omsett til Kallet. Vi nyttar den openberre jamføringa med Orfevs som prov: «Love has led me here,» seier nemleg Orfevs, der han står i dødsriket, framfor Hades og Persefone, og argumenterer for at dei må la han få ta med seg Evrydike ut att i livet. «Love,» seier Orfevs, «a god all powerful with us who dwell on the earth, and, if old traditions say true, not less so here. I implore you by these abodes full of terror, these realms of silence and uncreated things, unite again the thread of Eurydices life.» [xvii] Her ser vi også den openberre parallellen mellom Evrydike og det nynorske språket nok ein gong: Orfevs ber dei altså om å knyte saman livstråden til Evrydike igjen, – og det var vel nettopp det Aasen gjorde med det nynorske språket også.
Kjærleiken og kjernen
Etter å ha nytta Aasens eige jamførande prinsipp kan vi no altså påstå å ha korne fram til svaret kjærleiken er kjernen. Det er kjærleiken som har ført oss hit. Til Ivar Aasen-tunet. Og kvinna, det kvinnelege, er altså ein vesentleg del av dette språket, denne eksistensen sin kjerne. Og det er no på tide å gje Jon Fosse eit svar på kvifor han er her. Han sa: «Det er ikkje så mykje å seie anna enn at eg er her no eingong. Og det same gjeld nynorsken. Både eg og nynorsken er her no eingong, av ulike og kanskje til dels uforståelege grunnar» (mi ut-heving). Det er her vi må hoppe fram, frå eksistensens kjerne, og riste med Orfevs i den eine handa og Aasen i den andre, og seie at vi etter dei siste jamføringars avsløringar no kan avsløre at i alle fall når det gjeld nynorsken, så er det love, love som har ført deg hit. Endeleg framme. Olaug går av ved Viking Fjord Hotel, vi avtaler å møtast neste morgon klokka kvart på ni og ta eit bilete av oss framfor statuen av Ivar Aasen, før vi dreg bort på Aasen-senteret. No er det heilt mørkt, Bronse-Ivar sit der borte med handa på grammatikken og utsikt til rundkøyringa. Eg køyrer med pappa heim til mamma og får brød og te, før eg sovnar.
Forbi
No har vi på sett og vis allereie kome beyond, ettersom vi har nådd eksistensens kjerne som eit resultat av påvisinga av motsetningane (Aasen og Evrydike) som skulle til for at vi er der vi er, i høve til det som er: to nynorskingar i Aasen-senteret, lukkelege over at det finst eit slikt senter. Det gjeld
berre å knyte nokre trådar heilt til slutt, og vise korleis transcendensen var eit faktum både i Orfevs og i Aasen sitt tilfelle. Orfevs fekk ikkje med seg Evrydike ut likevel, men det blir fortalt at då han sjølv hamna i dødsriket, leita han opp kona si, «and embraced her with eager arms. They roam the happy
fields together now, sometimes he leading, sometimes she» (mi utheving). Heilt likt, med
andre ord! Der løyste vi problemet mann/kvinne. Og no får han lov til å sjå på henne så mykje han vil. Vi går ut frå at ho ser på han også, frå tid til anna. Og når det gjeld problemet nynorsk/verda, har vi eigentleg transcendert for lenge sidan, nærmare bestemt i 1950, i diktet «Ivar Aasen» av Tarjei Vesaas, då vi blei til vi: «Ivar Aasen og vi andre / vart dette vakre samspel». Vi blei a room of our own, og vi (burde for lengst ha) slutta å tenke på det[xviii]
Det klåre ljoset attved sanningane,
med bod om kven vi er,
og kva vi sjølve har,
og at vi alle bur her.
Så enkelt at ein
aldri tenkjer på det,
som når døra heime let seg opp.
Slik sett burde vi for lengst vere forbi dette stadiet også. Dører burde ha opna og opna
seg. Vi burde definitivt vere heime. Men vi er på bussen tilbake til Bergen, vi sit med ansikta klistra opp mot bussvindauget og ser på trekroner som liksom rullar og rullar forbi.
Notar
[i] Jf. Olaugs versjon, note 1.
[ii] Av Maurice Blanchot.
[iii] Vi nyttar oss her av ein svært vid poesi- definisjon, ein avleiar av omgrepet «lyrikk», om vi meiner er avleidd av ordet «lyre», som var det instrumentet Orfevs brukte til å akkompagnere songane sine med. Vi let, for dette essayet si skuld, Orfevs vere den første som brukte dette instrumentet, og vi kan dermed seie at Orfevs var opphavet til poesien.
[iv] Då han kom tilbake i livet, let ikkje Orfevs seg tilnærme av andre kvinner, noko som altså opp rørte desse galne og einsame kvinnene enormt.
[v] Lat oss også påpeike den lydlege parallellen mellom dei: Åsen og Årfeus. Lat oss deretter påpeike parallelliteten mellom desse lydkvalitetane og poesiens ypparste, inderlegaste, og mest opphavlege utrop: Å!.
[vi] I staden for berre å seie: «Ivar Aasen-senteret». Men det ville uansett ha vore for enkelt.
[vii] Jon Fosse, Gnostiske essays, Det Norske Samlaget, 1999, s. 116.
[viii] Jf. Olaugs versjon, første avsnitt.
[ix] Det er kanskje ingen vits i å late som om eg ikkje er litt sett ut av premissane for dette essayet, eller over at desse premissane i det heile kan b4_ sette. Det er kanskje heller ingen vits i å late som om eg ikkje synest problemstillinga er treffande, at dette ikkje er noko eg tenker på, at dette ikkje er ting som eg tek stilling til, oftare enn eg likar å tenke på.
[x] Woolf, Virginia: A Room of One’s Own, Penguin Books, 1945, s. 9.
[xi] Ottar Grepstad.
[xii] Og bli indignerte over at vi ikkje finn bøkene våre NOKON STAD!!! Dette må vi ytre oss svært kritiske til, det er eit gigantisk minus ved dette elles så glimrande senteret.
[xiii] OBS, når eg seier «vi» i dette essayet, viser eg ikkje til Olaug og meg, men til TEKSTENS EIGE SUBJEKT, vi som tenker og skriv det vi skriv. Eg brukar det også i eit forsøk på å kome beyond.
[xiv] Er nynorsken altså ei død kvinne? Vi skundar oss å modifisere metaforen. I artikkelen
«Orfevs`blikk» handlar det om kunsten, om kunstnarens inspirasjon (Orfevs` blikk),om det blikket som prøver å sjå forbi livet, eller livet i ein annantilstand. Om Orfevs ikkje lukkast medprosjektet, å ta Evrydike med ut, så har han ialle fall lukkast i å sjå henne. Det er på sett og vis «kunstverket». I vår jamføring med Ivar Aasen ville vi så kunne seie at det er kvinna han ser etter, men språket han tek med seg ut. Det kvinnelege (insisterer vi) har såleis vore den viktigaste impulsen både for Orfevs`og Aasens rørsle.(Puh).
[xv] Diktet heiter «Saknad», og er å finne i Ivar Aasens beste, Det Norske Samlaget, 1991, s. 52.
[xvi] Ah. Vi kjem i tvil. Dersom vi kunne endre historia, ville vi ha endra henne då? Dersom vi kunne køyre i bussen vår rundt omkring i Noreg på same tid som Ivar Aasen vandra rundt her, om vi hadde køyrt rundt omrking med det gjennomlysande blikket og panoramarørsla til bussen, hadde vi ikkje kunna finne den barmen som samsvara med Aasen sin? Vi skulle ha tatt henne på bussen, køyrt til vi nådde han att, stansa, ropt: Ivar! Sjå her! Ho stod bak eit tre og strikka, du såg henne ikkje! Men her er ho! Ivar skulle sleppe reisekofferten sin og stå og dirre før dei to likelydande barmane møttest med ein djup klang. Og etter dette øyeblikket ville alt vært forandret tenker jeg meg.
[xvii] http://www .mytholoty.com/orpheuseurydice.htrnl
[xviii] I staden byrjar vi å grine, og vi spring bort til Olaug: Olaug! Olaug! Vi GRIN! (Ein typisk
kvinneleg reaksjon.)
Gunnhild Øyehaug (f. 1975) er forfattar og debuterte med boka Slaven av blåbæret (Samlaget 1998). Foto: Helge Skodvin/Kolon forlag
