Og langt heimefrå

Korleis sameine fridomslengt med draumen om eit godt familieliv? Det har vestlandscowboyen aldri klart å finne ut av.

─ I´m a poor lonesome cowboy and a long way from home

(Lucky Luke)

Av Ragnar Hovland

Alle hugsar dei, frå sin eigen oppvekst. Desse som fór forbi. Dei som var litt eldre enn oss andre, ikkje lenger gjekk på skule (eller med ei slags vag tilknyting til framhaldsskulen), dei som sa lite, men flirte der det var nødvendig, dei med moped (og seinare motorsykkel), dei tynne og hengslete, håret langt i nakken og klint bak øyrene, dei spisse skorne, dei trange buksene, den oppbretta jakkekragen, måten å gå på (når dei ein sjelden gong gjekk), desse som ein gjerne ville likne, men visste at ein aldri ville få det heilt til, då dette var noko medfødt og i alle fall halvt overnaturleg, desse som sjeldan sa noko til deg utan at du sa noko til dei først, desse som du framfor alt måtte prøve å gjere inntrykk på. Desse som strauk forbi med sine fjerne blikk. Cowboyane. Vestlandscowboyane.

Ikkje at dette skal handle spesielt om vestlandscowboyen og hans fortrinn i forhold til andre landsdelars cowboyar, han skal få stå for seg sjølv utan å vere gjenstand for komparative analysar. Det har han fortent.

Eg seier han, endå det finst kvinnelege utgåver av arten. Artikkelen kjem likevel i liten grad til å handle om desse, av fleire gode grunnar. Bl.a. at dei treng sin eigen artikkel.

ein vestlandscowboy kompromitterer seg sjølvsagt aldri før langt på natt

For i same grad som Vestlandet nok er ein landsdel, med visse førestillingar knytte til seg, men også ein tilstand (evt. fleire), så er cowboyen eit menneske med visse, utprega mannlege eigenskapar. Og i ei tid då manns-rolla igjen er under s.k. debatt, kan det vere på sin plass å forsøke å vise fram nokre av desse.

Men til åtvaring for dei som vil misforstå: Å skrive ein artikkel om vestlandscowboyens indre og ytre liv krev ei utprega solidarisk framstilling av emnet, då det er den einaste måten å gjere seg fortent til å handsame det. Men dette burde alt vere klart for dei fleste.

«I go down that lonesome trail just galloping long» (Jimmie Rodgers)

Det er ei kjent sak at Vestlandet ligg nærmare USA og dei amerikanske mytar enn resten av landet vårt. Og om dette ikkje nødvendigvis gjer den vestlandske cowboyen meir autentisk enn t.d. den austnorske varianten, så gir det han eit klart forsprang og ein ekstra dimensjon, i tillegg til eit mykje mindre behov for å legitimere og forklare seg og si rolle. Han er berre der, og det er nok. For den verkelege vestlandscowboyen er det nok.

For vi snakkar også her om ein indre tilstand meir enn ein ytre framtoning. Ein mann med stetsonhatt og frynsejakke som kjører amerikansk bil til køntrifestival i Førde for å gå lenge og oppglødd på fylla og late vatnet på alle offentlege stader er ikkje nødvendigvis nokon vestlandscowboy, ja det er sannsynleg at vår mann ville ta avstand frå han, Ikkje le han ut, for ein vestlandscowboy ler ikkje, men i det minste flytte sneipen over i andre munnvika og snu ryggen til.

samanhengen mellom predikanten og countrymusikken har lenge vore klar

Dei amerikanske mytane kom for alvor hit til våre strender etter siste verdskrig (sjølv om dei i høg grad eksisterte før det), og det er difor ikkje unaturleg å sjå på den mest reindyrka utgåva av vestlandscowboyen som eit etterkrigsfenomen, og i denne artikkelen vil han utelukkande bli vurdert som slik etter at den dødelege kombinasjonen av Hollywood og Hank Williams hadde lagt det endelege grunnlaget for hans eksistens og gitt han livsinnhald. For som Oscar Wilde alt påpeikte, så hender det mykje oftare at livet imiterer kunsten enn at det motsette skjer. Såleis er vestlandscowboyen eit produkt av det 20. hundreårets såkalla trivialkultur, og følgjeleg ein av dette hundreårets autentiske heltar, noko han både er medviten om og stolt av.

Men han er også seg sjølv, eit rakrygga (noja, meir eller mindre) individ med fjørande gange og stikkande auge, eit ledd i ein hemmeleg brorskap av desperate menn i livets skymingssone, der Loven er det ein gjer den til og der det av og til må dukke opp ein mann på vegen som set alle ting på rett plass før han forsvinn att, taus som han kom, men med endå eit arr i sjela.

«Now whether I’m right or wrong, / I’m gonna be gone before long.» (Jimmie Rodgers)

Vestlandscowboyen som etterkrigsfenomen, altså, og min eigen generasjon vil ofte hugse han først og fremst som sjømannen som vende tilbake, ein haustdag på eit svært tidleg 60-tal, der stod han ein dag på kaien i dongeridress! og støvlar med sylspisse, lett oppoverbøygde snutar! Eit uforgløymeleg syn for vasskjemma landsungdom oppdradd til sunne interesser. Og i kofferten hadde han dei siste countryplatene frå USA. Eller Hank Williams. Eller ikkje country i det heile tatt, men blues! Eller ukjende rockesinglar.

Men sjølv om vestlandscowboyens tilsynekomst i den lokale Main Street på sett og vis fell saman med rockens invasjon av landet, så var det ikkje heilt det same. Vestlandscowboyen kan vite alt om rocken og dens mytar, men er sjølv meir country, om enn countrymusikken slett ikkje er nødvendig som lydkulisse for hans heltemodige og lagnadsbestemte gjerningar. Han kan t.o.m. vere god cowboy og ta avstand frå country & western (med muleg unntak for outlaw-varianten) og hevde lågmælt og sterkt at ingen har vore ei større ulykke for countrymusikken her i landet enn Vidar Lønn Arnesen.

Ja, han kan i staden ha funne sin musikk i bluesen, men han har likevel ein grunnleggjande country-mentalitet og eg trur vi vanskeleg kan kome utanom dette som ein nødvendig føresetnad for vestlandscowboyens eksistens, den uovervinnelege blandinga av kynisme og sentimentalitet, einsemd og rot- og rastløyse.

«Into these last nine beers / I have shed a million tears» (Hank Williams)

Men kven vestlandscowboyen eigentleg er, inst inne i sin høgst private corral, det veit vi ikkje, og det bør vi heller ikkje vite. Vi veit t.d. lite eller ingenting om familieliv og skulegang, men anar at han oftast er einebarn med ein far som tidleg forlet familien og aldri seinare viste seg, at han ikkje var noko skulelys (men likevel med ein klar autoritet) og at han gjerne blei utvist eller stakk av ─ til sjøs. Seinare kan ein, om ein er heldig, finne han att på anlegg i Sogn eller som trailersjåfør på ei mørk Raststätte attmed den nordtyske autobahnen eller balanserande høgt over havflata på Statfjord C.

Men sikrast møter du han sjølvsagt i ei av livets dunkle ølstover, på kyststripa frå Stavanger til Ålesund. Det er berre i slike omgivnader du har ein ørliten sjanse til å kome innpå han, om timane er blitt små nok og ølet har gjort sin verknad.

For ein vestlandscowboy kompromitterer seg sjølvsagt aldri før langt på natt, og då berre om han er sikker på at han aldri vil møte deg igjen. Då kan han trive fatt i deg, rive i ein øl, og med tårene rennande ned i ølglasset kan han fortelje deg noko om jentene, mora, einsemda og dei aude viddene, utan å bryte sin uskrivne kodeks. For sentimentaliteten er like respektabel som kynismen, berre den ikkje renn ut på feil tidspunkt, og mora og heimen har like høg status som den endelause vegen og det like endelause havet. Då kan du oppnå å bli ein venn i nokre timar, ja den einaste vennen, så lenge cowboyen har bruk for deg. Neste dag vil han ha gløymt deg.

Ein cowboy er ein mann som har vore ute og reist, som kjenner verda og kva den har i vente for han og som likevel eller nettopp difor ─ har behalde ei grunnleggjande uskyld, ei tru på at dette ikkje kan vere det eigentlege livet og at ein av den grunn må skape seg sitt eige liv, som liknar på visse liv han synst han har sett som verkar meiningsfylte.

«I wandered so aimless, life filled with sin …» (Hank Williams)

Eg har no meir enn antyda at i den grad ein uforfalska vestlandscowboy har eit yrke, vil ein gjerne finne han som sjømann (og truga art), trailersjåfør eller oljearbeidar. Vi skal likevel ikkje gløyme ei ikkje uvesentl

eg sidegrein av vestlandscowboyen ─ predikanten. Dei omreisande predikantane er rett nok blitt færre og eldre, men for nokre tiår sidan var det naturleg å sjå på han som ein svartkledd, lett samanbiten Clint Eastwood-Pale Rider som kjem stilt inn i ein by ein kveld, set alt på sin rette plass, jagar vondskapen langt utanfor bygrensene, temmer dei forherda sjeler, knuser kvinnehjarte, før han dreg vidare neste dag, med skeive støvlehælar og hatten ned i panna og ingen ting er heilt det same.

Og samanhengen mellom predikanten og countrymusikken har lenge vore klar, og det sjølvsagde i at etter at du har flakka rundt utan mål og meining og livet fullt av fælslege synder, så skal du sjå Lyset.

Likevel er predikanten, som dei fleste vil skjøne, ein atypisk vestlandscowboy og eit sidespor på vår hovudlinje.

«I had the time with old Mother / How happy we were just we two» (Jimmie Rodgers)

Familiemannen er eit anna, og må helst reknast som ein avhoppa vestlandscowboy, ein renegat, der han prøver å oppfylle sine familieplikter, mens han lengtar bort herifrå og skjønar at dette vil aldri i livet gå.

Men familielivet og mora er lysande stjerner i ein vestlandscowboys liv, dette han har reist i frå og som er ugjenkalleleg borte, men som han inst inne lengtar slik etter. Mora som tok seg slik av han, sleit og streva for at han skulle kome seg ut på vegen. No er ho død og han veit han har bringa skam over henne og at ho døydde med sorg i hjartet, og han veit at han må leve med og sone for dette, for ein gong ─ kanskje ─ å oppnå tilgiving, då mora skal smile til han gjennom skoddeeim og eigne, moderlege tårer og leggje handa mildt på hovudet hans og seie det han har brent etter å høyre ─ at han eigentleg er ein god gut.

«No matter how I struggle and strive / I`ll never get out of this world alive»

(Hank Williams)

Ein god gut, men ingen glad gut. Livets glade gutar har han ingenting å gjere med. Ja, lite kunne vel stå han fjernare. Vestlandscowboyen veit svært så godt at sola skal gå ned (og den skal slett ikkje gjere noko så uhøyrt som «skin før dæ mi kjære») og at det er forever når han kjører inn i sin siste solnedgang, like full av sjeleleg uro som før, men resignert og vel vitande kva han går til, men utan å vite om t.d. Hank Williams eller mora sit der og tar imot han når han kjem.

«Any old place I hang my hat is home sweet home for me» (Jimmie Rodgers)

Nei, vestlandscowboyen er ikkje glad, og sjølv om han aldri ville kome på å vere forfengeleg nok til å kalle livet ein samanhengande tragedie med ein velkjend showdown som utgang, så kjenner han det nok slik. Men som den moderne helt han er, held han ut, drikk ut siste ølslanten, tørkar seg om kjeften og så ut på vegen att, der dei vestlandske coyotane hyler sine melankolske hyl mot månen.

På Bømlo var stilen Chevrolet og lusekofte.

For road-omgrepet står heilt sentralt hos vestlandscowboyen som hos andre cowboyar (særleg om ein då reknar havet som ein litt grensesprengande road). Ein vestlandscowboy er ikkje fødd for å gå til fots, og kjøretøya hans utviklar seg etter den kjende linja: sykkel med speedwaystyre ─ moped ─ motorsykkel─ stor amerikansk bil, ofte Chevrolet. Ja, chevyen med dei fryktinngytande vengene er kanskje kjøretøyet framfor noko anna. Stilen elles kan variere. Det er t.d. blitt meg fortalt frå påliteleg hald at på Bømlo var stilen Chevrolet og lusekofte, noko som viser at vår mann ikkje skjemst over røtene sine og opplever syntesen mellom det amerikanske og det vestlandske som uproblematisk.

Og sjølv dei vestlandske vegane har han lært seg til å leve med. Sjølvsagt kan han bere på ein draum (som av og til går i oppfylling) om strake, breie og einsame asfaltvegar, men dei svingete og smale vestlandsvegane er av eit melankolsk slag som passar han bra. Bak kvar sving er det noko anna (som nok kan sjå ut som det berre er meir av det same, men det er tilsynelatande). Nedanfor den slitte støypekanten ligg fjorden, fjorden fører til havet og havet er berre ein annan sort prærie (der coyotane har nebb og kvite venger), til å segle vekk på eller bli borte i.

«I will die when the new day is dawning/ To pay for the deeds I´ve done wrong»

(Jimmie Rodgers)

Bli borte og vere til stades, vere i ro og alltid undervegs, den evige kjærleiken og dei flyktige møte, den eine rettferdige og den store syndaren, vestlandscowboyen er (om nokon framleis skulle vere i tvil) ein splitta person og dermed ein typisk modernistisk helt. Barn av underhaldningsindustrien og den folkelege kulturen, av Hollywood og ønskjekonserten, men med ein stjernehimmel over seg og ein vestlandsk-ideologisk kjellar under seg.

Sjølvsagt er han eit moralsk menneske, han veit når han bryt med bodorda og mora sine formaningar og han innser at det nok er umuleg for han å gjere noko anna. Men det er ikkje slik at det ikkje plagar han. Bedehuset er han kjent med, sjølv om han sjeldan har vore heilt inne i salen. (Ein av min barndoms cowboyar, ein mann på rundt 40, brukte å parkere motorsykkelen sin med eit apokalyptisk spetakkel utanfor, når det var basar eller juletrefest, for så å bli ståande i gangen, tynnhåra og ølmaga, i si brune skinnjakke, med eit skeivt flir, eit naturleg sentrum i ein sirkel av unge gutar som prøvde å kome på replikkar han kunne kome til å flire av og hugse oss for.) Men han veit nok om det til at det øydelegg sjelefreden hans. (Som rett nok ville vore øydelagd uansett.) Men det er som tidlegare nemnt berre etter aldri så mange glas øl at denne splittinga kjem til syne og eventuelt til uttrykk.

Og om vestlandscowboyen nokon gong vender augene mot Vårherre, så ser han han som ein hemnande gud og dermed som konkurrent og på sett og vis i same bransje. Men elles driv dei mykje med kvar sitt og har ikkje så mykje å snakke med kvarandre om før det Endelege Oppgjeret i den evige Hovudgata.

Om vestlandscowboyen motstrebande lar seg plassere i ein privat-ideologisk saloon, er det ikkje like enkelt å vurdere han politisk. Sjølvsagt er han ein klar og konsekvent bekjempar av alle sosial-demokratiske kvegtjuvar og deira slappe likheitsideal og støvete middelvegar, alt han foraktar, men han er truleg i opposisjon til ei kvar sitjande regjering.

Inga kvinne vil ha nokon cowboy til mann.

─ Loven ─ som nødvendigvis er korrupt og fridomsinnskrenkande og ikkje kan eksistere utan sine leigde revolvermenn. Om vestlandscowboyen, styrt som han er av sine fridomsideal og dei opne vidder, i utgangspunktet kan finnast på ei vag politisk høgreside, kan verken FrP eller andre grupperingar ta han til inntekt for seg, det er han for stri til. Rett nok blir han aldri nokon god kommunist, men han kan i alle fall dele deira draum om Noko Anna.

«I love you baby but you gotta understand / When the Lord made me / He made me a

ramblin’ man» (Hank Williams)

Men kva er ein cowboys liv utan kjærleiken og kva er kjærleiken utan svik? For då vestlands-cowboyen første gong høyrde Wenche Myhre syngje om at ho ville ha ein cowboy til mann, så visste han at det ikkje var sant. Inga kvinne vil ha nokon cowboy til mann. Og vil ho det likevel, så er det for å temme han og ta frå han stetsonen og patronbeltet. Og gir han seg over til døden skiljer dei åt, så betyr det at han seier endeleg farvel til cowboylivets gleder og smerter.

Likevel er det dette han langt inne drøymer om. Og ikkje på noko område kjem splittinga i sinnet hans klarare til uttrykk enn i forholdet til kvinna. Kvinna er svikefull og han veit ho kjem til å dra sin veg med Rivalen, nett på det tidspunktet då han tåler det minst. Dette er ei av livets store Sanningar og den står skriven i alle stjerner og kan sjåast i alle filmar. Ein dag er ho borte, og mens vestlandscowboyen undrast kor ho er, kjenner han seg så einsam at han kunne gråte. Så kjem det då an på om han har eit ølglas å gråte i.

«I ain`t a-goin’ to teli my little mama / What my long, tall mama can do»

(Jimmie Rodgers)

For å unngå eller mildne denne uavvendelege lagnaden, må han svike henne først (men det inneber for all del ikkje at det etterpå er fritt fram for henne til å følgje opp), noko som fell han lett. For den vestlandske prærien er tilsynelatande full av kvinner som kan tenkje seg å møte vestlandscowboyens mørke blikk, for nokre timar, og høyre historia hans om det er seint nok på natta. Og historia er alltid den same og kvinnene liknar kvarandre meir og meir etter som åra går, og når morgonen kjem er alt som før og vegen ligg der, våt og mørk og han er ein dag nærmare den endelege solnedgangen.

Men splittinga er framleis der, midt i eigen anger og ønskjet om at Ho skal kome tilbake til han. Draumen om heimelivet er uutryddeleg og påtrengande, ei varm kvinne som berre tenkjer på cowboyen sin, nokre raudkinna ungar som gjer det godt på skulen, og peisvarme.

Og han veit at vel han dette (noko han alltid gjer på dei tidspunkta då tårene strøymer som striast i ølglaset) så er cowboylivet forbi og med det heile hans uro og dermed identitet. Nokre taklar på sett og vis overgangen, dei fleste gjer det ikkje. Og kor blir det så av desse?

«Aint no use to worry / No use to lay down and die / `cause nine times out of ten / Ain’t

nobody will cry» (Jimmie Rodgers)

Dette veit ein ikkje heilt. Eller ein teier med det. Ein eldre vestlandscowboy er ofte ikkje noko vakkert syn, når ein ei natt støyter på han i eitt av vatningshola, åleine som før, men ikkje lenger så nøye på å halde avstanden eller kven han vel som venner for kvelden. Livet, kvinnene og dei tårefylte ølglasa har sett stygge spor, utan at tomrommet er blitt mindre eller fridommen meir reell. Berre uroa kjennest ut som ho er dempa litt og han veit at med det har han tapt, utan å få noko att, slik han visste det ville skje. Det einaste som eigentleg står att er å vente på den siste solnedgangen og Oppgjeret og det hastar eigentleg ikkje.

Men ein vestlandscowboy skal helst ikkje bli gammal, han skal berre forsvinne mens han enno er på høgden, enno har det løyndomsfulle blikket og enno ei viss tru på at ein ny dag skal bringe noko nytt, han skal ruse motoren ein siste gong for deretter å bli ein fjern lyd i natta, som folk ligg vakne og høyrer på til han er borte og let etter seg eit ettermæle han ikkje treng skjemmast over og som vi andre kan leve med. Han var her ei stund, vi såg han i forbifarten og høyrde på han når det trengdest og resten må han alltid klare åleine.

«But why should Ibe so lonesome / When there`s nobody lonesomefor me» (Jimmie

Rodgers)

THE END

Ragnar Hovland (fødd 1952) er forfattar. Denne artikkelen vart opphaveleg publisert i Syn og Segn 1/1990