Det gjekk meg i si tid som det hev gjengi kvende i tusundtal: daa eg skulde bli mor, var det ingen ting eg hadde mindre greide paa enn barnestell og barne-uppaling.
Av Hulda Garborg
Ein god vén sende meg daa boki um barnefostring av Herbert Spencer og «Émile» av Rousseau.
Av «Émile» kom eg den gongen berre til aa lesa dei fyrste stykki (um aa stelle og rettleide smaaborn.) Og no veit og skynar eg, kor mykje eg hev Rousseau aa takke berre for det eg der lærde.
Mange aar etter var eg i Tyskland, der upplyste folk enno les Rousseau. Eg kom daa til aa taka han for meg att. Sidan hev eg aldri heilt slept han. Og kvar gong eg tek han for meg lærer eg noko. Daa so for nokre aar sidan ein stor mann stod fram paa eit møte og sagde, at alt det vonde i den franske umstøyten hadde Rousseau skuldi fyri, ─ daa vakna det i meg ein takk til denne misdømde mannen, og eg ynskte at eg kunde gjera um det var aldri so lite til, at folk kom til aa lesa eitt og anna av Rousseau.
Lat meg daa faa segja nokre ord um denne mannen og arbeidet hans.
─ Den franske umstøyten er ein av milestolpane i sogo, veit me.
Umveltninga
21 millionar menneskje hadde fengi mod til aa reise seg mot 4 millionar; undertvingarane vart sjølve undertvinga; og skine fraa fridomskyndlane aat dei framrusande skarar lyste upp baade langt attende og langt fram.
Riksfyrstar, kyrkjeherrar, alle som vart mistenkte for fiendskap mot folke og ikkje fekk smette seg undan, vart dregne for revolusjonsdomstolane og lagde paa blokki. Naade var ikkje aa tenkje paa; der var for mykje aa taka hemn fyri; hate vart villt.
Kor mykje me kann takke denne umveltingi fyri, det veit me no. Upp av røra og villa steig nyskapte livsmynster for samfundi, nye maal for tenkjingi, nye synsmaatar um alt liv; tusund demningar rauk; det vart ei utlufting som me ikkje lenger rett kann gjera oss tanke um. Og borgarstande vann si politiske frigjering; ætti i det heile ventar enno paa si.
Tvo av dei fyrste vegbrøytarane for den franske revolusjonen var Voltaire og Rousseau. Sogo um deim er sogo um deira tid; og livsverke deira er den magtfulle uppsong til fridomsstriden.
─ Daa Jean Jaques Rousseau vart fødd i den fatige urmakarstogo i Genf (1712), var Voltaire, med fornæm studnad, alt komin inn i det høgfine parisiske selskapslive. Han var 18 aar daa, glimande gaaverik, med sers hug for det som stort og fint var; og han kom inn og vart velkomin gjest i dei namngjetne selskapssalane (salons), der kvar ungdom som vilde fram og upp, i riksliv eller selskapsliv, laut gjera seg kjend. Og Voltaire var alt namnkjend mann, daa Rousseau stridde for tilvære som hardast, flakka um og var noteskrivar, huslærar, tenar, kva-som-helst.
Urolege tider
Tidine var urolege. Ludvig den 14de var konge; og aldri fyrr hadde glans og skugge stadi so skarpt imot einannan i det franske samfundslive.
Vitskap, kunst, industri blømde, og heile Europa saag med undring og rædsle upp til «Solkongen» og hérane hans. Turenne og Condé vart mynstri for alle hérførarar, og dei franske diktarane for skribentane i heile Europa. Franskt vart maale i kongsgardar og paa herreborgir; alt som fint vilde vera gjekk i franske klæde, aat fransk mat og livde etter fransk sed ─ og used ─ som dei kunde best. Nett som no. Eller kann hende vel so gali.
Men Frankrike var kongen og alt som fekk glans fra hans naadesol: hirdi, kyrkja, adelen; folke var ikkje anna enn mjølkeku for rikskassa og alar av hérmennar til ufredane aat kongen.
Hirdi var «ei grav aat nasjonen», som ein kjend adelsmann sagde; og jamvel dei ufredane som det stod mest glans av var «ei svipe for folke».
Blømande tid
Sistpaa var Ludvig den 14de herre yvi eit land med ein høg kultur og ein blømande industri og ein høgprist bokheim, men med eit ut-arma folk. Taarni hadde tyngt ned grunnane; huse maatte ramle.
Del gjekk ned-yvi med store stig. Paa 10 aar vaks riksskuldi med 1630 millionar; folke tyngdest reint ned av skattar, landsens beste ungdom laag att paa slagmarkjom. Berre gamlingar og kvende var det att til aa dyrke jordi, vart det sagt.
Handelen hadde svinga seg veldigt upp, og utførsla av arbeidsvare hadde vaksi uhorveleg; men det hjelpte ikkje. Tvert-imot. Med avling av raa-emne minka det ettersom industrien vaks; industrien drog folke burt fraa jordi liksom krigane; og det bondestande som skulde bera skattane minka og veikna tid for tid.
Ein av dei store bokmeistrane den gongen, Montesquieux, formann i Bordeaux-parlamente og høgborin adelsmann, skriv i den namngjetne boki si, «Persiske brev»; «Kongen i Frankrike er den megtugaste fyrsten i Europa. Gull-gruvar hev han ikkje som den spanske kongen, men han er rikare likevel; han dreg gull ut av faafengdi og godtrui hjaa folke sitt, og den er meir utømeleg enn nokor gruve. Ein hev set’n opne krigar utan andre kjeldur aa ause av enn æretitlar som han heldt fale; men hérane hans hev vorti lønde, byane feste, fløtane utreidde. Og hev han ein million i skattkammere sitt, men tarv tvo, so innbillar han folke, at ein dalar gjeld for tvo, at ein papirlapp er gode pengar, o.s. fr.»
Montesquieux lét ein persar skrive dette i brev fraa ei Europaferd; men ein ser honom sjølv gjenom utklædningi; han stend med sin gode kjennskap til dei franske tilhøvi attum kvart ord.
Bøndene og jorda
Kor det stod til med jordbruke i Frankrike fær ein ei rettleiding um av ein søknad fraa bøndane i Versailles, der kongen budde. I den søknaden bed bøndane hugmjukt um, «at dei kongelege kaninane maa bli ut-rudde heilt, og 2/3 av harane, aakerhønune og raadyri, soleis at det ikkje vert haldi meir villt enn som naudsynt er til at kongen kann hava sin hugnad av veidingi. For dei nemnde dyri kjem heilt innaat husi til bøndane og øydelegg frukti av deira sveite og stræv.»
Det vart daa ─ som stundom enno i land der storherrane eig jordi ─ haldi ei mengd med «tamt villt», som jamvel vart fodra; dei høge skyttarane vilde ikkje hava det for stridt, maa tru, naar dei var i veideskog.
Ei einaste adelsætt sat inne med 1/3 av den franske jord; og kongane og deira mange venir og frillur aatte lystslott med svære veideskogar lande rundt; so det var nok ikkje berre Versailles som vart herja av «kongelege kaninar».
Lufti hadde etterkvart vorti so lummer i slottssalane, at alt maatte sjukne der; for liksom dei aldri hadde vindaugo upp, men døyvde den kvæve stogulufti med angar av alle fine slag, so stengde dei seg og aandeleg inne. Ingen vaaga seg utanfor dei grenselinur som kongshirdi og kyrkja hadde staka upp; fylgdi maatte daa bli det ho vart: nedgang og forfall paa all vis.
So var tilstandi; og etter deim maa me døme hendingane.
⁕
Paaverka av engelsk tenkjing kom fyrst Voltaire og reiv vindaugo til det rotne samfunde upp. Hérropa hans: fridom, likskap! gjekk snart yvi Europa som ein storm. Han vart den djerve maalberaren for rett til aa tenkje, for tòlsemd, for samvitsfridom. Gjetorde um Voltaire flaug ut yvi verdi, og fyrstar, stats mennar, aandsmennar rundt um i landi bela etter venskapen hans.
Men kyrkjeherrane hérbudde seg; og snart vart skriftine hans møtte med baal og brand.
Det var dei «filosofiske» eller «engelske brevi», som fyrst forarga. Han kom her inn paa faarlege spursmaal (um me hadde ei udøyeleg sjæl o.a.); men det han priste og heldt fram var den frie engelske riksskipnaden, og like eins engelsk vitskap, handel, industri. For folk no er det ikkje lett aa skyna at desse brevi kunde faa upp slikt eit sinne; me som er uppvaksne med Darwin plar tòla sterkare ting. Og for den store folkemengd maatte boki koma som eit bòd um utløysing. Men Voltaire var uvyrdin; og han lagde ikkje fingrane imillom naar han refste kyrkja og sette upp syndetavla til kyrkjefyr stane. Det er sant at han spotta so det flengde og reiv; og lentug kunde han vera so det lyste.
Nedrivar var han; men det var det som fyrst turvtest. Og um han vart møtt med dei grun nane som magti den gongen bruka ─ det han hadde skrivi vart brent, og han sjølv laut røme lande -, so heldt han vegen sin fram og vart meir og meir høyrd og vyrd. Han skreiv bøkar i mengd og av mange slag: spelstykke, filoso fiske og historiske utgreidingar, dikt o. m.m., som alle bar paa same leid og vart lesne i alle land; han var i lang tid den aandelege føraren i Europa.
Det er daa rimelegt, at han ─ æresjuk som han var ─ lika seg ille, daa han saag eit anna namn arbeide seg upp jamsides sitt eigi. Oftare og oftare høyrde han og las han: Voltaire og Rousseau; det var beintfram majestætsbròt.
Sin jamlike hadde han ikkje havt i heile Europa; og no dukkar det med ein gong upp ein litin noteskrivar og vil vera noko. Ja det var dei som heldt Rousseau for den stigande soli, den som skulde døyve alle stjernur, jamvel glime stjerna Voltaire. Han vilde ikkje vita av dette. Men kor som var: det nye namne vart meir og meir kjent.
Det vanlege folket
Voltaire hadde reist hér-rope fridom og likskap, men var endaa i røyndi aristokrat: lika seg best millom dei store. Med Rousseau var det annarleis. Han høyrde det vanlege folke til og heldt lag med det; og alle skyna det han sagde. Han sette seg hjaa bøndane naar dei var ute paa sitt arbeid; lærde deim aa sjaa det store og vene baade i naturen og i det einfelde arbeide sitt. Og han sagde og tok upp att til alle høyrde det; «sjaa her, ute under Guds sol, i skugge av skogen, her i den klaare reine lufti» der folk er friske og gode og ser kvarandre fritt i augo og ikkje liver i hat og av rov; her, der den helsuge, sterke elskhug kved sin høgsong under himlen og glade bònn tumlar ikring millom blomar som fivrelde, ─ her er paradis! ─ Det einfelde naturlege live er best, av di at i det tarv ein ikkje til hjelp for seg sjølv gjera andre skade.»
Samvite, sa han, vert ned-døyvt i alt dette staak og braak no; men det er samvite me maa lære aa fylgje att. Samvite er den «guddomslege drift», den «himilske røyst», som best kann styre og føre ein stuttvis men vitug skapning. «Samvite fraarekna kjenner eg inkje anna i meg som skil meg fra dyre enn den syrgjelege serretten til aa flakke um fraa vildring til vildring etter eit næme utan orden og eit vit utan fast grunnvoll,» segjer han i hovudverke sitt.
«Naturen hev steilt alt godt»; og er godleik i samhøve med naturen vaar, so er me gode so sant som me er friske. «Men i det samnøyte me hev bygt oss, der raader uretten og det vonde. Dette samnøyte er daa sjukt. Unaturlegt. Para dise, som er her paa jordi, i hjarta hjaa dei gode, hev me tapt, og hev skapt oss eit helvite i staden.»
Og Rousseau vaagar aa rope eit «stans!» som vert høyrt gjenom alt staak.
Sume lyder, og tenkjer etter; men dei kloke hæder og lær. Skal me gaa atterut? Stanse framgangen, arbeide mot straumen? Meir enn tull er dette; vitløyse er det!
Ingen tokut filosofi
Det var den gamle sogo. Alltid naar nokon viser ny veg, skrik mugen: paa krossen med’n! Hev ein misst ein dyrverdig ting, so er det ikkje tull aa gaa tilbake og leite’n upp att, ─ um det elles fanst noko tilbake. Men i den store «ring av ringar» som alt manneliv gjeng i, er der i røyndi berre eit fram. Me kjem alltid tilbake, d.e. fram att, til det einfelde og heilvaksne.
Det er med samfunde som med gognir og gongverk: fraa fyrsto var dei so mangslungne og kunstige at berre dei allerklokaste skyna seg paa deim og kunde handsame deim. Men gjenom mange bølingar, som vart likso mange beinkingar, vart dei sistpaa so fullkomne, d.e. so greide, so einslungne, at no kann eit barn styre deim.
Eg trur det er so paa lag, Rousseau hev tenkt seg at samfunde skulde gaa fram: bli meir og meir enkelt: meir og meir fullkomi. Det var ikkje umvelting han vilde, men framvokstr, ikkje revolusjon, men evolusjon; innhalde av læra hans er: live vaart skal vera so enkelt, so naturlegt, at me ikkje til vinning for oss sjølve tarv gjera andre skade.
Dette var ingin tòkut filosofi; det var noko som alle kunde skyna.
«Barne mitt,» segjer han, «du skal ikkje vente lærde granskingar av meg, eller djupe utgreidingar. EG er ingin stor filosof, og bryr meg ikkje um aa vera det heller. Men eg er vitug stundom; og sanningi elskar eg. ─ Eg vil ikkje freiste med aa yvitelja deg; det er nok for meg aa faa lagt fram for deg det eg i mitt hjartans einfelde tenkjer. Gjev du au agt paa ditt hjarta naar eg talar; det er alt eg krev av deg.» Dette er inngangsordi til den mest avdømde, men og mest høgpriste bolken av Émile»; «Truvedkjenningi aat Savoyardpresten.»
Eit naturevangelium
Det fyrste Rousseau skreiv var ei utgreiding til svar paa ei pris-uppgaave som akademie i Dijon hadde sett upp: kva innverknad hev kunst og vitskap paa sedugskapen? Rousseau gav eit svar som gjekk beint imot alt som venta og tenkt var; han sagde beint ut, at used veks etter som kulturen veks; men endaa vann han prisen; so framifraa godt var svare hans skrivi.
Striden um han stend enno.
Han hadde arbeidt som i ørske; tankane hadde storma paa; likesæl um fylgdine for seg sjølv forkynnte Rousseau her for fyrste gong sitt «Naturevangelium», so som det steig fram for han i eit slags opinberring. Det var i 1750.
Fraa den stundi av var Rousseau namngjetin. Og striden um han stend enno.
Dette fyrste arbeide sitt fann han sidan sjølv «reint midmaals»; han saag at ihugen hadde drivi han for langt. Men med dette og fleire andre av dei fyrste smaa-arbeidi sine rudde han liksom grunnen for dei seinare hovudverk: «Émile», «Samfundspakti», «Den nye Heloise», Hugheit og einsynt gjeng han paa; og logande ordhag ropar han ut yvi det samnøyte der han berre saag urett breide seg: «Tusundfald sælare var fedrane i sine hyttur enn me, som sjuknar burt av ufrisk forfining og forlesser vaare hovud med lærdom. Hugnad og helse finst ikkje utan i det rolege husliv paa lande. Storbyane er fortjonings-hòlur, der helse og livsglede vert øydd, og der tusund maa træle for kvar ein som skal herre.»
Skonslelaust nækjer og fordømer han ulivnaden og olivnaden hjaa storfolki; og det lettlynde og den unatur som raader i tidi refser han med heilag harm.
Ut på lande
Fraa gatedumba og staake i Paris flutte han ut paa lande; i skogane der vert live hans no eit bil som ein ljos draum, eit eventyr. Han finn fram til det enklaste; gløymer sin gamle livemaate og kjenner seg som det fyrste menneskje som stillte sin svòlt med urtir paa marki, og sløkte sin torste i elv og bekk, og sov under eit tre eller ein runne. Han diktar og drøymer og er sæl.
Men som det fyrste menneskje lyt han og snart paa krigsstigen. Ei heil verd var det han fekk å slaast med, ei synkvervd og vidfarande verd, eit samnøyte der alle gudslovir var nedtròkka og nedtrampa.
Men liksom det nye og magtfulle i læra hans vakte ein storm av sinne, soleis var der og dei som i denne læra saag frelse for verdi og vart hugvarme Rousseau-mennar. For ordi hans raama. Fleire og fleire skyna etter kvart, at sjukdomane i tidi ikkje lét seg lækje berre ovanfraa; der var ein grunnskade i samfunde som upplysningsfilosofane ikkje naadde ned til.
Minst av alle lika Voltaire aa høyre dette. Fyrst letst han ikkje i vera; denne Rousseau var galin; kven kunde bry seg um slik ein? ─ Men snart fekk bjølla ein annan laat; og di meir namngjetin Rousseau vart, di meir forhatig vart Voltaire; til si siste stund dreiv han paa med aa leggje steinar i vegen hans. Det fekk Rousseau paa mange maatar finne.
Rousseau hadde i ungdomen lagt seg etter tonekunst; no skreiv han ein opera ─ baade tekst og tonar ─, som gjorde svært mykje av seg. Og dette vart fyrste gongen han tente pengar!
Heile sin ungdom hadde han flakka ikring og havt det vondt, alt til han kom i kjenskap med ei frue i Sveits, madame de Warens. Mor si hadde han misst daa han vart fødd; og denne fru de Warens, som var mykje eldre enn han, vart for det fyrste mest som ei mor for han. Og han heldt av henne alltid sidan, um ho elles ikkje vart berre mor, men førde han inn i ymist som han i dei unge aari skulde vori utanfyri.
Mange synder
Nokon mynstergut var han i det heile ikkje; i sine «Skriftemaal» (Confessions) legg han fram sine mange synder so beint ut, at det er heilt upp uhuglegt; han vilde vera ærleg. Men med aari arbeidde han seg upp og fram; og han segjer sjølv, at det mykje var angeren yvi sine ungdomssyndir, og ikkje minst yvi det at han hadde vori ein laak far, som dreiv han til aa skrive «Emile», daa han hadde vorti noko meir vaksin.
Daa han ─ enno reint ung ─ kom burt fraa fru de Warens, vart han kjend med Therese le Vasseur, ei gjente av smaafolk og utan upplæring, men ærleg og trufast; ho vart i lag med han heile live ut-igjenom; og sistpaa vart dei vigde.
Det vert elles ikkje rom her til aa gaa noko nærare inn-paa livssogo hans; eg fær halde meg til det som er hovudtanken i hans livsverk, og som kom mest heilt fram i «Emile».
⁕
Naar Rousseau skreiv, vart han tvinga inn under tankane sine som under eit mare-rid. Han hadde synir.
Tvert igjenom alle kultur-tidir ser han naturmenneskje; og han slær fast, at i dei fyrste tidir fanst ikkje dei lastir og sjukdomar som no veld so botnlaus ein elegskap. Desse lastir og sjukdomar er daa komne med kulturen. Og denne læra slær han fast med makalaus ordhegd.
Naar mare-ride slepper han, so liver han i ljose draumar um ei frisk og sæl ætt, og um fred paa jordi. Men so vert han tanketekin att, og skriv med heit harm um «Ulikskapen millom folk». I natursamfundi var alle like; og alt det vonde som hev si uppkome i den samfundslege ulikskapen fanst ikkje der; dette vonde er daa komi med civilisasjonen. Med glimande kunst slær han den setningen fast.
Han skriv som for live; halvt i ørske velter han her fram dei fyrste steinane til grunnmuren under sitt stolte livsbyggverk.
Um stridsskrifti «Ulikskapen millom folk» segjer han sidan sjølv: «Meiningi kunde ikkje vera aa føre dei fjøldmente folkeslag og store rike attende til deira einfelde upphavstilstand; eg vilde berre, um raad var, hemja ein framgang som fører til undergang. ─ Dei tilskipingane som er uppkomne hev eg alltid haldi paa, og sagt, at aa øyde deim er aa taka burt verktye men lata verke staa. Eg hev freista aa døyve dei daarande svikskunstir, som lærer oss aa tykkje gjævt um orsakine til elegdomen vaar; eg vilde øydeleggje den falske dyrking av skadelege talent og vanvyrdnaden for gagnlege eiginskapar.»
Og soleis var det. Det galdt aa faa slaa fast, for seg sjølv ikkje minst, dei grunnane han fyrst saag; sidan kom noko med kvart den framvokstren som «Emile» vart frukti av.
Midt i naturen
Lengi hadde Rousseau haldi seg i Paris; no fekk ei dame av det høgare selskape, bokskrivaren madame d’Epinay, han ut til herregarden sin, la Chevrette; der slo han seg til i eit gamalt forfalli hagehus midt i ei herleg natur; huse vart kalle Eremitagen, Einbuhuse. Og her skreiv han «Den nye Heloise» og upplage til «Emile».
Fru d’Epinay var uppglødd for Rousseau og baud seg til aa greide hushalde hans; men Rousseau vilde som vanleg ikkje hava hjelp av det slage. «Ei ku, ein gris, ein liten kjøken- hage», skriv han, «det er nok til livemaate aat meg». Med Therese le Vasseur og den 80 aar gamle mor hennar livde han daa i einbuhuse, sæl so lengi han fekk vera i fred.
Med freden vart det elles so ymist; det var her han kom ut-i den elskhugssogo som vart grunn lage for romanen «Den nye Heloise». Han gjekk og drøymde um den mynsterkvinna som skulde bli hovudmenne i boki hans ─ ei rein motsetning skulde det vera til dei utskjemde kvende i dei høgste samfundslag ─ ; daa kom han ut for den unge hugsnikne grevedotteri d’Houdelot. Ho fann seg fram til den namnspurde mannen og lagde sine garn ut etter han, av nyfikne og av hug paa eventyr; og Rousseau kom inn i garne.
Og han fekk ei vond tid. Han vart endaa meir sjuk og nerveveik enn han elles var, og mistryggin og mislyndt. Moldvarpane gjorde sitt arbeid rundt ikring’n, dei med, og det slitna millom honom og mest alle hans gamle venir og fylgjarar. Med fru d’Epinay og rauk det sund; og han forlet la Chevrette sjuk og hjartesaar.
Folk log aat denne halvgamle filosofen og hans elskhug; og han sjølv skjemdest, og spea og skjemta yvi veikleiken sin. Men han trøyster seg med, at det berre er han sjølv og ingin annan som tarv lide.
Strid med Voltaire
Med Voltaire var han i opin strid no. Byraade i Genf hadde forbòdi teaterspel; Voltaire skreiv imot dette forbòde; men Rousseau forsvara det («Brev um skòdespelkunsten»), Teatre skjemmer ut folke, segjer han, innfører høgferd og stas; dei gamle folkefestane var betre; dei lærde folk aa hyggje seg med smaamoro. Reis ei stong med ein blomekrans paa og lat folke samle seg um den, so vert det fest! ─ skreiv Rousseau.
Voltaire, som var den store speldiktaren i den tid, tok dette for aatsøknad mot seg; men Genf heldt med Rousseau; han vann daa i den striden. Daa vart Voltaire so harm at det var kje med maate. Rousseau var eit troll, ein Judas og alt som fælt var; «han held seg for Diogenes, men er ikkje so mykje som hunden hans,» skreiv Voltaire.
Daa so «Den nye Heloise» kom, og vart storvel fagna, daa bruka Voltaire alle dei raadir han upp kunde lenkje mot medtevlaren sin. Men denne var ikkje lett aa faa under seg no lenger.
Det var live paa lande, han i denne boki priste, det stille huslive, arbeide, gleda i naturi. Og Voltaire laut sjaa paa, at «Den nye Heloise» snudde folks tankar reint um. Det vart mote aa «liva naturlegt» etter den maaten som her var sett upp; eit handverk maatte ein lære, um ikkje anna. Og daa so noko etter «Emile» kom, fekk ein upp-liva, at storfolk-drosine tok til aa stelle borni sine sjølve, ja amme deim, gjeva deim bryst. Ingin skulde ha høyrt slikt! Daa som no var det allment aa leige ammur til smaaborni; mødrane hadde anna aa gjera enn vera barnepikur; dei skulde gaa i selskap, vera med paa jagt, skrive bøkar o.a. Men so sterke ord hadde Rousseau i «Emile» tala til mødrane um deira fyrste plikt, at sjølve plikti vart mote, og det for ei god stund.
Ja det gjekk so vidt at kongen sjølv vart fengd av tankane til Rousseau. Kong Ludvig lærde seg til aa smide laas, og «fann stor hugnad i dette arbeide.»
Ei mor som ikkje sjølv ammar sitt barn, forbryt seg
I «Emile», den mest djuptenkte boki som vel nokon gong er skrivi um uppfostring, held Rousseau fram alt det som vert synda mot barne i samfunde no. Han fylgjer det fraa fyrr det kjem til verdi, og viser kor naudsynt det er aa gjeva fyrst og fremst mødrane uppfostring. Paa mori ligg velferdi aat heile huse; og eit samfund der mødrane forsømer sine skyldur er daudedømt, kor mykje det elles kann glime og glo. Ei mor som ikkje sjølv ammar sitt barn, forbryt seg; og kvendi maa faa vita, kor mykje vondt mori dermed legg grunnen til for barne sitt. Det Rousseau her skriv, skulde bli lært utanaat i alle gjenteskular enno.
So fylgjer han barne upp gjennom aari; talar aalvorsamt um kropps-røkti i dei fyrste tidir, um upplæringi, um kor naudsynt kroppsarbeid er, um tolsemd i det gudelege, um kjærleiken millom unge, um manns og kvendes skyldur mot heim og samnøyte.
Friskt og uskjemt
«Lat barne springe, leike, juble, arbeide; inkje lange skulestundir i dei fyrste aari; inkje pugging av tal og namn; i det heile: aldri tvang til aandsarbeid paa kostnad av likamsvokstren; lat barne fyrst og fremst vinne helse, styrke, livsglede. Lær det aa sjaa paa skapningen og gleda seg i den, og aa draga slutningar av det som det ser for seg.» «Gjev barne lyst til aa lære, so er alle læremaatar bra.»
Mynstere og maale hans er; eit friskt, uskjemt, ærlegt, lukkelegt arbeidsmenneskje, som i samlive med naturi hev fengi alle sansar opna og skjerpte, eit smaanøgt men duglegt menneskje, som ser Gud i alt godt. Dette er det nye menneskje; og det skal byggje eit rettvist samfund, der ingin tarv vera træl.
Grunnlinune til dette samfunde dreg han upp i dei politiske utgreidingane han sidan gav ut med namn «Samfundspakti» (Contrat social), den boki som vart som ein politisk bibel i revolusjonstidi. Han set her upp heil og full husbondsrett for folke (folkesuveræniteten); det er den einaste rettferdige regjeringstanken; einvelde fordømer han heilt.
At han fekk bøte for baade dette og for sine frimodige domar yvi teologiske tankebygningar segjer seg sjølv. «Emile» og «Samfundspakti» vart brende for aalment, fyrst i Paris og nokre dagar etter i heimbyen hans, Genf. Det siste tok han seg serskilt nære. Han hadde nettupp tenkt aa busetja seg i Genf; men no var han fredlaus baade i Franrike og i heimlande. Sidan flakka han ikring utan ro eller trygd so lengi han livde.
Forfylgd vart han for det han hadde sagt, og mest endaa meir for det han ikkje hadde sagt; fekk lite anna gjort enn forklaare seg og forsvara seg. Dei ropa: han hæder Kristus! Men hadde dei bruka sine augo so hadde dei set, at han tvert-imot var etter deim som forfuska Kristi lære.
Det vart sagt: han vil me skal drepa smaaborn ved aa vaske deim i iskaldt vatn fraa dei er fødde! Men i «Emile» stend det: «Ville folk vaskar dei nyfødde borni sine i sjø og elv; men vaare, som alt fyri fødsla er vanstyrkte, ved veikskapen hjaa foreldri, dei kjem forkjælte til verdi og tòler ikkje fraa det fyrste dei herdingane som maa til, um dei skal bli sterke. Ein gjer best i aa byrja med det vanlege hjaa oss: vaske deim i lunka vatn og berre smaatt um senn vaage paa med kaldare.»
Elska eller hata
Og soleis i alt. Han vart rengd og forvend og paalògin alt som fælt var.
Dei skulda han for tjuvskap og; det var ikkje hans eigi, alt det han fòr med. Men som hans store samtidige Buffon sa: No-ja; me hev sagt dette; men Rousseau hev fyrisagt det; og visst aa gjera seg lydd! ─ Det var sant, at mange av dei tankane Rousseau sette fram var tenkte av andre fyri honom; men ingin hadde fengi deim so heilt fram, eller fengi dei fram i slikt samanheng og med slik magt. Og ingin hadde havt hans store varme hjarta. Han tala av ein kjærleik og med ei tru og ei uppgløding som reiv med ─ eller støytte ifraa. Han gjorde tankane til liv og lov; han maatte bli fylgd eller forfylgd, elska eller hata.
Og endaa hev det vori spurt: trudde han sjølv paa læra si?
Naar mødrar kom til han uppglødde av «Emile» og bad um raad og hjelp til aa fostre borni sine etter hans maate, so svara han inndult, vert det sagt; heldt fram vanskane, minte um andsvare, o. s. fr. Var han daa ikkje ein juksmakar?
Ein juksmakar hadde han vori um han hadde sagt: klem berre paa. Tak barne ut or det samfunde det skal liva i, og fostra det etter «Emile»; det er so greidt og so lettvint!
Rousseau hadde sett upp det rette, med di han tenkte som Tolstoy (i etterorde til «Kreutzersonaten»): «Eg viser det maale ein maa setja seg; eg sejger ikkje at ein kann naa det. Eit mynster set eg upp; di nærare ein kjem dette, di lenger er ein naadd i fullkominskap.»
Rousseau hev sagt det same so: «Eg hev sett fram eit mynster;» «eg skriv for deim som kann tenkje og draga slutningar av det mykje og mangt som live viser oss.»
Det han vil er med eitt ord; ein vitug og rimeleg framgang som kann føre til eit samfund der uppfostring etter «Emile» vil vera det naturlege.
Det er heimen det gjeld um her. Mødrane fyrst og fremst; laake mødrar, laakt samfund!
Det er paa denne framvokstren me maa leggje vaart arbeid, meiner han; og um tilstandi aldri so mykje tvingar oss til aa finne lækjedomar mot sjukdomen, so maa me ikkje gløyme kva det gjeld: aa faa orsakine til sjukdomen or vegen.
Det er heimen det gjeld um her. Mødrane fyrst og fremst; laake mødrar, laakt samfund!
Heimen maa vera slik, at egtemakane og borni vert samanbundne der i sams hugmaal og sams arbeid. Men den store faaren for samfunde no er, at heimen er sundsprengd. Arbeide, hugen, tankane aat mannen ligg utanum heimen. Og kona orkar ikkje i lengdi den tyngd og den hugløyse som dermed legst paa henne; snart vil ho og trivast best utandørs. Og so hev me borni drivande aaleine og halvville paa gata, eller yvilatne til likesæle framande.
Daa vert dei kunstige «barneheimane» den siste berging. Der er land som hev freista med kost skular (skuleheimar, «internat») so vidt mykje, at dei kann segja oss kvar den skipnaden fører av.
Utan rom for barn
Der er t.d. Frankrike. Renan, Laprade, Jean Aicard o.m.a. hev skrivi um tilstandi der. Eg vilde ynskje at alle kunde lesa ei bok som «Sjæli aat eit barn» («l’Ame d’un enfant») av den sist nemnde. Ho skildrar nokre gutar som vert sette inn pa kostskulen smaae, og kjem ut att daa dei hev vorti store. Det er ei stusleg sogu um «Skulen utan hjarta», som han vert kalla med altfor god grunn.
Heile maaten hev ført til den kjende ting, at Frankrike avfolkast. Ein av dei største franske nasjonaløkonomar, Foville, skreiv i 1908, at 400 held det paa i 10 aar til som det gjekk i dei farne 10 aari, so vil Frankrike snart liggje opi for ei framandinnvandring.
Den hardsette centralisasjon ─ samanstuving i byar og fabrik-grendir ─ verkar paa jordbruks- tilstandi med, gjer um inkje den naudsynlege jamvegt millom avlar og brukar.
Ei sovori skjepling av dei naturlege høvi hev vori ein av hovudgrunnane, um ikkje hovud- grunnen, til, at det bar nedfalls med dei gamle stor-rike og kulturheimar. Byane, vinneskapen (industri) ─ og sjølvsagt krigane ─ drog folke burt fraa jordi og skapte ei fantehorg (proletariat), som vart uppløysningsemne for samnøyte. Etterkvart som den eigedomslause mengdi i byane auka, minka den folkestyrken som det var tak og berekraft i. Jordi vart forsømd; og det hev alle dagar hemnt seg syrgjeleg.
Og i eit samfund som ikkje hev det rette rom for barne og for barneheimen, vil ymse grunn- sanningar alltid bli gløymde.
Daa det bar til nedfalls med Rom, skyna dei at det galdt aa styrkje egteskape og faa upp att eit meir naturlegt høve millom mann og kvende. 1 slike nedgangstidir trivst alle lastir som er til mein for ætti og for samfunde. Dei freista med mange raadir: skattlagde ungkarar, (som det no er tale um aa freiste med i Frankrike og jamvel i England), gav borgarrett berre til gifte o.s. fr. Men det var for seint.
I samfundi no ser me dei same morkningsteikn. Huslyden veiknar, av di kvendi vert drivne burt fraa huse og ut paa arbeidsmarknaden i kappstræv med karane. Det ber meir og meir inn i dei tilstand som ætti gjenom all sogu-tid hev stræva med aa berge seg burt ifraa.
Me hev daa i vaar tid og mennar, som hev teki upp tanken hjaa Rousseau: at forenkling er det einaste som kann hjelpe.
Tolstoy, den store Rousseau-fylgjaren i vaar tid, forkynner ustanseleg same læra um eit enkelt, naturlegt liv, og trur, at det er einaste vegen til eit betre samfund. «Naar kvendi paa nytt fær hug, tid, kraft til aa fullgjera sin moderskyldnad, so vert mennane like eins gode fedrar og egtemakar att. Huglegt husliv er beste raadi mot laake sedir; men daa maa det bli rom for heimen, d.e. for barne. All kraft som ikkje vert bruka døyr; vert kvinna nøydd til aa gjeva fraa seg moder-skyldnad og hugnad, so kjem snart den dagen, daa ho korkje kann gjera skuldnaden eller kjenne hugnaden.»
Storbyane er som veldige dragsòg, som syp i seg alt som kjem deim nære. Dei kann berre halde seg uppe naar dei alljamt nyar seg upp-att fraa landsbygdom. Men kvar skal uppnyingi koma fraa, naar bygdine tømest og jordi er attlagd?
Det kann i dette samanheng vera forvitnelegt aa sjaa paa tilstandi i England, der jordspursmaale no trengjer so paa, at det maa bli greidt. Krapotkin gjev i si gilde bok um «Hand- og Heilearbeid») framifraa skildringar fraa samfundsstriden baade der og i andre land; framvoni ser han i, at fabrik-arbeide vert spreidt ─ decentralisera ─ , og at det vert meir samarbeid millom industri og jordbruk.
⁕
Me er komne eit stykke paa veg no fram-imot den demokratiske synsmaaten, at upplæringi skal vera eins for alle, og at det er vit og dugleik og ikkje fødsla som skal avgjera, kva rom i samfunde kvart menneskje skal faa. Men storby-samfunde orkar ikkje aa gjenomføre tanken. Det hev vori og maa etter sin grunnhaatt vera eit kapitalist-samfund, der tusund maa træle for at ein kann vera herre.
Difor meinte Rousseau, og difor meiner Tolstoy, Krapotkin, Henry George og mange, mange av dei beste av deim som hev tenkt yvi samfundsspursmaali, at folk maa koma i samanheng att med den jordi dei bur paa, flytja ut att under Guds frie himil.
Rousseau vilde lære dei unge, at live tarv ikkje vera ei tyngd og ei byrd, men at det er meint til aa vera ei stor og rik glede. Det er vaare endelause mistak og misfaringar som gjer live so vanskelegt for oss.
Naar me ser paa tilstandi i dei store verdensbyane, so maa me gjeva Rousseau rett i, at dei er avgrunnar fulle av styggedom.
Me veit, at den berande kraft i alt som fører til det gode, det er livsgleda, den djupe gleda som og lærer oss sorgi yvi det vonde, det som døyver ned og øydelegg og gjer live til harm og til sut.
Me spør etter livsmeining. Kvar tid og kvart folk hev gjevi sitt svar. Det gjeld um, at me sjølve gjev live vaart meining. Og det kann me, naar me lærer aa sjaa oss sjølve i samanheng med alt det andre, og gjer vaart til aa hjelpe fram alt som godt og ljost og vakkert er.
Me vil daa snart, reint av oss sjølve, koma til det, at det enklaste og naturlegaste live er det fullkomnaste.
Naar me ser paa tilstandi i dei store verdensbyane, so maa me gjeva Rousseau rett i, at dei er avgrunnar fulle av styggedom.
I Newyork kann det um vintrane staa so jammerleg til, at det endar med friviljuge slave- auksjonar: Folk beint fram sél seg, so dei kann sleppe aa svelte ihel. (Slikt hev hendt i aare 1909).
Utan rom i byen
I Berlin er der 100.000 hyslydar som hev berre eitt rom kvar til aa bu i. 80.000 landskvende hev inkje rom; leiger seg ei seng eller ei golvkraa hjaa fatigfolk. 1 Paris reknar dei 60.000 kvende som liver av si skam; men der er vel i røyndi minst ein gong til so mange.
Med egteskap minkar det all stad. I det stykke tek dei til aa koma med hjaa oss og no. Etter politilækjar Paul Winge er, av ugifte kvende i Kristiania paa millom 15 til 40 aar, um lag 5 av 100 skjøkjur; og av slike som liver i frie (lause) egteskap er det nok mange fleire. Det gjeng rivande fort den vegen; og noko som kann stanse denne framgangen er ikkje aa øygne, skriv politilækjaren. Og huslive kann mindre og mindre verja dei unge kvendi; ved «kvinne- emancipasjonen» misser huslyden meir og meir si kraft.
I det heile ser alle som arbeider med samfundsspursmaal, at her er faare paa ferd. Det er inkje aa undrast paa, at Rousseau i desse tidir vert oftare og oftare nemnd; tankane hans vart ikkje gjenomførde i revolusjonen, og let seg ikkje gjenomføre ved revolusjon; men me bør vera so langt komne no, at me kann taka til aa forstaa deim.
⁕
Dei siste aari av Rousseau’s liv var ei einaste lidingssogu. Gong paa gong vona han at han hadde funni den fredelege staden der han kunde ende sine dagar i ro. Eit bil var han i England. I Prøysen var han og ei stund, og fekk studnad av Fredrik II. Men gali gjekk det all stad; og gong paa gong laut han ut og søkje nytt live.
Trøytt og sjuk kom han til den ovfagre Petersøy i Bielersjøen i Sveits. Der var han som i Paradis. Han granska vokstrar, var med i bondearbeid, drøymde og dikta og var fornøgd. «Berre helse vantar det meg no paa aa vera fullt sæl», skreiv han. Og her maatte han faa ende sine dagar, meinte han.
Men styre i kanton Bern meinte noko anna. Daa nokre vikur var gjengne fekk Rousseau utvisningsbod.
Han vart yvigjevin. Bad um aa faa vera. Lova at han aldri skulde røre penn. Aldri vilde han prente noko; berre liva rolegt med Therese i ei hytte. Men nei. Daa bad han i si naud at dei vilde setja han fast. Gjeva han rom i eit fangehus. Han kravde ikkje anna enn nokre bøkar, og so aa faa reike ei stund kvar dag i ein hage. Nei paa nytt. So sjuk og arm som han var, av stad laut han.
Det bar til Paris. Der tok han til att med noteskriving. Med bokskriving skulde det vera slutt; «eg hev sagt folk nokre sanningar», sa han; «det hev dei teki meg ille upp, og no tegjer eg.»
Dei siste åri
Den heims-kjende stormannen budde i eit par arme rom i ei trong gate og livde fraa hand til munn i beintfram fatigdom. Det var nok enno dei som baud’n hjelp; men han svara nei takk. Han vilde liva av sitt eigi arbeid.
Men sjukare og armare vart han etterkvart; og sistpaa fekk dei’n yvitald til aa taka imot eit tilbòd fraa markien av Girardin um eit lite hus eit par milir fraa byen. Det var eit lite hagehus, der han kunde vera sin eigin heilt.
Han var so glad at han gret, daa han fekk sjaa att grøne tre utan gatedust paa, og han krabba seg ut or vogni, so han kunde koma deim nærare. Ikkje mindre glad vart han, daa fru Girardin med borni sine kringum seg tok imot han i døri til det vesle hagehuse.
Og hjartans fornøgd tok han til att med det live han elska. Han stod upp med fuglane og heldt si morgonbøn under geislune av den rennande soli. Og her skulde han daa i fred faa ende sine dagar.
Han døydde i den vesle stogo innfor dei opne vindaugo, med fuglane i tréi utanfyri kvitra og song. Lett og rolegt samtala han med kona si til siste stund. «Gud ventar meg,» var det siste han sa. (Ei sogu um sjølvdraap er det ingin grunn til aa tru.)
Ein flokk venir fylgde’n til gravi. Men i Frankrike hadde det vorti stilt ikring namne hans.
Paris hadde i det siste halve aare vori høgtidsklædt for Voltaire. Denne hadde i sitt 84de aar funni paa at han vilde sjaa att den byen han for 20 aar sidan hadde forlati; og han vart mottekin som ein fyrste. Den namnspurde gamlingen drog fraa fest til fest, til dess det vart for mykje for hans alder. Han døydde den 30te mai 1778. Og vart gravsett i Pantheon, den franske ærehall for burtgjengne store.
Daa Rousseau høyrde at Voltaire var burte, sa han: me høyrde ihop; eg kjem snart etter. Og so vart det. I juli same aare fylgde han motstandaren sin.
Han var daa mest gløymd; ingin tenkte paa Pantheon for honom. Men minne hans voks fram att; i 1794 fekk han rom i Pantheon jamsides Voltaire. Og av desse tvo store er det Rousseau som no vert oftast nemnd.
Hulda Garborg (1862-1934) var forfattar, omsetjar, målkvinne og norskdomskvinne.
