Kritisk tenking startar med lesing, og lesing startar med leseglede. Fanget og putekroken er vesentleg for demokratiet.
Kari Stai
«I begynnelsa var ordet». Det byrjar på mange måtar med språket. Det første mennesket gjer i livet, er å språke – lyd og kroppsbevegelsar kjem frå barnet i same sekund som det er fødd. Det vil med andre ord ytre noko. Eg er fødd, eller det var vondt, eller gi meg kjøtt – ikkje veit eg.
Litteraturen er reine skolen i ord og språk. Han er ein naturleg «pose» å plukke frå når vi skal utruste oss verbalt. Boka er ein verden. Den som les er også ein verden. Det betyr at to verdenar møtest. Møte skapar friksjon, som er forutsetninga for at noko får til å bevege seg nokon stads. Utan friksjon blir ting ståande stille. I møtet mellom bok og lesar kjenner barnet at det kjem i bevegelse. Såleis kjenner det på at det tel. For boka speler på lesaren, kunsten er inngripande.
Vi vil at barnet skal kjenne på dette: eg tel. Det er ein kjernemuskulatur det treng å få med frå start for at alt anna skal kunne utviklast i det. Så barnet er ein verden, og boka er ein verden. Ein tredje verden er den vaksne som les ilag med barnet – han er iallfall ein heil verden. Her er det mange verdsbilde som skal sitte i same stol, for å seie det sånn. Eg visste ikkje før lesestunda med barna våre, at faren deira hadde ein så stor indre verden og så mange lydeffektar. Vaksne kan jo også bidra med irritasjon over lei sittestilling, kaffe- og/eller søvnmangel, overstyrt pedagogisk trong samt sterkare trong til å sjå på Netflix.
Dinosaurane
Det er viktig å gi barna bøker før alt det andre skumle kjem og tek dei. Da kan dei heller lese om alt det skumle – om bjørnen og trollet, bilar med auge på, ting som snakkar samt utdøydde gigantar. For den vaksne er det fullt mogleg å bli lei den same boka ti gonger på rappen, éi bok kan jo vere favoritten i vekevis. Ho handlar gjerne om buser eller bæsj. Eller om dinosaurane. Eg klarte aldri å involvere meg i dinosaurar. Det hjelpte ikkje akkurat at barna hadde irriterande høg kunnskap om dei heller, og gjekk i rolle. Å vite kven av dei som åt planter, pølse eller plankton … eg var sjanselaus. Men fanget, og lesestunda, det er ein fin stad! Kanskje det finaste som finst. Når dei tre verdenane – barnet, boka og den vaksne – møtest, er det potensiale der til å kunne etablere seg ein superverden.
Dei riktig store spørsmåla må ein vere barn for å forstå storleikane på. Derfor er det spennande å jobbe med barne- og ungdomslitteratur. Bøker er ein veg inn i, og ein veg ut, av eit lesestoff, og eit barn. Bøker genererer samtale. Problemstillingane i boka knipsar på strengar inni lesaren. Det er slik bøker verkar, det er slik kunsten trenger seg på. For kunsten er inngripande. Det er ikkje alltid det passar å bli utsett for han. Det skal noko til at det passar for ei heil småbarnsgruppe kl. 11 i barnehagen akkurat den dagen det står bok på planen. Tre verdenar kan ikkje møtast optimalt alltid. Når eg les med ei barnegruppe kan samtalen brått ta uventa vendingar. Ting som ofte kjem opp er eigne kosedyr, kuttskade i finger, bursdagar og hobbyar. Det kan også like plutseleg kome opp at i morges så flytta pappa. Og at sist det skjedde kom han tilbake.
Bøker er ein katalysator, ein igangsetjar for opplevelse, refleksjon og samtale. Samtalen er ein fantastisk ting, og han spring naturleg fram etter ei boklesing. Han er som eit eige vesen, som veks i den retning han sjølv treng å vekse. Litteraturen (og andre kunst-format) opnar oss opp, og samtalen blir eit trygt og ope ytringsrom. Det at kunsten kan skape dette gjer han ekstremt viktig.
Vi lever i ei tid der samtale er viktigare enn nokon gong. Ja – i den store verda ser vi mange døme på kor dårleg statsleiarar får til å samtale. Evna til å lytte, reflektere, ytre seg og diskutere har i høgste grad med dette å gjere. Derfor kan vi ikkje ruste ned «skolen for ord og samtale» – litteraturen. Vi må ruste han opp, bruke meir tid på han – slik at ungane får denne fribilletten inn, til verbal og reflekterande evne-utrusting.
Ein filosofi for livet
Ytringsrommet må etablerast frå start, i trygge fang og i putekroken på barnehagen. Møtet med litteraturen og kunsten gir barnet strukturar i å sette ord på tankar og følelsar. Det er der mykje byrjar – tankar og følelsar – det er to store forhold, kompliserte og heilt elementære. Evna til å sjonglere med og mellom desse to storleikane kan lærast gjennom barnebøkene. Eg veit eg har fått knaggar til levereglar og livsfilosofi takka vere Albert Åberg og Gunilla Bergstrøm. Det at Albert faktisk sa at han ikkje ville slost fordi han ikkje turte – eg har friskt i minnet kor modig eg synst det var, og også så genialt. For da kunne det jo ikkje bli noko meir kamp! Boka gav meg ei openbaring i å forstå at éin må slutte først. Éin må vere så stor, at han gir seg. Den minste vart slik den største – gjennom å vere sann og modig! Og da faren til Albert sovna på golvet den natta Albert aldri slutta å mase, da var eg sånn på lag med faren – snakk om augeopnande litteratur. Gjennom bøkene øver ein ikkje berre opp lesekompetansen, ein øver også opp livmeistring.
Kunsten set oss i kontakt med kvarandre og med oss sjølv. Samtalen gir oss eit rom å gi og få i, yte og bli validert i. Han er nærmast som eit felles fordøyelsesorgan. Og kunsten (som litteraturen) er «samfunnets nødvendige sanseorgan», som Andre Bjerke skriv i diktet «Kunstneren». Boka er ei lykt, seier Gro Dahle. Nokon seier ho er ei bru – mellom lesaren og verda. Det finst jo mange typar barnebøker. Dei fleste har bilde. Det slo meg forresten kor fantastisk bildet er, av den grunn at det står i ro. Det er det ingenting anna som gjer. Bildet er unikt. Det er stabilt, men ikkje statisk, for inni oss kjem andre «bilde» i bevegelse, heilt ubevisst. Bildet står stille – så vi kan bevege oss! Det er noko trufast og trygt over dette. I eit bilde kan ein vere ilag med barn i ei evigheit. Det ligg så mykje helsegevinst her.
Boka er eit objekt som dei minste bokstavleg talt kan tygge på, før det byrjar å tygge på sjølve litteraturen. Eg lagde ein serie peikebøker i 2011. Det viste seg forresten å ikkje kategoriserast som litteratur og kjem ikkje med under innkjøpsordninga. Det gjorde meg så sur og indignert på vegner av våre aller minste. Fordi innhaldet er for lett, liksom? Fordi det ikkje er noko aristotelisk forløpskurve der? Redaktøren min og eg fann ut at peikebøkene handla mykje om eple, og pære og sol. Omgrepslæring. Det er avansert læring nok, det, å sjå ei litt sånn marimekko-aktig pære og sol, og så sette dei i samanheng med ekte pære og sol. Å kople eit stilisert bilde på ei overflate inni det barnet så avansert blar i, til det som ligg på fruktfatet eller heng oppe på himmelen, det er faktisk eit utruleg stort læringshopp. Men – eg skulle jo eigentleg fram til at vi syns dette var for simpelt. Vi tenkte at eitt-to-åringen kunne gape over langt meir enn dette, og følge ei historielinje frå start til mål.
Det fants fleire peikebøker om å gå på potte og kle på klede. Men ikkje så mange å velje i når det kom til spenning og krim. Så vi laga eit par som heiter Mopp og Mikko. Etter å ha fått klar tale frå ein snørrete 3-åring om at damer ikkje kan køyre store køyretøy, så vart dette også politisk motivert. Han, Mikko, erklærer eit lidenskapeleg behov frå starten av historia – typ Eg elskar dyr. Dette fører til at ho, Mopp, umiddelbart og praktisk kjem på plass med det køyretøyet som trengst for å utføre hans agenda – som da blir ei jakt. Saman fer dei ut og sankar, samlar opp, og tek seg til rette i ein slik grad at det blir fullt køyretøy. Politisk blir også dette når det tematiserer overflodssamfunn og hamstring-kultur. Så slike bøker burde definitivt kome med under innkjøpsordninga.
Som ein barnehage
Hamsun sa at barndommen er menneskets hårdeste tid. Barndommen er eit stort og viktig kapittel. Og som kjernen i trestammen alltid er der, er barndommen med gjennom heile livet. Vi flåsar litt av omgrepet «barnet i oss». Barnet har ikkje så høg status som den vaksne. Kva legg eg i det?Vi har det i språket (og så lenge ting ligg i det, trur eg vi har det i samfunnet også.Først når ting ikkje er i samfunnet, fell det bort frå språket). Berre barn, seier vi. Syte som eit barn. Ho er som eit barn (underforstått: ho er ikkje heilt utvikla).Og når det blir kaos på ein plass vaksne ferdast så har det plutseleg blitt til ein barnehage.
I forbindelse med ein politisk konflikt sa ein stortingspolitikar: «Dette har omgjort norsk politikk til en barnehage». Det var ikkje positivt meint. Eg vart djupt og eitrande provosert over utsegna. Eg delte det på FB og lata som eg ikkje forstod frekkheita: «(…) omgjort norsk politikk til ein barnehage? Samhald, kreativitet, mangfald, samarbeid, leik, læring, glede, aking, ski, tur, kultur, kunst, med andre ord!?». Fleire kommenterte og hengte seg på, mellom anna forfattarkollega Maria Parr, som skreiv: «Alle som har sett ein forgreten toåring med snørr og grus i ansiktet seie ”usyld” og gi klem til den som nettopp vart skubba og er like forgreten, dei veit korleis det skal gjerast. For neste dag skal dei halde hender igjen. Alle saman. Vi er mange som kunne lært litt av livet i barnehagen».
Dette set meg ut kvar gong. Eg blir bevega av det. Men vi har alle sett det, har vi ikkje? Barn, som tek ansvar for sitt kompani, som sørger for at sidemannen er glad og melder i frå om nokon gret. Det er full jobb å vere barn. I ei lesestund må vi hugse at andre historier kan vere viktigare inni barnet, enn boka. Det kan ha vore ein liten sommarfugl som gjekk av med døden i dørsprekka på tur inn i barnehagen den morgonen, det kan ha vore noko i lufta heime, det kan ha vore ei anna «bok» som stod og rulla inni kroppen, enn boka i lesestunda. Litteraturen verkar på oss også etterpå. Barna skal henge på etter ei klokke og ein timeplan, og så kjem i tillegg boka inn og vil sitt …. Og så gjer kunsten kanskje noko med oss …. Da kan mange krefter byrje å krangle.
Store og små spørsmål
Ikkje sjå på følelsane som ein vill hest, men som ein god og litt dum venn, sa ei. Barnet er i høg grad følelsesstyrt. Dette gir den vaksne rom til både å støtte og øydelegge. Dei riktig store eksistensielle spørsmåla må ein vere barn for å oppleve storleikane på. Barn vil halde ein sterkare fascinasjon oppe enn den vaksne, det er heilt naturleg. Ein vaksen vil gjere dei store spørsmåla så små og overkommelege som mogleg. I det ligg det ein intensjon om å gjere tinga meir forståelege. Men det ligg også ein fare der for å dempe begeistring og vitalitet i barnet, og i verste fall redusere læringslyst.
Derfor er det med stort ansvar ein lagar bøker for barn. Fordi bøker rett og slett er med på å forme dei små. Med ei slik makt, må ein vere audmjuk. Det er ikkje sikkert vi forfattarar alltid klarer dette bra. I ei av bøkene mine har eg tatt opp problemstillingar barnet ikkje har rukke få enno. Her tematiserer eg det å vere seg sjølv – eit tema mange forfattarar tar inn fordi vi så gjerne vil at barnet skal kjenne sitt eigenverd. Men eg har stadig kjent på kor til kort eg kjem når vi etter boklesinga skal snakke om kva det faktisk betyr. Det same med tematikken å vere i noet, som ei anna bok eg har laga handlar om. Det er jo også ei typisk vaksenproblemstilling. Barn er jo oftast nettopp der – i noet.
Sterkare enn alt
Litteraturen kan gi oss dei orda vi leitar etter. Det er fantastisk å nappe med seg setningar til bruk gjennom livet. Er du større enn deg sjølv, kanskje? («Mauren», Inger Hagerup). Ordsamansettingar som vi har støtta oss og sparka i frå på, vorte trøysta og inspirert av. Som OnklPs Styggen på ryggen og Alt Prøysens blanke ark og fargestifter til. Lillebjørn Nilsen/Pete Seegers Barn av regnbuen var kunststykket som aktiverte samvitet i meg – lenge før eg forstod orda solidaritet eller klima. Når eg tenker på klimakamp i dag dukkar framleis bilda frå Barn av regnbuen opp inni meg. Noen tror visst vi kan leve av, plast og syntetisk mat. Det var ein setning som sette støkk i meg, eg opplevde han nok som dyster og dystopisk. Noen tror det ikke nytter, kaster tiden bort med prat. Eg vart opprørt da Lillebjørn song det. Samtidig var det trygt at ein vaksen-stemme klang ilag med ungane sine stemmer.Denne songen skapte eit fellesskap kring ansvaret med å ta vare på jorda.Det hadde ikkje noko anna gjort før den, føler eg.Og ikkje i same grad etterpå heller, kanskje,ikkje før Greta Thunberg kom og bråka. Men, ho var jo berre ein unge, og vart derfor fnysa av når ho kom og uttrykte alt ho kunne. Kongen hadde ei oppmoding i nyttårstalen sin, om ikkje lenger å vere så tolmodige. Eg tenkte da umiddelbart på Thunberg og dei unge sin skolestreik for klimaet. Dei er kroneksempel på å vere utolmodige. How dare you – korleis vågar de vaksne å stele barndommen vår! Eg trur orda hennar vil bli ståande att i historia over kraftfulle ytringar som faktisk skapte ein skilnad.
Eg ser på kunsten, og dermed også barnelitteraturen, som ein av dei fremste og mest tilgjengelege ressursane eit samfunn har å spele på i helsesamanheng. Eg tenker, at kunsten ligg i ein divisjon over politikk, vitskap, religion – men under Gud. Kunstnarar som yrkesgruppe har dermed moglegheita til å ta eit ekstra stort samfunnsansvar, og vere «filosofiens bønder». Kunsten er fri og utan band. Kunsten treng ikkje vurdere hatten sin. Han har i beste fall evna til å kunne vere sterkare enn bomber og missil.
Det som skil barnelitteraturen frå vaksenlitteraturen er at det i barnas bøker må gå bra til slutt, skal Gro Dahle ha sagt. Eg er einig i at barnelitteraturen må ha lys. Men må det kome til slutt? Kan ikkje lyset i ei bok like mykje vere erfaringa som spinn seg fram undervegs? Utviklinga hovudpersonen veks på? Bøker for dei yngste ender oftast i eit festmåltid, ein fantastisk tur eller ein ekstatisk dans. Kanskje er eg i ferd med å bli ein kjedeleg utjamnar, men eg liker siste scena i Flåklypa Grand Prix, etter festen, da pokalen er stuva bort og det er kvardag att. Nokre barn ser heilt utslått ut når det må vere fest! Kan slutten i ei bok med fordel ikkje stå i taket? Kan boka til og med tone ting ned før ho er slutt og bli kjedeleg att? Risikerer vi å etablere eit lykkepress gjennom litteraturen?
Eg berre lurer. Det skjer ofte. Eg lurer på om komikaren Dagfinn Lyngbø hadde ei god oppsummering på det å omgå barn også: å ha barn er som å ha ein finger i øret. Konstant. Ja. Og kan det vere attraktivt? Gjer ikkje barn at vi vaknar, rettar oss opp og legg press på at det er visse verdiar vi vil halde oppe? Vil vi ikkje gi barna trua på seg sjølv og framtida? Legg ikkje barna trykk på sirkulasjonen i eit samfunn? Barn er førstegongs-oppdagarar og det gjer dei utrulege å vere saman med. Livet blir sterkare når ein er ilag med dei. Eg føler eg kjem til kort ilag med barn. Dei er på ein annan frekvens enn vaksne. Som vaksne er vi ferdige med å ha førstegongs-oppdagingar og førstegongs-opplevingar. Men dei kan kanskje bli ekstra sterke for oss også om vi kan lære å gjen-oppdage oppdaginga, og gjen-oppleve opplevinga? Da må vi ha kontakt med barnet i oss eller ved sida av oss. For det er ein del ting ein må vere barn for å få til.
Kari Stai (f. 1974) er teiknar og forfattar. Ho har master frå Kunsthøgskolen i Oslo. I 2012 fekk ho Brageprisen for beste barnebok for boka Jakob og Neikob – Tjuven slår tilbake. I 2022 fekk ho Teskjekjerringprisen.