Smarte hjarte

Demonstrasjonar er eit viktig symbol på ytringsfridom og folkeleg deltaking, men er det eigentleg plass til følelsesuttrykk i vårt moderne demokrati? Eit historisk sveip frå haugianarane til dagens Palestina-aktivistar.

Av Eli Morken Farstad

I kommentarfeltet til ein instagrampost om ei solidaritetsmarkering for Palestina 6. april i år trykte over 60 profilar «liker» på eit svar: «Ta med alt du har! bøtter, kjeler, trompet! Hele Oslo skal høre!»¹ Palestinakomiteen svarte med emojiar: ein trompet, ei tromme, ein heva knyttneve – og eit hjarte i flammar. Om ein ser bort ifrå ei handfull møte mellom aktivistar og politikarar med sine rådgivarar, er det som om alle desse brennande hjarta opererer i eit eige rom i offentlegheita. I dette rommet er det ikkje­verbale følelses­ uttrykk som dominerer: kortfatta rop, gjerne på rim, song, flagg og skjerf, trommer og tamburinar, banner med illustrasjonar og slagord, vandring i flokk. Nokre græt, gir kvarandre klem, eller dei peikar sint med peikefingeren.

Desse uttrykka kjem frå folk med ei uro i kroppen. Dei føler sterkt, fordi dei har sett, lese og erfart ting om verda frå sin ståstad. I det følgjande vil eg utforske denne uroa som veks fram i menneske – ofte når poli tikarar og byråkratar bryt med folkemeininga. Kva verdi har folkelege erfaringar og kunnskap når det kjem til uttrykk i emosjonell drakt? Kan ikkje hjarte vere smarte?

Folkeleg protest og mistillit

Vi lever i ei tid der affektive uttrykk sjeldan blir tolka som gjennomtenkte ytringar, særleg i den politiske sfæren av offentlegheita. Dei ekstreme folkerettsbrota mot palestinarar har fungert som ei kontrastvæske for mange sidan hausten i fjor; mange sørger over tapet av palestinske liv og vestleg moral. Konflikten har på same tid blottlagt eit aukande gap mellom folket og dei folkevalde her heime. I frustrasjon over mangel på politisk handlekraft har fleire blitt aktivistar og tatt til gatene. Men heller enn å føle at dei når fram til dei folkevalde, fortel mange om ei sterk oppleving av å ytre seg for døve øyre. Politikarar blir oppfatta som maktsjuke kynikarar som prioriterer storpolitikk framfor menneskeverd. Dei erfarer ein skepsis mot ivrige aktivistar i vår politiske kultur: Folkeleg engasjement er «viktig», men politikarar og byråkratar må «bruke hovudet».

Når dei folkevalde i liten grad viser følelsar eller lyt tar til engasjerte demonstrantar, blir det eit prov på at dei ikkje bryr seg om kva som eigentleg skjer ute blant folk, både på Eidsvolds plass og i Palestina. Det veks fram ein forakt for politikarane som umogleg kan vere godt nytt for demokratiet som vi skattar så høgt. Tan kane går til Hannah Arendt, som i sin studie av rettssaka mot Adolf Eichmann i Jerusalem på 1960­-talet minna oss på følgjande: Det finst noko som er enda farlegare enn følelsar i politikken, og det er eit totalt fråvære av følelsar i politikken.²

Les òg: Ugne magekjensler – drapet på Pim Fortuyn

Hegemoniske grenser

Det er ikkje til å halde ut at Israel i snitt har drepe 30 barn i døgnet i over eitt år, utan at våre folkevalde har gjort drastiske grep for å verne om menneskeliv og menneskeverdet.³ Etter eit utal paradoks som i mine auge blottar vestleg dobbeltmoral, gir det nesten ikkje meining å drøfte samanhengen mellom fakta og politikk lenger.⁴ Det ser ut til å vere ein annan logikk som styrer i maktas korridorar. Då er det meir meiningsfylt å spørje om forholdet mellom nettopp fornuft og følelsar, om folket og våre folkevalde, året før nytt stortingsval i 2025.

I akademia har forskingsfelt som emosjonshistorie vakse seg store sidan tusenårsskiftet. Fleire samfunns­ forskarar er opptekne av å smalne gapet mellom menneskeleg fornuft og følelseliv, «the reason­affect divide»⁵. Felles for mange er eit mål om å gå bort ifrå ideen om at hjerne og hjarte står som to separate, dikotomiske størrelsar. Dei slår fast at følelsar kan vere kognitivt prosesserte og at dei har potensiale til å bidra til modernisering og demokratisering. Det gjer også at følelsar blir interessante studieobjekt for historikarar, som ein kan studere på linje med normer, symbol og praksis i ulike samfunn til ulike tider.⁶

Ein av nøklane til å forstå den framveksande mistilliten kan vere å sjå på kva følelsar som er legitime å uttrykke i vår tid, og korleis folk kan uttrykke desse. I Noreg har vi rett til mykje gjennom lovene, men kva for slags hegemoniske normer regjerer dersom ein skal ha innflytelse i den politiske og byråkratiske sfæren? Og ikkje minst, kva er dei historiske linjene til desse normene? Det som kan kallast vårt rasjonalitetsparadigme har historiske røter som blir synlege om ein til dømes studerer folkelege protestar eller religiøse opprørarar.⁷

Historia om dei religiøse følelsane til Hans Nielsen Hauge og haugianarane kan gi oss innsikt. I mitt doktorgradsprosjekt arbeider eg med ein tese om «haugianske følelsar» og politisk kultur: Ikkje før dei justerte sine følelsesuttrykk, fekk haugianarane makt og inn­ flytelse utover 1800­talet. Like fullt var evna til å skape eit emosjonelt fellesskap den kanskje viktigaste mobiliseringsfaktoren for rørsla som starta i 1796.

Eg ser linjer fram til 2024: Framleis er det eit hinder for makt og innflytelse dersom engasjementet er for stort, om ein er litt for ivrig, litt for uroleg i kroppen. Og framleis er engasjement og kraftige følelsesuttrykk ein menneskeleg respons på urett og maktmisbruk. Derfor er det relevant å trekke linjer tilbake til eine veldet, og peike på nokre hegemoniske grenser for kva som er oppfatta som «rasjonelt» i vår tid.

Historia om dei religiøse følelsane til Hans Nielsen Hauge og haugianarane kan gi oss innsikt.

Mennesket sitt potensial: Lift om skilnaden på jern og stål

Så langt dystopisk, men frykt ikkje. Vi kan rette opp forteljinga om tillitssamfunnet sin undergang og det rotnande demokratiet ved å gløtte litt til sosiologien. Max Webers over hundre år gamle tekstar (i tysk versjon!) er eit godt startpunkt. Han er kanskje mest kjend for sine teoriar om byråkratiet, både som eit system for stabil styring, men også som eit dehumaniserande «jernbur»⁸. Eg tar utgangspunkt i at demonstrasjonane for Palestina i dag er eit uttrykk for dette jernburet. Systemet gjer det vanskeleg for politikarar og byråkratar å «følgje hjartet», samstundes som det tar sjansen frå folk som uttrykker opposisjon, til å bli tatt på alvor, for å seie det enkelt.

Det som er mindre kjent, er at Weber også hadde ei genuin interesse for mennesket sitt potensial som historisk aktør. Då den amerikanske sosiologen Talcott Parsons i 1930­-åra omsette Webers kjende verk, Den protestantiske etikk og kapitalismens ånd, gav han mest plass til den pessimistiske Weber i fortolkinga.⁹ Eit «Stalhartes Gehaüse» symboliserte for Parsons ein totalt dystopisk dom, som han tolka i lys av den puri­tanske klassikaren frå seint 1600­-tal, John Bunyans The Pilgrim’s Progress. Her fortalde «mannen i jernburet» om følelsen av uendeleg fortaping – det var altså ingen veg ut av jernburet som dei moderne struk­ turane hadde skapt. Men Webers «bur», eller rettare sagt, «hus»¹⁰, var slett ikkje laga av jern, men stål, på tysk!¹¹

Med eitt betyr modellen noko anna enn dommedag. For til forskjell frå grunnstoffet jern er stål menneske skapt. Det blei utforma på 1850­-talet og kan derfor også romme metaforiske tolkingar assosiert med mo­dernitet, kapitalisme og industriell utvikling. Stålet fortel oss om ein kultur som var forma av menneske, og som dermed stadig kunne bli forma på nytt. Stålhuset er ikkje bestandig – mennesket har kraft til å om forme det.

«Reasons of the heart» – tyske lærdommar

Og nettopp menneskelege følelsar var ei sentral end­ringskraft for Weber. Han heldt forelesingar om «Beruf», kallsarbeid, der den emosjonelle drivkrafta spela ei nøkkelrolle.¹² Og var det ikkje nettopp den religiøse følelsen som var drivkrafta, the spirit, til puritanarane og pietistane?¹³ Som protestantane han skreiv om i 1905, meinte Weber at menneskelege følelsar kunne verke som ein katalysator for både positiv og negativ historisk utvikling.¹⁴ Det er sjølvsagt lett å bli skeptisk til denne spådommen i dag, i lys av populistiske leiarar som byggjer ned liberale demokrati rundt om i verda nettopp ved å spele på følelsar. Problemet med populisme­analysen er at mottakarane blir reduserte til lettlurte «undersåttar» som ikkje har innsikt til å gjere rasjonelle vurderingar av samfunnet.

Ein tredje tyskar kan kaste lys over denne oppfatninga. Den no 95 år gamle Jürgen Habermas’ innflytelsesrike ideal om ein «opplyst offentleg sfære» blir gjerne kopla til populismen på frammarsj i Europa. Diagnosen er klar: Vi ser ein svekt lojalitet mot ideala frå opplysningstida og trua på ein rettsstat som står stødig utan å la seg korrumpere. For nokre veker sidan brukte Arne Johan Vetlesen Frankrikes statsminister Emanuel Macron som eit prisme til å sjå denne utviklinga: Macron starta som ein statsleiar med Habermas på nattbordet.¹⁵ Sommaren 2024, sju år etter, utlyste Macron nyval, under sterkt press frå ytre­høgre-krefter. Som ei slags fallitterklæring uttalte han til BBC at «følelser er mektigere enn argumenter. Og negative følelser er mektigere enn positive».¹⁶ Her er det altså lite håp å skimte for eit opplyst demokrati. Macron har kanskje lese for lite av dei eldre, tyske travarane.

I artikkelen «Reasons of the Heart», som ser på følelsar i tekstar av Arendt og Weber, slår Volker Heins fast at begge frykta at menneskelege følelsar kunne boble opp og underslå rasjonalitet.¹⁷ Men som nemnt frykta Arendt ein politikk utan følelsar mykje meir enn at følelsar var ein del av politikken. Som jøde i Europa i mellomkrigstida hadde ho ei unik innsikt i dei histo riske samanhengane; Weber var på si side sterkt prega  av «The Great War» nokre år før. Mennesket si evne til å føle – og handle i tråd med følelsane representerte for dei ein veg ut av modernitetens inhumanitet. Heller enn å frykte karismatiske leiarar som vil byggje ned demokratiet, bør vi ta på større alvor det som dei har skjønt: Menneske er og blir emosjonelle vesen. I staden for å alltid dvele ved kor skadeleg populisme er, kan vi tene på å kaste lys over potensialet følelsar har som demokratisk kraft. Å gi rom for følelsar er motgift mot dehumanisering, og menneske som føler i flokk, kan skape endring. Ofte er det mykje meir kunnskap bak følelsane enn vi er lærte opp til å tru.

Macron starta som ein statsleiar med Habermas på nattbordet.

Karl Johans gate, 2024

No om dagen ber norsk offentlegheit sterkast preg av Macrons dikotomiske skisse. På NRK Nyheter 20. mars kunne vi til dømes sjå demonstrantar som sperra inngangen til Stortinget etter omtrent seks månader med israelsk krigføring. Det var vanskeleg å høyre kva tals­ person for aksjonen, Marthe Valle, sa i all støyen frå demonstrantane. I eit mylder av slagord som «Oljefondet ut av Israel!», «Fritt Palestina!» og korsang av «Til ungdommen», høyrde vi NRKs reporter: «Har dere tro på at denne aksjonsformen vil føre fram? Hva vil du si til dem som er kritiske til aksjonsformen?» Det var aksjonsforma som skulle under lupa, ikkje resonnementet til demonstrantane. Valle svarte: «Dette er det vi har for å vise vår motstand i demokratiet. De hører ikke. Dette er det vi har!» Demonstrantane opplevde at ord ikkje nytta, og dei ytra sine meiningar om det plausible folkemordet ved hjelp av affekt­baserte uttrykk. Dei hadde lenka kroppane saman, olboge mot olboge. Kort tid etter kom politiet og arresterte fleire av demonstrantane.

Kontrasten var stor til ein video som blei publisert på Arbeidarpartiet sin Instagram­konto nokre veker i forvegen.¹⁸ Videoen var filma litt lenger nede på Karl Johan, der Espen Barth Eide og statsminister Støre stod framoverlente ikledde dress og fortalde om korleis regjeringa no hjelpte palestinarar med å få utbetalt skattepengane sine frå den israelske staten.¹⁹ Dei ville formidle ei særskild forteljing om Noregs historiske rolle i konflikten, der kløktig diplomati har ført til at vi har hjelpt palestinarane på best mogleg vis. Ifølgje Støre snakka dei særleg til folk, både i og utanfor partiet, som spurde: «Kan vi ikke gjøre mer? Kan vi ikke gjøre det annerledes?» Svaret frå topp­politikarane var at gjennom å oppretthalde dialog med Israel, kan «vi få til løsninger som er veldig viktige». Demonstrantane sine kulepunkt om til dømes Oljefondets investeringar i okkupasjonsøkonomien, mangel på sluttbrukarerklæring ved våpensal til tredjeland, og anerkjenning av Palestina som stat var ikkje på blokka til Støre og Barth Eide.

Om vi ser spesielt på dikotomien «rasjonelt, politisk diplomati» versus «irrasjonelle folkelege følelsar», var beskjeden tydeleg frå dei to ministrane: Det er når vi legg det overveldande emosjonelle engasjementet til side, at vi faktisk kan gjere ein forskjell og bidra til fred i Midtausten.

Haugianarane og hjartet

I doktorgradsprosjektet mitt forskar eg mellom anna på følelsesuttrykk av den affektive typen – frykt, sorg, glede eller kjærleik som blir uttrykt i kroppslege og kollektive former. Desse uttrykka mista mykje av sin legitimitet for minst to hundre år sidan, parallelt med opplysningstida og moderniseringa av politikk og næringsliv. Elitane sin romantiske sentimentalisme var i ein eigen, meir legitim kategori; undersåttar som skreik, gret eller vandra i flokk, blei derimot oppfatta som ekstremt skadelege for staten. Fanatikarar og svermarar måtte bak lås og slå. Dikotomien mellom fornuft og affekt blei sterkare og sterkare.

Meir spesifikt studerer eg korleis religiøse følelsar og kollektiv mobilisering blant bønder verka i møte med den liberale Grunnlova av 1814. Eg ser på rørsla til Hans Nielsen Hauge som eit emosjonelt fellesskap som la stor vekt på følelsesuttrykk og verdsleg praksis for å bli frelst.²⁰ I sentrum for vekkinga stod menneske­ hjartet, som måtte gå frå «Sten Hjerte» til «Kiød Hjerte» for å gi plass til Guds kjærleik, nåde og visdom. Dei essensielle følelsesuttrykka finn ein overalt i kjeldene: Breva mellom haugianarane opna alltid med ei helsing til «Hjertelskende Venner», følgd av «hjerterørende Ord» og formaningar om å hate vondskapen i verda «af Hiertet». Deretter kom utgreiingar om korleis følelsane måtte kome til uttrykk gjennom ord, «fagter» og handling, ofte i kontrast til dei «Vantroe». Eit hjarte i flammar var eit sterkt symbol, då som no.

Kjeldene fortel dermed mykje om følelsesuttrykka i rørsla og statens oppfatning av desse. I den første, mest radikale fasen til rørsla (fram til 1804) var «fanatisme» og «svermeri» dei mest vanlege anklagene mot Hauge og dei omreisande disiplane hans.²¹ Omgrepa hadde tydelege religiøse konnotasjonar og blei mellom anna kopla til den muslimske wahabisme­leiaren «Abdul Vechab» av biskopen i Christiandssand.²² Det sentrale med omgrepa er tidlaust: Det handla mellom anna om å opptre i flokk, med sterk lidenskap til ein leiar eller ei sak. Trygve Riiser Gundersen har i ein studie av Hauges radikale retorikk fram til 1799 peika på Hauges evne til å skape sitt eige, fromme språk der følelsesuttrykk spela ei viktig rolle.²³ Og her kjem Gundersen inn på noko sentralt: Dei inderlege uttrykka var ein stor trussel for kanselliet i København, fordi dei hadde eit enormt mobiliseringspotensial blant undersåttane. I den nye offentlegheita på 1700-­talet stod dessutan «saklegheit» og «forsiktigheit» som dei aller øvste ide­ ala. At det låg kunnskapsbaserte resonnement bak dei haugianske følelsane, hadde dei lite tru på. Undersåttane var «Enfoldige» og måtte vernast mot sin eigen labilitet.

Vi fryktar religiøs «Enthousiasme» i dag også. Ytringane til Erna Solberg frå talarstolen i Stortinget er eit godt døme. Ho veit at det er mykje som skil Hamas frå islamistane som drap to svenskar under ein fotball­ kamp i Brussel i oktober 2023, men kopla likevel dei to aktørane i ein spørjetime rett etter 7. oktober. SV­ representant Ingrid Fiskaa kom med ein høveleg kri­ tikk av den mektige representanten i Klassekampen kort tid etterpå: «Høgre­leiaren er uroleg fordi ‘Hamas har oppfordra folk til å ta til gatene over heile verda’», skreiv Fiskaa med belegg i Solbergs ordval.²⁴ Solberg kopla altså folkeleg protest og terrorisme, i eit innlegg som kunne tolkast i retning av at det å «ta til gatene», er ein trussel mot det trygge demokratiet vårt. Ikkje minst brukte ho tropen om «religiøs fanatisme» blant folkemassane som trussel – kanskje utan at ho sjølv var klar over det. Den historielause utsegna illustrerer tydeleg korleis dikotomien mellom fornuft og følelsar dominerer på Stortinget også i dag, og at dette kan vere tett knytt til skepsis mot religion.

Dei inderlege uttrykka var ein stor trussel for kanselliet i København, fordi dei hadde eit enormt mobiliseringspotensial blant undersåttane.

Labile «lesarar»?

Haugerørsla brukte altså følelsar som drivstoff for å organisere seg og skape endring – dei såg ikkje følelsar og fornuft som dikotomiske størrelsar. Som med så mange andre vekkingsrørsler var nettopp den religiøse følelsen den største kjelda til Sanninga med stor «s». Men følelsen hang også tett saman med ein spesielt aktiv litterær praksis: Haugianarane blei kalla «lesarar», fordi dei fordjupa seg intenst i kristen litteratur. Jo meir dei las, desto sterkare følte dei – kunnskap og engasjement hang tett saman. Dette førte til ein mål­ retta praksis i verda, i kombinasjon med dei folkelege erfaringane deira. Kallenamnet på haugianarane viser den logiske bresten i merkelappen kanselliet brukte på dei: Haugianarane var både «fanatiske» og kjende for å lese så inderleg både Bibelen, Pontoppidans forklaring og anna «pensum» for allmugen i den ikkje­sekulære samtida. Korleis kunne då følelsane ikkje vere forankra i kognitive resonnement?

I tillegg bygde haugianarane sitt program på erfaringar frå bondesamfunnet, der presten var den forlengde armen til den eineveldige kongen. Han skulle tukte og kontrollere soknebarna sine med utgangs­ punkt i religiøse ideal. Men ofte var det slik at prestane levde stikk i strid med slik dei preika, noko som haugianarane reagerte på med stort alvor.²⁵ Uroa dei følte på, kom altså som resultat av folkelege erfaringar med makthavarar som braut med samfunnsmoralen. Dei formulerte ikkje frustrasjonane i lange brev i kanselli­ stil, men dei samla seg og ytra si frykt og frustrasjon på ein folkeleg måte. Statens interesse for dei folkelege erfaringane var svak så lenge haugianarane vandra uroleg rundt i gråt og song, preika ivrig eller gjekk med hengande hovud. Ikkje før haugianarane blei einige om å «vogte seg for Heftighed» og vere mindre «ivrige» og «overtroiske», endra embetsmennene syn på lek­ mannsrørsla seg.²⁶ Allereie rundt 1810 blei dei kalla «rolige» og «flittige» av fleire leiande statstenestemenn, like før Hauge blei sluppen ut av fengsel og i 1814 fekk ei bot for brot for konventikkelplakaten.²⁷

Historikarar er dessutan einige om at dei emosjonelle «lesarane» bidrog til endring og modernisering. Den haugianske vekkingsrørsla kultiverte eit norm­ system som opna for individuelt ansvar, nettverks­ organisering og at bøndene fekk rett til å tale. Ikkje minst førte kallsetikken til at dei søkte ny kunnskap til dømes om jordbruk og bokprenting, for å kunne for­ valte Guds skaparverk best mogleg. Rørsla la også opp til streng disiplinering av følelsar; dei emosjonelle ut­ brota kom ikkje som følgje av eit ustyrleg «urmenneske», men av eit strengt regulert program for å oppnå forandring.

Ser vi til demonstrasjonane for Palestina, eller storminga av Kongressen i USA for den del, er linja til i dag tydeleg. Rørsler som opnar for emosjonelt engasjement, har eit sterkt mobiliseringspotensial, men blir fort diskrediterte som irrasjonelle aktørar i våre «opp­lyste, moderne demokrati». Ofte blir demonstrantar først og fremst ståande som eit teikn på at vi framleis har ytringsfridom. Den kanskje sterkaste raude tråden frå einevaldsstaten til i dag er mangelen på interesse for resonnementa bak dei folkelege, emosjonelle ytringane. Resultatet blir at folkelege erfaringar og oppfatningar får lite innflytelse i offentlegheita, noko som gir næring til mistilliten vi alle fryktar.

Folkestyre 2024

Det går ikkje an å fortelje historier om demokrati, velferdsstat og ein tillit i vekst og fall utan å anerkjenne relevansen som følelsar har for livet til oss menneske. Vi er tvinga til å handle innanfor rammene av det moderne systemet for styring, der rettsreglar, byråkratiske strukturar og individet sitt ansvar står i sentrum. Systemet er like mykje ei utfordring for dei som vel å vere politikarar og statstenestemenn og ­kvinner, som dei som skal stemme ved val.

Med Arendt og Weber i mente må vi derfor minne oss på at politikk utan følelsar er ein større trussel mot demokratiet enn at følelsar får sin plass i diskusjonar og resonnement. For menneske føler alltid, og menneske kan skape endring. Ved å undergrave bodskapet til aktivistar på bakgrunn av den affektive stilen deira bidreg vi også til å grave ei grav for demokratiet i det lange løp.

Er det då håp om å byggje opp igjen tilliten vi så gjerne vil hegne om i folkestyret? Ingenting er «irrasjonelt» utan at nokon definerer det i forhold til det «rasjonelle». Vi kan starte med å gi meir rom for følelsar i den offentlege samtalen, utan å nedvurdere resonnementa som ligg bak.

Notar

1. Posta 2. april på Instagram-profilane «palestinakomiteeninorge», «palestinakomiteenioslo» og «aksjonsstemmer.for.palestina». https://www.instagram.com/p/C4vKbd3KDwy/ ↩︎
2. Volker Heins (2007). «Reasons of the Heart: Weber and Arendt on Emotion in Politics», European Legacy, 12:6, 715-728, DOI: 10.1080/10848770701565064. S. 725 ↩︎
3. United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA), Day 257 https://www.ochaopt.org/content/reported-impact-snapshot-gaza-strip-19-june-2024; I april var snittet 79 barn per døgn, sjå United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA), Day 184 https://www.ochaopt.org/content/hostilities-gaza-strip-and-israel-reported-impact-day-184 ↩︎
4. Sist godt oppsummert av Minda Holm (2024). Vesten er bygget på et gap mellom selvbilde og realitet. Klassekampen 15. juni 2024. ↩︎
5. Sjå til dømes Lukas Slothuus (2021). «Faith between reason and affect. Thinking with Antonio Gramsci» Distinktion: Journal of Social Theory 2021, 22(3), s. 340–357; sjå også temanummeret i Journal of Political Power 2013, 6 (3), s. 355–362, http://dx.doi.org/10.1080/2158379X.2013.849367 ↩︎
6. Sjå til dømes Barbara Rosenwein (2001). «Worrying about Emotions in History”. I The American Historical Review 2001, CVII (3). s. 821-845 og Marlen Ferrer (2020). “Følelsesmessige kvaler og dunkel taushet. Teoretiske og metodiske utfordringer ved emosjonshistorie». I Fortid: historiestudentenes tidsskrift. Publisert 25. oktober 2020. https://www.fortid.no/artikler/2020/2-2020-emosjoner/ferrer-emosjonshistorie.html ↩︎
7. Sjå til dømes Brophy, J. M. (2017). “’The Modernity of Tradition’: Popular Culture and Protest in Nineteenth-Century Germany”. I Favretto and Itcaina (red.), Protest, Popular Culture and Tradition in Modern and Contemporary Western Europe. Palgrave. ↩︎
8. Haldor Byrkjeflot (2018). The Impact and Interpretation of Weber’s Bureaucratic Ideal Type in Organisation Theory and Public Administration. I Bureaucracy and Society in Transition: Comparative Perspectives Comparative Social Research, Volume 33, s. 13–35. Emerald publishing. ↩︎
9. Peter Baehr (2001). The «Iron Cage» and the «Shell as Hard as Steel»: Parsons, Weber, and the Stahlhartes Gehäuse Metaphor in the Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism. History and Theory, Vol. 40 (2), s. 153–169. ↩︎
10. Han snakka også om eit skal eller ei kappe, heller enn eit bur, men det er det ikkje plass til å diskutere her. ↩︎
11. Det var ein stor debatt om denne tolkinga, i lys av Bunyan’s Pilgrim’s Process, på 1980-talet. Sjå Stephen A. Kent (1983). Weber, Goethe, and the Nietzschean Allusion: Capturing the Source of the «Iron Cage» Metaphor. Sociological Analysis, Vol. 44 (4), s. 297–319. ↩︎
12. J. Barbalet (2000). «Beruf», Rationality and Emotion in Max Weber’s Sociology. European Journal of Sociology / Archives Européennes de Sociologie / Europäisches Archiv für Soziologie, 2000, Vol. 41 (2), s. 329–351. ↩︎
13. Nils Rune Langeland (2001). Demonen i oss alle. I Max Weber (2001), Den protestantiske etikk og kapitalismens ånd. De norske bokklubbene. ↩︎
14. Egil Fivesdal (2019). Makt og byråkrati: essay om politikk og klasse, samfunnsforskning og verdier. Gyldendal. Byrkjeflot 2018. ↩︎
15. Arne Johan Vetlesen (2024). Idealene vakler. Klassekampen 18. juni 2024. https://klassekampen.no/utgave/2024-06-18/idealene-vakler ↩︎
16. Vetlesen 2024 ↩︎
17. Heins 2007: 723 ↩︎
18. «Jonasgahrs», Instagram 19. februar 2024. https://www.instagram.com/p/C3hQH4ctRGN/ ↩︎
19. Norge bidrar til avgjørende ordning for pengeoverføringer fra Israel til Palestina, frå Regjeringen.no (18.02.2024). https://www.regjeringen.no/no/aktuelt/norge-bidrar-til-avgjorende-ordning-for-pengeoverforinger-fra-israel-til-palestina/id3025994/ ↩︎
20. Bjørg Seland og Olav Aagedal (2008). Vekkelsesvind: den norske vekkingskristendomen. Samlaget. ↩︎
21. Helje Kringlebotn Sødal (2023). Hans Nielsen Hauge og Kristiansand stift – litterært produksjonsenter og kirkelig motstand. I Farstad og Nymark (red.), Nye perspektiv på Hans Nielsen Hauge. Cappelen Damm Akademisk. Sjå også Sødal (2017) i Hans Nielsen Hauge. Fra samfunnsfiende til ikon. Cappelen Damm Akademisk. ↩︎
22. Frode Ulvund (2018). Wahhabisme som skremmebilde i Skandinavia rundt 1800. Historisk Tidsskrift 2018, vo. 97 (2). https://doi.org/10.18261/issn.1504-2944-2018-02-01 ↩︎
23. Trygve Riiser Gundersen (2001). Om å ta ordet. Retorikk og utsigelse i den unge Hans Nielsen Hauges forfatterskap. Norsk sakprosa, s. 42. ↩︎
24. Ingrid Fiskaa (2023). Eg ville brukt akkurat dei orda. I Klassekampen, 20. 10. 2023. https://klassekampen.no/artikkel/2023-10-20/fokus?rnd=0.6177246683620308 ; Fiskaas bakgrunn som historikar med arbeid om Lofthus-opprøret gir ho truleg ei verdifull innsikt som folkevald. Sjå Fiskaa (2012). Lofthusreisinga i Agder og Telemark 1786–1787. I K. Dørum & H. Sandvik (Red.), Opptøyer i Norge 1750–1850 (s. 103–157). Scandinavian Academic Press. ↩︎
25. Sjå til dømes Hauges beskriving av prestane i Betragtning over Verdens Daarlighed. I Hans Nielsen Hauge Ording (1947). Hans Nielsen Hauges skrifter. Bind 1. Andaktsbokselskapet, s. 59 ff. ↩︎
26. Hans Nielsen Hauge Ording (1953). Hans Nielsen Hauges skrifter. Bind V. Andaktbokselskapet. S.7; Hans Nielsen Hauge Ording (1952). Hans Nielsen Hauges skrifter. Bind VI. Andaktbokselskapet. S. 202 ↩︎
27. Sverre Steen (1933). Det norske folks liv og historie. Tidsrummet 1770 til omkring 1814. Aschehoug. S. 272. Sjå også Ording 1952: 45 ff. ↩︎