Ugne magekjensler – drapet på Pim Fortuyn

Den første høgrepopulisten i Nederland sa det som ikkje var lov å seie. No er det det einaste som er lov å seie. Ei politisk oppveksthistorie.

Av Carline Tromp

Eg fylte 18 år den dagen Pim Fortuyn vart skoten. 6. mai 2002. Drapet skjedde berre nokre hundre meter unna der vi budde, i Hilversum, den såkalla mediebyen, der den nederlandske offentlege kringkastinga held til.

Pim Fortuyn, for dei som ikkje hugsar han, var ein verdssensasjon. Ein skalla politisk komet som kom susande frå ein stad langt til høgre, inn i eit land som ikkje var førebudd. Han var den første til å vise det som skulle bli ytre høgres nye ansikt: ein velkledd, veltalande og flamboyant homofil professor, som sa ting som hadde vore tabu, og presenterte dei som folkemeininga. Det alle tenkte, men ikkje våga å seie.

I valet den 15. mai låg det splitter nye partiet Lijst Pim Fortuyn (LPF) an til å bli størst. I så fall kunne Fortuyn bli statsminister, ein tanke som fylte mange med håp og andre med frykt. Han hadde gjort det klart kva han meinte om Nederland og ein del av innbyggjarane i landet. Islam, ein «tilbakeståande kultur», skulle vekk. Venstrevriden «støttepolitikk» skulle det bli slutt på. Grensene skulle stengjast. Fortuyn var den første høgreradikale populisten i Nederland. Og han var omstridd, elska, hata.

Skota må ha falle medan vi åt middag. Etterpå slo vi på tv-en, som vanleg. Vi fall inn i ei direktesending. Kaos. Panikk. Forvirring. Mor mi drog for å køyre bestemor heim, medan kjærasten min og eg sat klistra til tv-en. Eg kjende antydinga til ei søkkande kjensle i magen, som eg hadde kjent ein gong før: den 11. september 2001. Noko forferdeleg hadde skjedd. Alt kom til å bli annleis.

My first populist

Kva var det eigentleg som skjedde i Nederland i 2002? Og korleis påverka Fortuyns rørsle og hans brå og valdelege død politikken, samfunnet – og meg, ein nyslått 18-åring som snart skulle stemme for første gong?

Veldig politisk var eg ikkje. Ein kamerat hadde nyleg vorte med i Sosialistpartiet (SP), medan kjærasten hans dreiv valkamparbeid for Arbeidarpartiet (PvdA). Som ein konkurranse dei imellom prøvde dei å verve alle heile tida, noko som dempa den politiske entusiasmen i gjengen stort. Men eg var engasjert, og eg gledde meg til å bruke stemmeretten, slik eg hadde vorte innpoda at ein skulle gjere.

Mellom viktige ting, som å skaffe billettar til rett konsert og gjere meg klar til eksamen, hadde eg følgt med på inntoget til Fortuyn hausten 2001. Sjølv for eit utrena auge var det lett å sjå at han var annleis enn dei andre politikarane. Han oppførte seg som ein enterteinar. Han var spiss og sjarmerande, frekk og personleg på grensa til det pinlege. Hadde han levd i dag, hadde han garantert vore med på ting som «Farmen kjendis» og snakka til folket på TikTok og X.

Populist, vart Fortuyn kalla, og det var meint negativt: ein som snakka til dei nedre mageregionane. I eit intervju i bladet Playboy i februar 2002 vart han konfrontert med dette og reagerte snurt:

Det som irriterer meg veldig, er tanken om at magen er eit organ som berre vanlege folk har, og ikkje Dei Intellektuelle. Og at denne magen har feil type kjensler. Oioioi, det er ille! Men ein populist er ikkje nokon som oppfører seg på ein populær måte for å få tak i dei kjenslene. Ein populist er nokon som på klart og innbydande vis greier å forklare veldig kompliserte problem og gjere dei forståelege for eit stort publikum. I den forstand er eg ein populist.

Det heftige svaret er typisk for Fortuyn slik eg hugsar han. Han møtte kritikk på ein direkte og kjensleladd måte: som mobbing og hets frå ein type menneske, eliten, som var ute etter å ta han.

Å gå rett frå knallhard provokasjon til offerrolla er det fremste varemerket til høgrepopulisten – ein metamorfose som Magnus Marsdal i boka Listhaugs metode (2021) beskriv som «frekk apekatt – uskuldig dådyr – rasande løve». Då eg las det, tenkte eg på Pim Fortuyn.

Politikken til emosjonen

Teater, hugsar eg mor mi kalla det, med eit snøft. Ho såg ein som gjorde seg til. Men mange såg det stikk motsette: ein som var ekte, i motsetning til andre politikarar, som verka som sjellause robotar.

Rundt den eksentriske professoren frå Rotterdam danna det seg ei folkerørsle. Han fann særleg gjenklang hos folk i gamle arbeidarbydelar, som låg nedst på statistikkane over fattigdom og øvst på kriminalitet. Bydelar der det også budde mange innvandrarar: familiane til gjestearbeidarane frå Tyrkia og Nord-Afrika som hadde komme på 1960- og 70-talet, flyktningar frå krig og forfølging. Det var stader få rikspolitikarar sette sine bein.

Ifølgje statsvitarane Paul Lucardie og Gerrit Voerman, som i 2012 gav ut ei bok om populisme i Nederland, er det umogleg å forstå Fortuyns politikk utan å sjå på livet hans. Han kjende seg alltid annleis og utanfor – som student (også, i ein periode, glødande marxist) i ein ikkje-akademisk familie, som homo, som politisk aktiv i ulike parti og som akademikar. Han ville bli sett og beundra, og han ville ha makt. I staden vart det krangling og drama, følgt av exit.

Fortuyn vart overtydd om at landet vart styrt av lukka klikkar som sleikte kvarandre oppetter ryggen. Det vart kjernen i bodskapen hans. Eg trur det er det som gjorde at ein mann med utprega elitistisk stil kunne bli ein folkehelt: Han forstod, og folk såg at han forstod, korleis det var å kjenne avmakt. Å ikkje bli teken på alvor. Å hate makta.

Han vende seg til folk som kjende det same. Snackbareigaren som hadde fått innbrot gong på gong, og som til slutt kjende seg tvinga til sjølvjustis – der han vart arrestert. Det eldre ekteparet som var dei einaste «hollandske» igjen i gata, og kjende seg framande i eigen by. Det homofile paret som hadde vorte slått ned då dei heldt hender.

Fortuyn fortalde historiene deira, og vart rasande på deira vegner. Han banna og blunka tilbake tårer. Noko av det var spel, men for dei det gjaldt, var det blodig alvor.

Eit vidope vindauge

Når eg i dag finn fram utsegnene til Fortuyn, må eg stoppe opp og spørje meg sjølv om eg hugsar rett, om han kan ha vore så kontroversiell. Det har vorte sagt så mange gongar etter hans tid, at det nesten verkar vanleg. Fortuyn ville ha asylstopp, han sa at islam ikkje høyrde heime i Nederland, og at det fleirkulturelle samfunnet var ein flopp. Blant dei meir ytterleggåande ideane hans var å stryke artikkel 1 i Grunnlova, som forbyr diskriminering.

Det siste er eigentleg det einaste som framleis er tabu. Geert Wilders, leiar for det høgreradikale Frihetspartiet (PVV), har hatt det i programmet sitt sidan partiet vart stifta i 2006, men måtte leggje det på is då dei skulle i regjering. Dei andre punkta er mainstream langt inn mot sentrum.

Men Fortuyn var ekstrem i 2002. Eg hugsar flammande debattar, ansikt fordreidd i sjokk og vantru. Emosjonspolitikaren Fortuyn utløyste sterke kjensler også hos andre, og det var ikkje alltid eit fint syn. Då han i 1997 gav ut ei bok om «islamiseringa av Nederland», kalla ein programleiar med PvdA-bakgrunn han «eit mindreverdig menneske» på live tv.

I valkampen fem år seinare vart han kalla rasist og høgreekstrem, ein demagog, ein slags nazist, fordi han hadde sagt at «Nederland er fullt». Den siste som hadde prøvd seg på den slags, var Hans Janmaat, leiaren for eit lite ytre høgre-parti, som i 1982 kom inn i parlamentet. Dei andre 149 folkevalde skreiv då under på ei felles erklæring der dei tok avstand frå Janmaat og politikken hans.

Det var annleis no. Éin ting var 11. september og USAs «krig mot terror», som Nederland var med på. Plutseleg var islamofobi innanfor. Men det var også ulmande uro over innvandringa, særleg blant dei som opplevde sosial uro og integreringsproblem på kroppen, noko som ikkje var på radaren til politikarane.

I boka The politics of fear: The shameless normalization of far-right discourse (2020) skriv den austerrikske professoren Ruth Wodak at populistar får eit «moglegheitsvindauge» når interessekonfliktar og problem blir feia under teppet. Desinteresse eller tabuisering gjer det mogleg for outsideren å hoppe inn og kritisere heile «systemet», og peike på seg sjølv som redningsmann.

Fortuyn brasa inn gjennom det opne vindauget, som var innvandringsspørsmålet. Så proklamerte han seg sjølv som den einaste som kunne redde Nederland. Han snakka i sveipande, krigerske ord:

Eg står for dette landet, som har vorte bygd opp over fem–seks hundreår. Vi har faen meg ein femtekolonne, no kan eg like godt seie alt, som vil køyre dette landet rett inn i undergangen. […] Der hentar eg stemmene mine frå, for dette landet er møkka lei. Sånn er det berre.

Ein folkefiende blir til

Anten var ein med Fortuyn, eller mot han. Mor mi og eg og dei fleste vi kjende, var mot. Det var den harde høgrepolitikken, som gjekk ut på å «slanke» velferdsstaten og tyne utlendingar og folk på trygd. Det var den utilslørte rasismen som bobla opp rundt han. Og så var det noko anna: Vi kjende ikkje at han snakka for oss, når han sa at «landet» var «møkka lei». Vi kjende oss ikkje igjen i det Nederland han beskreiv.

I etterkant trur eg at det skjedde noko der. Det ekte folket var dei som var samde med Fortuyn. Det var ikkje klasse, bakgrunn eller inntekt som betydde noko – det var meiningane. Det vart klart for meg at eg ikkje tilhøyrde det ekte folket. Kven var eg då? Fienden.

Ytre høgres fremste fiende er dei framande, som må haldast ute, eventuelt bli jaga vekk. Skyteskive nummer to er «eliten». Eliten er eit underleg dyr. Den kan bestå av til dømes alle sitjande politikarar, bankar, medium, akademia, dommarar, og dessutan kunstnarar, syklistar og folk som et vegetarmat frivillig – men ikkje, sei, finans- og næringstoppane som spyttar inn pengar til eit parti som LPF.

Ein figur som derimot slår jamt høgt ut på eliteradaren, er venstreorientert kvinne med høgare utdanning (og katt). Det er berre å sjå på korleis Donald Trump og teamet hans omtaler Kamala Harris. Fortuyn var ikkje Trump, men også han opna for å sleppe laus hatet mot fienden. Fuck your feelings. Fuck barnehagetanter og godheitsposørar, feministar og moralistar. Fuck alle som vil kneble oss for å seie det vi tenkjer, det vi alle inst inne tenkjer. Berre vent til det er vår tur.

Ruth Wodak kallar ytre høgres metode for «fryktpolitikken». Den går ut på å skape ei oppleving av «omgåande fare», gjerne i form av invasjonar, hordar, bølgjer av kriminelle innvandrarar, mektige krefter i vår midte, og så vidare. Frykta driv folk inn i armane til høgrepopulisten, som lovar å ordne opp.

Men eg trur ikkje dette er heile biletet. For også andre blir redde. Retorikken til Fortuyn fekk meg til å bli livredd han og skaren av høgreradikale som kom etter. Men han sådde også ei frykt som eg ikkje har hatt lyst til å vedkjenne meg: ei frykt for dette folket, slik høgrepopulistane framstiller det. Det sinte folket, «Wutbürgere», som dei blir kalla i Tyskland. For viss det no er sånn at «folket» er rasande på sånne som meg, kva vil då skje med meg om dei får makta?

Dette er den nedre magekjensla mi, og eg er ikkje stolt av ho. Ho passar så altfor godt inn i karikaturen av eliten – herfrå går det liksom berre éin veg, mot folkeforakt, sans for meritokrati og ekspertvelde og, ikkje minst, overtydinga om at eg på ein eller annan måte er betre enn dei eg snakkar om. Poenget er vel eigentleg det motsette: Vi blir begge drivne av frykt, berre for ulike ting.

Sidan det var så klart for meg at han var den farlege, kjende eg ikkje eit fnugg av sympati for Pim Fortuyn, når han på tv ropte med skingrande stemme at han vart «demonisert». At dei politiske motstandarane hans ville ha blod på hendene om noko skjedde. Teater, tenkte eg.

Så vart han drepen.

Den farlege venstresida

«Kula kom frå venstre.» Det var Peter Langendam, ein gammal venn og pådrivar av Fortuyn og mellombels partiformann i LPF, som sa det først. I panikken etter drapet trudde mange at ein muslim stod bak. Etter kort tid vart identiteten til drapsmannen kjend: Volkert van der Graaf, ein miljøaktivist utan politisk tilknyting.

Van der Graaf hevda i retten at han meinte Pim Fortuyn utgjorde ein fare for samfunnet, særleg for «sårbare grupper», som asylsøkjarar, muslimar og folk på trygd.  Han har elles sagt lite. Ei rettspsykiatrisk undersøking slo fast at Van der Graaf hadde ei personlegdomsforstyrring, men at han var tilrekneleg.

Det var uansett ikkje Van der Graaf Langendam snakka om. Han peika på ei samla venstreside, og særleg PvdA-leiaren Ad Melkert, som medskyldige i drapet. Dei hadde skildra Fortuyn som ein farleg mann, ein trussel som måtte stoppast. Langendam var ikkje den einaste som meinte dette. Berre timar etter drapet drog ei gruppe menn til kontoret til Melkert og prøvde å bryte seg inn. Melkert moordenaar, ropte dei: Melkert drapsmann. Han vart evakuert i hui og hast og måtte gå i dekning.

Eg hugsar at det slo meg som rart at dei som – openbert med rette – hadde vore så opprørte over at ein politikar vart «demonisert», var så raske med å peike ut andre som kaldblodige drapsmenn. I perioden etter vart politikarar på venstresida og journalistar som hadde vore kritiske til Fortuyn, trakasserte og trua på livet. Ideen om at «kula kom frå venstre», skulle heimsøkje debattane i åra etterpå.

Og han har heimsøkt meg, innsåg eg då eg heldt på med denne teksten. Ein stad langt bak i hovudet surrar ein absurd idé om at eg ber på ei form for skuld, fordi eg jo også hadde meint – og meiner – at Fortuyn var ein farleg politikar. Ein idiotisk tanke, sådd og gjødsla av høgrepopulistar som elskar å stemple heile venstresida som farleg og valdeleg. Det har plaga meg likevel: Rettferdiggjer eg drapet, ved å beskrive Fortuyn som eg gjer? Og er det ikkje hyklersk å samtidig åtvare mot farleg retorikk på ytre høgre fløy?

Eg trur mange på venstresida streva med å finne fotfeste – og det før kampen mot ytre høgre hadde byrja på ordentleg. For på mange måtar var Fortuyn berre starten. I valet i 2002, som vart halde som planlagt, fekk LPF heile 17 prosent av stemmene. Partiet fall likevel raskt frå kvarandre. Men Pandoras boks var opna.

Etter Fortuyn

Fortuyn hadde opna slusene for innvandringskritikk i Nederland, og no kom det i strie straumar. Fleire prøvde seg på nasjonalistiske og islamfiendtlege prosjekt. Det mest vellykka var Geert Wilders Friheitsparti, som tok over kampen mot «islamisering» og elitar.

No var det ingenting som ikkje kunne seiast. Alle forsøk på å setje grenser vart sett på som forsøk på sensur og demonisering – med den dødelege konnotasjonen som det ordet hadde fått. Slik var banen fri for Wilders til å kalle nasjonalforsamlinga for eit «fake-parlament» og love veljarane sine «færre marokkanarar». Endå meir radikale figurar, som Thierry Baudet i partiet Forum voor Democratie, snakkar om rase og IQ og om å halde Nederland kvitt, medan partifellar kallar journalistar for «kloakkrotter».

Samtidig rykte innvandringspolitikken mot høgre. Først heitte det at ein «ikkje skulle vere naiv». Så vart det eit gitt faktum at integreringa har feila, og at innvandringa er ute av kontroll. Trass i ei lang rekkje innstrammingar i asylpolitikken dei siste 20 åra snakkar alle om å «ta grep».

I september i år gjekk Nederlands nye regjering, som formelt blir leidd av den partilause byråkraten Dick Schoof, men som ifølgje mange blir styrt av Geert Wilders, inn for å proklamere ei «asylkrise». Ifølgje ekspertar og embetsverk finst det ingen grunnlag for dette. Men ei krise, ein unntakstilstand, vil gi regjeringa mandat til å innføre inngripande tiltak utan å gå gjennom nasjonalforsamlinga.

I 2022, 20 år etter drapet på Pim Fortuyn, viste ei spørjeundersøking at dei kontroversielle ideane hans no vart delte av mange. 73 prosent var samde i at asylsøkjarar burde få hjelp i nærområda, medan seks av ti meinte at «normene og verdiane av islam» ikkje passar i Nederland. Berre fire prosent ville beskrive ideane i Fortuyns partiprogram som «høgreekstreme».

Har Fortuyn dermed fått rett i at han representerte «folkeviljen»? Eller starta han ein prosess med å normalisere ekstreme oppfatningar? Ifølgje statsvitaren Cas Mudde har Fortuyns frammarsj ført til at alle valkampar etter 2002 har handla om «LPF-veljaren», som vart opphøgd til folkets stemme. Nasjonalisme og syndebukkpolitikk vart norma. Som respons til Fortuyns skuldingar om å bli knebla har nye populistar fått open mikrofon. Motstemmene har vorte færre.

Den mørke grunntonen

Dei siste åra har eg jobba mykje med ytre høgre. Ikkje minst har eg vore oppteken av korleis unge blir fôra med høgreradikal ideologi. Eg har tenkt at dei politiske ideane ein blir eksponert for i ung alder, ofte set seg djupt. At dei påverkar korleis ein ser på verda også seinare.

Men eg har eigentleg aldri tenkt noko særleg over min eigen politiske oppvekst – som er kopla tett til Fortuyn og alt som skjedde etterpå.

Eg vart politisk vaksen i ei tid då det skulle vere tillate å seie alt som ikkje kunne bli sagt. Det negative skulle ut. Eg trur det var bra. Det var openbert at politikarane hadde forsømt ein stor del av befolkninga og tagt om reelle problem, og at ein del folk endeleg kjende seg høyrde. Men eg har også sett at berre det å lette på trykket ikkje i seg sjølv fiksar noko. Vel tjue år seinare seier folk framleis at det ikkje er lov å snakke om innvandring. Tilliten til politikarane har falle. Sinnet og hemnlysta ser ut til å ha auka.

Same dag som eg fekk stemmerett, skjedde eit mord som også var eit angrep på demokratiet. Frykt og avsky vart grunntonen i møtet mitt med politikk. Frykt for vald og terror, men også for polarisering og demonisering. Drapet gav ytre høgre eit moralsk overtak som dei ikkje nølte med å bruke. I lang tid etter hang venstresida svimeslått i taua, medan ytre høgre dengde laus.

Fortuyn vekte draumen om eit oppgjer med eliten og alt som er feil, ført an av ein sterk leiar som er heva over normer og reglar. Geert Wilders har følgt i same spor. Kva skjer når det viser seg at det ikkje går an å oppfylle løfta innanfor eit liberalt demokrati? Eg veit ikkje, men magekjensla er ikkje god.

Pim Fortuyn (1948–2002)

• Wilhelmus Simon Petrus (Pim) Fortuyn var ein nederlandsk akademikar og politikar, kjent for dei kontroversielle utsegnene sine.
• I 2001 vart han listetopp for det nye partiet Leefbar Nederland, som hadde ein høgrepopulistisk dagsorden. Han braut med partiet i februar 2002 og starta LPF, Lijst Pim Fortuyn.
• Fortuyn vart drepen 6. mai 2002 på veg ut av eit radiostudio. Drapsmannen, Volkert van der Graaf, vart dømt til 18 års fengsel.