For Oslo tingrett er Førdefjorden ein av 30 000 vassførekomstar i landet. For meg er fjorden noko som har gjort meg til den eg er. Men kva seier utfallet av Fjordsøksmålet om framtida til dei norske fjordane og om framtida til norsk industri?

Av Håvard Brede Aven

Hovudbilete: Amanda Iversen Orlich / Natur og Ungdom / NTB. Artikkelen var publisert i Syn og Segn utgåve 4/24.

I januar 2024 fall dommen, etter at Naturvernforbundet og Natur og Ungdom hadde gått til sak mot staten, som hadde gitt gruveselskapet Nordic Mining løyve til å deponere restmassar i fjorden.

Korkje konsekvensane av løyva eller alternativa til sjødeponi var godt nok utgreidd, ifølge miljøorganisasjonane. Ifølge Oslo tingrett, derimot, der rettssaka gjekk føre seg, hadde staten både norsk og europeisk rett på si side: «Staten har vunnet saken fullt ut», var konklusjonen.[1] Miljøorganisasjonane anka, og saka blir tatt vidare til Borgarting lagmannsretten hausten 2024.

Den juridiske fjorden

Fjordsøksmålet er berre det siste av fleire døme på at rettssaker har fått ei ny betyding i miljøpolitikken. På same tid gjekk miljøorganisasjonar til sak mot staten fordi staten ikkje tok tilstrekkeleg omsyn til klima i forvaltninga av norsk olje- og gass. 

Korleis skal vi forstå slike rettssaker? På den eine sida har somme vore uroa over ei overdriven rettsleggjering. Kan stadige rettssaker om politiske vedtak flytte makt frå folkevalde og til dommarar og advokatar, og attpåtil utanlandske dommarar og advokatar?

På den andre sida har ikkje rettstvistane eigentleg dempa den politiske debatten om slike tema i Noreg, korkje blant folkevalde eller i offentlegheita. Snarare tvert imot: Klimasøksmålet skapte stor offentleg ståhei om eit tema som tidlegare blei diskutert i snevrare krinsar. Med rettssaka blei samanhengane mellom norsk oljeverksemd og klimapolitiske mål noko fleire måtte ta stilling til.[2]

Slik har det også vore med Fjordsøksmålet: Eit søksmål mot staten er eit nasjonalt spetakkel, den påfølgande dommen og anken likeså, og det har pressa fram ein ny debatt om kva vi vil med fjordane.

Viss dommen blir ståande, blir det heilt konkrete utfallet at delar av ein enkelt fjord blir fylt med gruveavfall frå ei titangruve. Anleggsmaskinene er godt i gang med gruva i Engebøfjellet. Kva slags større følger Fjordsøksmålet kan få, er likevel mindre opplagt. Sjølve dommen framstod som noko av eit mysterium i mediedekkinga. Kva betydde det, eigentleg, at staten blei frifunnen på alle punkt?

Men vel så viktig som dei juridiske spissfindigheitene er kva saka om Førdefjorden seier om kva ein fjord kan og bør vere. Dommen er òg ein del av ei lengre miljøhistorie, der ulike måtar å sette pris på naturen stadig kræsjar mot kvarandre.

Eit søksmål mot staten er eit nasjonalt spetakkel, den påfølgande dommen og anken likeså.

Kva var ein fjord?

Kva kan ein fjord vere? Kva har fjordane vore? For nasjonalromantikkens målarar, for høgreekstreme ideologar og for ferdigmatprodusentar på 2000-talet var dei symbol på det norske. Dei har vore ferdselsårer for fiskarbønder, varmekjelde for fruktdyrkarane, istidsleivningar for geologane, særeigne økosystem for biologane.

Gjennom industrialiseringa av Noreg var fjordane framfor alt praktiske utslagskummar og djupvasshamner for fabrikkar langs kysten. For ein ny generasjon av miljøaktivistar og miljøforskarar i 1970- og 80-åra blei fjordane derimot verdifull natur som måtte reddast frå denne tilsmussinga. Sjødeponiet til Titanias gruve ved Jøssingfjorden – den viktigaste norske kjelda til titanhaldig malm før Engebø-gruva – var særleg kontroversielt. Samtidig gjorde driftige biologar, fiskarar og kybernetikarar fjordane til storskala laboratorium der dei avla fram både nye fiskar og nye marknader.

Miljørørsla sine aksjonar, oppdrettsnæringa sitt behov for ein rein sjø (og reint ry), ei profesjonalisert turistnæring og ein svinnande kraftkrevjande industri – alt dette bidrog til eit mylder av forsøk på å reinske opp i «giftfjordane», som dei blei heitande, fram mot tusenårsskiftet.

Innanfor desse rammene blei fjordane ikkje berre noko ein skulle bevare, men noko ein skulle restaurere til fordums prakt og heilt bokstavleg tala gi nytt liv. Kvar enkelt fjord kunne, på kvar sin måte, bli løfta fram som verdifull og særeigen: Hardangerfjorden som nasjonalromantikkens vogge, Sognefjorden som den lengste, Geirangerfjorden som den mest spektakulære. Til og med ein unnseleg fjordtarm som Førdefjorden kunne få status som nasjonal laksefjord.

Kva betyr det når Oslo tingrett i staden definerer fjordbotnen som eit av mange naturmiljø som kan ofrast til fordel for arbeidsplassar og skatteinntekter?

Den personlege fjorden

Ingen av partane i Fjordsøksmålet, korkje miljøorganisasjonane eller staten, argumenterte med at noko står på spel for dei personleg. Sjølvsagt – og heldigvis? – ikkje. Og tingretten heva seg ikkje berre over motsetnadene mellom partane, slik han skal, han presiserte i tillegg stadig vekk kva tingretten korkje vil eller treng ta stilling til: Domstolen heldt fast ved ein suveren avstand til det som står på spel.

Sjølv har eg knappast distanse til saka. Dei siste tjue åra har eg følgt utviklinga med ei slags sjølvpiskande spenning. Så lenge eg kan hugse, har far min, søstera mi og eg fiska i sundet innanfor Engebøfjellet. Medan gruveselskapet har kartlagt mineralårer og investeringsvilje, har foreldra mine peika seg ut, rydda og bygd ut ei hyttetomt nokre hundre meter lenger inne i fjorden. Vi har hatt fiskemed over det kommande deponiområdet og sett krabbeteinene våre ved marbakkane som stuper ned i det, kvart år vel vitande om at denne sesongen kunne bli den siste.

Bør omsynet til dei nostalgiske fiskeplassane mine vege tyngre enn ønska om arbeidsplassar i Vevring og sikker tilgang til viktige mineral for Noreg og Europa? Neppe. Så har eg då òg halde kjeft. Medan eg som ung Natur og Ungdom-medlem tok del i arbeidet mot oljeutvinning i Lofoten utan å nøle, gjorde eg ingenting for å hindre gruveselskapet i å sprenge nabofjellet mitt og dumpe det på fjordbotnen. Var det ikkje litt for nært? Litt for sjølvisk? Kven var eg til å engasjere meg før det var ei tapt sak?

Eg veit ikkje om fiskeplassane, tvilen og angeren til hyttefolk bør vere relevant for utsleppsløyve og tingrettsdommar. Kanskje er det kjensleri. I boka Havlandet skriv Per Anders Todal at om «det er noko alvorleg som er i ferd med å skje i fjordane våre, kjenner eg at det vedrører meg personleg».[3] I ei bok som elles handlar om havet, er det først når fjorden står på spel, at det verkeleg blir personleg.

Havet er spektakulært og veldig, og det er der dei norske formuane er håva inn og liv har gått tapt: Gjennom tørrfiskeksporten, skipsfarten, sildefisket, kvalfangsten, oljen, nordsjødykkarane, krigsseglarane. Kanskje er det derfor bøkene om havet har hatt ein slik appell hos norske lesarar. Men er det ikkje, som Todal ymtar om, fjordane vi eigentleg bryr oss om? Det er langs fjordane folk er vaksne opp og bur, ved Trondheimsfjorden, Oslofjorden og rundt vågane i Bergen og Stavanger, inst i dei vestlandske og nordnorske metallfjordane, dei austlandske cellulosefjordane.

«Såkalla ulidenskapleg analyse er dei mektiges privilegium», skriv den amerikanske historikaren Gabrielle Hecht i ein kritikk av balanserte akademiske skriveri om forureining.[4] Det kan vere lett å seie seg einig. Men medan Hecht skriv lidenskapleg om gruvedrifta og gruveavfallet som dødelege verknader av apartheid i Sør-Afrika, skriv ikkje eg om ein fjord som først og fremst har verdi som rekreasjonsområde for hytte- og bygdefolk? Kva er no eigentleg den raudlista blålanga og bambuskorallen verdt i det store bildet?

Kanskje føler vi meir enn vi veit om fjordane. Regjeringar har laga havstrategiar og nordområdeplanar, og forskingsinstitusjonar har etablert marine klynger og havteknologisenter. Vi veit kanskje mindre om havet enn om landjorda, men vi veit likevel meir om havet enn om fjordane: Medan dei største norske forskingsmiljøa er bygd opp for å forstå korleis ein kan tene pengar på alt som finst i havet og under havbotnen, har innhaldet i fjordane aldri verka fullt så lønsamt. Noko har vi likevel funne ut: Det har ikkje vore lett å vekke til live livlause fjordar. Etter 70 år med reinsetiltak kan folk symje rundt Operaen, men det har ikkje fått fisken tilbake til Oslofjorden.

Kan EU redde fjorden?

Frifinninga av staten i Oslo tingrett betydde ikkje at dommaren slo fast at det var ufarleg å deponere gruveavfall i fjordar. Frå rettssaka starta, var begge partane samde om at den økologiske statusen til fjorden ved deponiet ville bli vesentleg forverra. Korleis eit sjødeponi ville påverke den kjemiske samansetnaden av resten av fjorden, i kva grad finkorna partiklar kunne førast med straumane eller akkumulerast i planter og dyr, gav ekspertvitna ulike vurderingar av. Men det var uansett ikkje det som var kjernen i rettssaka og i dommen.

Hovudsaka var korleis ein skulle vekte omsynet til den økologiske verdien av fjorden og fjordbotnen på den eine sida, og på den andre sida alle mogelege andre omsyn. Hadde staten vurdert desse spørsmåla i tilstrekkeleg grad, eller skulle staten ha greidd dei ut endå meir og på andre måtar?

Framfor alt stod det om staten hadde oppfylt krava til slike vurderingar i EU sitt vassdirektiv. Vassdirektivet – som også Noreg er omfatta av – var ei av årsakene til at Naturvernforbundet og Natur og Ungdom gjekk til sak i første omgang.

Føremålet med Vassdirektivet har vore å sikre kvaliteten på europeisk vatn, både med tanke på naturmangfald og med tanke på nytteverdien av vatnet. Vatn blei, som det er formulert i den svenske versjonen av direktivet, «ingen vara vilken som helst utan ett arv som måste skyddas, försvaras och behandlas som ett sådant».[5] Det verdifulle arvegodset var først og fremst ferskvatn og drikkevatn, i grunnvatn og elvesystem og innsjøar. Men gjennom spreidde formuleringar om kystvatn femnar direktivet også dei norske fjorddjupa.

Etter kategoriane til Vassdirektivet var begge partar – og tingretten – samde om at den økologiske kvaliteten til fjorden utan tvil blei redusert frå «god» til «dårleg». Men medan EUs vassdirektiv gir ein masse føringar om å «förbättra den ekologiska kvaliteten», har det også formuleringar om unnatak frå kravet til slikt vern.

Kva er samfunnets interesse?

Det var slike unnatak Oslo tingrett var særleg opptatt av: Korleis kunne staten vurdere om livet i Førdefjorden, ein av 30 000 vassførekomstar i landet etter Vassdirektivets definisjonar, var verdt meir enn ei ny gruve? Kva omsyn kunne trumfe den økologiske kvaliteten på fjordbotnen?

Ein finurleg passasje i dommen peika på at Vassdirektivet er ope for tolking på dette punktet. Dei 24 ulike – men likeverdige – omsetjingane av direktivet har motstridande definisjonar av det som på norsk heiter «overordnede samfunnsinteresser».[6] Etter å ha utbrodert ymse inkonsistensar slo Tingretten seg til ro med at tvitydigheita var tilsikta – truleg «fordi et bestemmende flertall i gitte situasjoner kan foretrekke et uklart eller tvetydig direktiv fremfor intet direktiv.»[7]

Særleg viktig var avgjerda om Elva Schwarze Sulm i Austerrike.

I møte med den nøye gjennomtenkte mangelen på presisjon tydde tingretten heller til den høgste domstolen i EU. Etter tingrettens syn tydde tidlegare dommar på at norske styresmakter fritt kunne vurdere omsynet til sysselsetting og mineraltilgang som overordna samfunnsinteresser, utan utidig innblanding frå EU-direktiv.

Særleg viktig var avgjerda om elva Schwarze Sulm i Austerrike, der styresmaktene gav løyve til å bygge ut vasskraftverk tidleg på 2000-talet. Interessant nok var det ikkje berre naturvernarar som protesterte mot kraftverket, men også EU-kommisjonen: Dette måtte då vere eit brot på direktivet om vasspolitikk som EU nyleg hadde innført? Domstolen stilte seg derimot ikkje på kommisjonen si side: Austerrikske styresmakter kunne sjølve vurdere kva som var «von übergeordnetem öffentlichem Interesse».

Det er freistande å spørje seg: Duger den ikkje til meir, denne kommisjonen? Er det så langt det rekk, dette overnasjonale beistet, i sine truslar mot nasjonal sjølvråderett? I ettertid har miljøvernarane vel å merke tatt nye vurderingar frå Efta og ESA til inntekt for ei strengare tolking av vassdirektivet. Men etter tingretten si førebelse stadfesting av styresmaktene si evne og rett til å utvise skjønn er det meir presserande å spørje: Er måten norske styresmakter vil bruke dette skjønnet på, i ferd med å endre seg?

Frå forelda industri til framtidas mineral

Skjønnsmessige øvingar i å vege interesser opp mot kvarandre er sjølvsagt ikkje noko nytt, heller ikkje i avgjerder om forureining av fjordar. Lenge har skjønnet også kunna støtte seg på verktøy for å vekte motstridande omsyn. Økonomiske kost/nytte-analysar, til dømes, har vore brukt i fleire tiår for å talfeste verdien av miljø og helse samanlikna med industriproduksjon.[8]

Utover 1970- og 80-åra kunne kost/nytte-analysane innebere at andre omsyn enn lønsemda til tungindustrien blei løfta fram. Turistnæringa, til dømes, kunne tene på at fjordane blei reinare og meir livlege. Endå viktigare blei veksten i oppdrettsnæringa. «Fra naturens side byr store deler av norskekysten på usedvanlig gode muligheter for oppdrett av fisk og skalldyr», heitte det i ei stortingsmelding om forureining i midten av 1980-åra. Den største trusselen mot ein rivande vekst i denne lovande næringa var at sjølv «moderate konsentrasjoner av miljøgifter kan gjennom akkumulering føre til så høye konsentrasjoner at fisken eller skalldyrene ikke egner seg til mat».^[9] Framtida til oppdrettsnæringa syntest altså å vere avhengig av reine fjordar.

Men også mindre lønsame aktivitetar kunne setjast pris på i framstøytar for å reinske opp fjordane. I Oslofjorden, til dømes, var det folk sine ønske om å segle og fiske i fjorden, og kanskje til og med bade i han, som førte an.

Gamle verft og fabrikklokale blei bygd om til kontorlokale eller erstatta av nye signalbygg.

I aukande grad hang verdsettinga av slike andre omsyn saman med at den kraftkrevjande og forureinande industrien blei rekna som passé. Aluminium, som hadde hatt ein futuristisk schwung over seg i 1920-åra og vore ei nasjonal stoltheit i 1960-åra, var i 1980-åra noko ein alltid hadde drive med. Når regjeringa etablerte støtteordningar for å få bukt med forureininga frå fabrikkar langs kysten, var det talande nok gjennom støtteordningar for «eldre industri».^[10] Produksjonen av metall og kunstgjødsel høyrde fortida til og måtte oppdaterast, fornyast, om han skulle henge med inn i framtida. Om industrien ikkje greidde det, var det ikkje lenger så farleg om han gjekk dukken.

Slik flaut dei nye visjonane om kva fjordane kunne brukast til, saman med idear om at Noreg, til liks med resten av den vestlege verda, var i ferd med å bli eit post-industrielt samfunn. I 1990-åra var det ikkje nødvendigvis hjørnesteinsbedrifter, verft og industriarbeidarar som skulle bygge landet, men høgt utdanna og IT-kunnige folk som kunne bu og arbeide kor som helst (men aller helst i byane). Gamle verft og fabrikklokale blei bygd om til kontorlokale eller erstatta av nye signalbygg, på Aker brygge som langs elver i det tyske Ruhr-området og bukter langs den japanske kvikksølvkysten. I industristader som Odda diskuterte ein så busta fauk, om industrien no først og fremst var blitt kulturarv.[11]

Innanfor ei slik forståingsramme, der ein såg samfunnet rundt seg som på den eine sida postindustrielt, kunnskapsdrive og datastyrt, og på den andre sida sikra av ein nyvunnen oljerikdom, var industriverksemda frå det tidlege 1900-talet i beste fall irrelevant.

Om den elektrokjemiske industrien var passé, var i alle fall gruvedrifta det. Den elektrokjemiske industrien var i det minste knytt til vitskaplege og teknologiske gjennombrot i det tjuande hundreåret. Gruveverksemda, derimot, var ikkje den ei overleving etter den første primitive industrialiseringa på 1700- og 1800-talet, eit tilbakelagt stadium i den økonomiske utviklinga? Om Noreg no var på full fart inn i ein ny industriell eller til og med post-industriell revolusjon, kor viktig kunne det vere å hente ut kol på Svalbard og jernmalm i Sør-Varanger?

Denne historia er omtrent like karikert som ho er velkjend: Den klassiske industrien forsvann aldri, ikkje gruvedrifta heller – sjølv ikkje i Noreg. Men like fullt hadde ideen om det postindustrielle ein reell innverknad. Mykje av den politiske og kulturelle statusen til den «eldre» industrien blei vaska vekk av grøne bølger og straumen av olje- og laksepengar.

Kva har det å seie at det som lenge framstod som vekstnæringar og framtidsretta alternativ til metallindustri og mineralgruver, ikkje lenger gjer det? Sjølv om investeringane i norsk olje- og gass har fått sprøyta inn ny kapital  både gjennom korona-redningspakkar og krig på kontinentet, er det stadig færre som trur at det er petroleum vi skal leve av i framtida. Medan havbruket er langt meir innbringande no enn i 80-åra, er det knapt nokon som ser på oppdrettsnæringa som garantistar for reine fjordar. På same tid har produksjonen av grøne metall og strategiske mineral fått eit oppsving.

Overflatiske pigment eller strategisk titan?

Slik kan den norske regjeringa løfte fram Engebø-gruva som «det første nye metallutvinningsprosjektet i Norge på flere tiår», og som ein del av ei verdikjede for mineral som er heilt naudsynte for å bygge ut fornybar energi. Titan er attpåtil eit av minerala på EUs nye liste over kritiske og strategiske råvarer, og på den måten eit norsk bidrag til den vestlege verda si forsyningssikkerheit i ei geopolitisk krisetid.[12]

Motstandarar av sjødeponiet og av gruvedrifta i det heile snakkar derimot om rutil og titandioksid som råmateriale for kvitpigment, for stoff som blir brukt til å gjere tannkrem kvit. Underforstått: Produkta frå gruva er eigentleg unødvendige. Vi kan vel leve godt med litt blassare tannkrem, om det er det som skal til for å unngå å rasere ein fjord?[13] Og har ikkje opphenget i kvitfarge, som kunsthistorikarar har lært oss, ei noko rasistisk forhistorie?[14]

Heller ikkje for tingretten var dei geopolitiske og klimastrategiske omsyna relevante for akkurat denne saka, sidan mineralstrategiane var utforma i etterkant av drifts- og utsleppsløyva. Desse strategiane vil derimot få endå meir å seie for framtidige gruver. Regjeringa tar mål av seg til å skape verdas mest berekraftige mineralnæring. Kan ein gjenreise norsk gruveverksemd utan å gjere det med avfallspolitikken frå 1900-talet?

Fjordsøksmålet er eit døme på at 1990-åras post-industrielle verdsbilete falmar. Om gruvedrift for alvor blir omdefinert frå bakstreversk industripolitikk til framtidsretta geopolitikk, får det endå større følger for forureiningspolitikken.

Notar

[1] Dom 10.1.2024 i Oslo tingrett i sak 22-165021TVI-TOSL/04 om «Gyldigheten av statlige tillatelser til deponering av gruveavfall i Førdefjorden mv», s. 92. (Heretter: «Engebødommen»)

[2] Bård Lahn, Klimapolitikk i oljestaten: Robust folkestyre eller sementerte næringsinteresser? Norsk sosiologisk tidsskrift, 7(4–5) 2023.

[3] Per Anders Todal, Havlandet, Oslo 2018.

[4] Gabrielle Hecht, Residual Governance. Durham 2023. Sitat (i mi omsetjing) frå s. 8.

[5] «EUROPAPARLAMENTETS OCH RÅDETS DIREKTIV 2000/60/EG av den 23 oktober 2000

om upprättande av en ram för gemenskapens åtgärder på vattenpolitikens område» i Europeiska gemenskapernas officiella tidning, 22.12.2000.

[6] Engebødommen, s. 26.

[7] Engebødommen, s. 36.

[8] Kristin Asdal, Knappe ressurser? Økonomenes makt over miljøfeltet. Oslo 1998. Sjå også Marion Fourcade (2011), Cents and Sensibilities: Economic Valuation and the Nature of «Nature». Americal Journal of Sociology, 116(6).

^[9] St.meld. nr. 51 (1984/85), Om tiltak mot vann- og luftforurensninger og om kommunalt avfall, s. 11.

^[10] Sjå t.d. St.meld. nr. 51 (1984/85), Om tiltak mot vann- og luftforurensninger og om kommunalt avfall, s. 15.

[11] Hans Jakob Ågotnes ofl. (red.), Når industrisamfunnet blir verdensarv. Oslo 2014.

[12] Nærings- og fiskeridepartementet, Norges mineralstrategi, 21. juni 2023.

[13] T.d. gjengitt i Kjersti Nipen & Stine Barstad, «Hvor mye natur vil vi ofre for hvitmaling på veggene?», A-magasinet, 20. oktober 2022.

[14] Halland, Ingrid & Johnslien, Marte. «With-On» White: Inconspicuous Modernity with and on Aesthetic Surfaces, 1910–1950. I Aggregate Architectural History Collaborative 2023.