Eg vart beden om å skrive sanninga

Vi skal visst forsonast. Eg har ei kjensle av at det tyder at eg skal tilgje.

Av Susanne Hætta

Den norske staten har oppnemnt ein sannings- og forsoningskommisjon som skal granske uretten som vart gjort mot samar, kvener og norskfinnar. Kommisjonen har bede om innspel frå oss, vi som vart utsette for uretten. Men korleis skal ein byrje med å fortelje sanninga? Kvifor skal eg plage deg med mi sanning? Kva skal det leie til, om noko?

Eg er same. Som barn vart eg mobba på skolen. På skolevegen og nokre gonger ute på kveldane òg. Eg vart kalla nedsetjande namn som blir brukt på samar, gjerne akkompagnerte med «jævla» eller «satans» framfor, og ei oppmoding om å hute meg «heim til reinen min» eller «opp på vidda». Men eg budde i eit brunt hus i ei gate med furutre og fartshumpar, med plenar og ripsbuskar. Vi hadde ikkje reinsdyr, ikkje eingong hund, sjølv om eg ønskte meg ein. På skolen kunne dei torturere med snø: ein neve full ned i nakken, under genseren eller som eit hardpakka kastevåpen mot bakhovudet. Men orda og dyttinga var ille nok. Eg hata å gå den korte skolevegen, men heldigvis hadde eg ho Gro. Vi kunne gå saman frå fyrsteklassen til vi avslutta vidaregåande. Eg er så glad i ho Gro for det. Men ofte gjekk eg åleine.

Angst renn svart og seig som tjære.

Maur i magen

Eg er vaksen no. Eg får sjeldan fred i kroppen, og hovudet er som panikkshopparar fem minutt før stengjetid på julaftan. Migrenen sløvar meg ein tredel av veka. Hjernen klarer ikkje slappe av. Kroppen vil springe, trene, sveitte, for å riste av seg maurane som kryp i leggane, magen, armane og hovudet. Eg ligg vaken, og hjernen min snakkar, skravlar, planlegg, skaper, skriv bøker, artiklar, lagar måleri, linotrykk, fotoprosjekt, dikt. Kroppen bed hjernen audmjukt om å ta det i morgon. Små uro-maur snik seg umerkeleg inn i øyra og gjennom auga når eg les. Dei er ein heil armé, inntar hjernen min ved å insisterande marsjere opp nye stiar som krev å verte kartlagde, oppteikna, nedteikna, skrivne ned. Då sit eg som no, i nattdrakt med pledd over meg og ein mac på fanget, klokka 02.14 ei natt til torsdag. Maurane tar ny kurs ned mot skuldrene, armane og forsvinn ut av fingrane på tastaturet. Vonleg kjem ingen nye maur inn att i natt.

Det hender noko sviv rundt hjartet mitt òg. Det er ein flokk små bjørnar som går med treige, svarte steg. Legg seg tungt ned over hjarteklaffane, seinkar takta, gjer meg mørk, hol og langsam. Bjørnane et opp maurane, og eg vert tung, uttrykkslaus, tiltakslaus. Slik er den andre sida av meg, dei svarte motpartane til dei hyperaktive insekta eg hyser. Angst renn svart og seig som tjære. Det vart verre i tenåra, sjølv om den fysiske mobbinga avtok. Framleis flirte folk av oss samar i vitsar og revyar. Samekufter vart klovnekostyme på scena. Eg flirte òg, men det smaka vondt. Om ein oppførte seg mest mogleg norsk og snakka utan aksent, kunne ein kan hende halde bakgrunnen sin løynd? Eg freista, men namnet mitt røpte meg alltid.

Prisen eg betaler

Dette er prisen eg betaler: ein aldri kvilande hjerne, ein kropp i evig beredskap, ein inngrodd skepsis til at nokon skal krype så nær at dei kjem på innsida og øydelegg meg innanfrå. At eg er ein «third culture kid» eller «tredjekultursbarn», dette underlege omgrepet som er skapt om andregenerasjons innvandrarar. Ikkje snakk til meg om tredjekultursbarn som noko nytt. I nord har vi hatt samfunn med mange ulike folk i tusen år. Resten av landet flirer av folk i nord som framleis insisterer på å syne fram si udanning ved å banne som gamle fiskarar og snakke i éinlinjarar. Når norske nordingar har vorte sett ned på av siviliserte søringar både der sør og her nord, har nordingane sjølv flirt nedover mot dei dei meiner er av ein lågare klasse, nemleg samane. «Er det ikke deilig å ha noen å hate», som det heiter i songen. Rasismen i nord er urgamal.

eg ville vere norsk, skifte namn til Heidi og berre bruke mammas norske etternamn

Eg har betalt ein pris, men kva har eg fått att? At eg lærte meg å skrive, at eg vart skoleflink, er det det eg fekk att for mobbinga? At det var tryggare inne i klasserommet enn ute i skolegarden. At å sitje ved leksepulten på rommet mitt var tryggare enn å leike ute. At gutar var farlege og slemme. At samisk var stygt, og at eg aldri skulle snakke det. At eg ville vere norsk, skifte namn til Heidi og berre bruke mammas norske etternamn. At å bli forfølgd av bøllar på skolevegen var noko eg måtte leve med. Frå eg var sju, lengta eg etter å verte vaksen og flytte vekk.

Språket som forsvann

Eg mista det samiske språket og klarer ikkje gripe tak i det. Som vaksen har eg funne att eit nytt språk, ikkje statens, ikke øvrigheitas, men mamma sitt: denne underlege nye norsken som alle andre på skulen hata, men som kitlar meg i auga, prikkar på tunga og kjæler med kjenslene.

Eg er van med å bli følgd med, eller forfølgd, for å vere presis. Far min var samisk politikar lenge før sametinget, ein samfunnsbyggjar, lærar, journalist og redaktør. For det vart han lønt med ulovleg statleg overvaking. Telefonen laga rare lydar, klikking, ekko, opptak av det vi nett hadde snakka om, spolelydar. Eg var van med det på ein morbid måte, for vi skjøna at vi vart avlytta. Stygge telefonar fekk vi òg. Då la eg på røyret med bankande hjarte. Folk sa ord eg ikkje skjøna, med ekkel stemme, når eg stod med den vesle samekufta på og vifta med flagget syttande mai. Folk følgde med, alltid.

Mange år etter var det ein kvit varebil kor enn eg såg, i bakspegelen, i byen, utanfor arbeidsplassen, utanfor nabohuset. Det tikka inn trugande tekstmeldingar på den store mobiltelefonen min. Eg hadde sett meg over skuldra heilt sidan eg var lita jente, og eg kunne ikkje sleppe unna no heller.

Med kroppen i krigen

Kvifor skal eg framføre denne lidingshistoria for all verda? Kvifor kan eg ikkje berre halde kjeft og vere takksam for alt Noreg har gjort for meg? Ja, kan då ikkje alle halde kjeft og slutte å klage så fælt? Hytteforbod, skattar som driv folk til utlandet, høge bensinprisar, krig i Europa, venleiksklinikkar med kjendisar, to kjønn eller mange kjønn, identitetspolitikk, ferie i Spania eller Hellas i sommar. Eg skjønar ikkje kva de hyler for.

Eg vart beden om å skrive sanninga. For vi skal visst forsonast.

Eg spyttar på forsoninga di.

Forsoning, sa du? Eg har ei kjensle av at det tyder at eg skal tilgje. At eg skal tilgje. Eg skal tilgje at mitt sinn og min kropp og mitt liv og mi framtid og mine born og mi helse har tatt imot bank, latterleggjering, ignoranse, diskriminering, kolonisering, paternalisme, rasisme og vald – fysisk og metaforisk. Kva med deg som har gjort dette, gjer dette og framleis synest at samar og samiske liv ikkje er like verdfulle, at ikkje alle tel like mykje? Du er forsona med det du meiner, sjølv om du ikkje fortel dei nedrige samevitsane dine anna enn når du er trygg, når du er med likesinna. For du veit at det ikkje er greitt. Men du forsikrar meg om at du har mange vener som er samar. Ja, til og med bestemor di var visst same, for det gjer deg ekstra forsona med korleis du snakkar og tenkjer om samar. Eg spyttar på forsoninga di.

Kroppen fører krig med meg kvar dag. Eg held framleis på med å forsone meg med det

Kroppen fører krig med meg kvar dag. Eg held framleis på med å forsone meg med det, så ikkje plag meg med at eg skal forsonast med deg som ser ned på meg, snakkar til meg som ein snakkar til born, mansplainar dei enklaste ting, sel meg andreklasses varer, gjev andreklasses sørvis, freistar lure meg for pengar, freistar krenkje livet mitt og kroppen min fordi eg er under din klasse. Her har du mi sanning og mi forsoning. Kjøpt og betalt dyrt for. Livstidsgaranti medrekna.

Det kom eit vendepunkt. Brått snudde eg meg i panikk og knalla knyttneven i magen hans. Eg sprang for livet heim. Eg var åtte år og hadde lært eit nytt språk. Deira språk. Eg skal aldri gløyme det.

Susanne Hætta (f. 1975) voks opp i Alta og bur i Vadsø. Ho er kunstnar, fotograf og forfattar og medlem av det samiske kunstnarkollektivet Dáiddadállu.

Foto: Ingerid Jordal