Av Øyvind Strømmen
Hilde Sandvik meiner nordiske perspektiv gjev luft til norsk samfunnsdebatt, men har gått lei av Facebook-debattar og vert stadig meir kritisk til journalismen.
I det panskandinaviske talkshowet «Norsken, svensken og dansken», som har vorte sendt av P2 og P1 i Sveriges Radio, har den tidlegare kultur- og debattredaktøren i Bergens Tidende Hilde Sandvik med seg den svenske aviskommentatoren Åsa Linderborg og den danske dramatikaren Hassan Preisler. Sandvik passar ofte på å nemna at dei tre er inne frå kvar sin av dei gamle skandinaviske hovudstadane, Stockholm, København og Bergen.
Ifølgje Sandvik synest John G. Bernander at det er litt provinsielt å byrja på det viset. Provinsiell er ikkje det fyrste ordet som slår ein i møte med Hilde Sandvik. Ho har mellom anna grunnlagt nettportalen Broen.xyz, med mål om å driva sniknordifisering av offentlegheita, eit mål det må seiast at ho ofte har lukkast med.
Når me møter Sandvik, er det likevel naturleg at me gjer det på Litteraturhuset i nettopp Bergen, medan det duskregnar utanfor. At me møtest i vest. I eit portrettintervju med Dagens Næringsliv vart ho skildra som «en forrykende vestavind», og som «en fryktløs og skarp stemme grodd frem av falmende, trassig motkultur og krympende avishus». Den dagen me møter kvarandre, er det ikkje avishusa som har krympa, men den norske regjeringa. Siv Jensen har halde pressekonferanse. Etter seks år og seks månader har den norske høgrepopulismen fått nok av å sitja i regjering. Det har vorte for grått, for kjedeleg, for mange tap, sist i form av at ein kvinneleg syriafarar har vorte henta heim saman med dei to borna sine.
Det nordiske som luft i vår eigen debatt
– Eg sat og tenkte på det i dag, at eg skulle ynskja at me skulle laga ei utgåve av «Norsken, svensken og dansken» denne veka. Det er akkurat i samanhengar som dette at det er interessant å sjå til nabolanda.
– Ja, eg tenkte på det, eg også, medan eg høyrde gjennom ei tidlegare utgåve av programmet, at ein kunne fått ein interessant diskusjon om høgrepopulismen sine ulike uttrykk i dei tre skandinaviske landa. Det vert jo gjerne snakka om at Sverigedemokraterna er blitt likare Framstegspartiet, men no kan ein kanskje også sjå for seg at Framstegspartiet blir likare Sverigedemokraterna?
– Det er nettopp det, og det vil nok avhenga av kva leiing partiet får frametter. Samstundes kan det jo gå i dansk retning. Der er Dansk Folkeparti sterkt svekt. Alle andre parti har plukka opp DF-politikk, og Dansk Folkeparti sit igjen som eit identitetslaust parti, som ved valet også mista veljarar så langt til høgre som til Stram Kurs – eller til det mindre ytterleggåande Det Konservative Folkeparti.
– Kva er det som gjer at du er så oppteken av det nordiske, eller kanskje mest det skandinaviske?
– Det er mange ting. Ein ting er at eg synest nesten alle politiske og samfunnsmessige kulturdebattar vert meir interessante med det same ein tek inn nabolandsperspektivet. Det pustar oksygen inn i vår eiga offentlegheit.
Me deler nokre verdiar, nokre haldningar og nokre modellar i det skandinaviske som det er verdt å hegna om. Og samstundes har me ein politisk situasjon rundt oss som er meir usikker, og då ligg regionalisering meir i dagen, at me kan trekkja meir saman rundt store spørsmål, spørsmål me har større moglegheit til å finna svar på saman. Difor synest eg både at det er artigare og gøyare og meir interessant, men samstundes kanskje også viktigare enn nokosinne å ha dette blikket ut mot naboane.
– I portrettintervjuet du gjorde med Dagens Næringsliv, las eg at Broen.xyz byrja med eit besøk på Almedalsveckan, ein debatt om svensk journalistikk, og at det var i kjølvatnet av dette idéen dukka opp?
– Eg trur utgangspunktet er at eg har lese danske og svenske aviser så lenge eg har vore oppteken av medium. Då eg studerte, abonnerte eg på Svenska Dagbladet og på Dagens Nyheter, og eg las Politiken og Weekendavisen. Så fekk karikaturstriden meg for alvor til å sjå på begge dei ulike debattkulturane. Eg hadde nettopp vorte debattredaktør i Bergens Tidende. Det er inga sak som har prega meg så mykje som meiningsdannar som den.
SANDVIK arrangerte ein tur med heile leiargruppa i BT til København. Ho hadde sett saman eit program der dei møtte ei rekkje danske kommentatorar, frå den dåverande sjefredaktøren i Politiken, Tøger Seidenfaden, til Karen Jespersen og Ralf Pittelkow, som hadde gjeve ut boka Islamister og naivister.
– I løpet av to dagar hadde me kartlagt dei sentrale danske posisjonane i den debatten, ein debatt som peiker på sentrale ting i eit heterogent samfunn: Me blir jo ikkje likare kvarandre, me blir meir og meir ulike. Kor går då grensene for kva ein skal kunna diskutera, kva ein skal kunna seia og ikkje? For meg vart det nesten eit eksistensielt spørsmål. I BT gjekk skiljelinene rett gjennom leiaravdelinga. Det gjorde at eg følgde ganske mykje med på den danske debatten, og også på den svenske responsen, og at eg fann det enormt interessant.
Det svarte i debatten
– Men kor forskjellige er dei debattkulturane eigentleg?
– Det har sjølvsagt skjedd mykje i åra som har gått sidan karikaturstriden, men det har vore ein openberr skilnad i debattkultur, og det er det også framleis.
Eg nyttar ikkje omgrepet «svenske tilstandar», for eg synest det er eit litt tøvete og politisert omgrep, men det er ingen tvil om at den svenske offentlegheita har vore mykje meir elitestyrt. Ein idé om den store Fornufta har vore styrande for kor debatten har gått. Svenskane har i mykje større grad eit slags oppdragande mål med journalistikken. Det går heilt inn i journalistutdanninga: Er du journalist, så skal du oppdra folket.
Det heng også saman med at svenskane i mykje større grad har ein tanke om at dei skal vera eit globalt fyrtårn for dei rette haldningane og verdiane, eit land som skal liggja lengst framme. Fortida speler også inn: eit mangelfullt oppgjer med landet si rolle under andre verdskrigen, men samstundes ei veldig sterk gjengjelding overfor verda: «Om me ikkje tok dei rette vala under krigen, så skal me visa at me gjer det no, og då skal me gjera det skikkeleg».
Samstundes er den svenske offentlegheita prega av mykje større lydigheit i møte med autoritetar og av større angst for å gjera feil. Eller ho har vore det. Det som kjenneteiknar svensk debattklima meir enn noko anna, er at det er beinhardt. Blir du frosen ut, så er du frosen ut.
Sverige er eit land med store utfordringar. Samstundes er det eit land som ligg svært langt framme på nokre område. Det er ein kombinasjon eg synest det er interessant å dykka ned i.
– Kva med Danmark?
– Danskane er joviale og hyggelege, men den hygga er også ganske autoritær. Ho er eit imperativ, ho handlar også om at du skal innordna deg. Samstundes er dansk debatt prega av ei ekstrem direktheit. Fleire av programma me har hatt med «Norsken, svensken og dansken», har vore ganske artige, fordi me har dytta på desse grensene heile vegen. Diskusjonar om sex, om feminisme, når det gjeld spørsmål om Gud for den del, utartar seg veldig ulikt i dei tre ulike landa.
Hilde Sandvik synest ikkje det er overraskande at Rasmus Paludan sitt sterkt høgreradikale og antimuslimske parti dukka opp nettopp i Danmark, men peiker på at Paludan vart stogga på veg inn døra til Folketinget.
– Det var jo på hengande håret.
– Ja, eg stod i studio i Urix medan røystene vart talde opp. Det var spanande. Han kunne ha blitt vald inn.
HO FORTEL at ho fyrste gongen møtte Paludan i samband med ein debatt på Christiansborg, fyrste gongen Lars Vilks var attende i Danmark etter terroråtaket mot Krudttønden. Ho vart ståande ved sida av han i køen på meg inn til debatten.
– Han spurde om eg var norsk. Så spurde han om eg hadde sett «Skam». Det hadde eg. Eg spurde om han også hadde sett serien, og det hadde han. Han syntest det var ein interessant serie, sa han, men så la han til: Det fanst ingen vondskap der.
Det fekk meg til å tenkja på ein tese eg har, som er heimesnikra, og som Carsten Jensen sidan har sagt er noko sludder, nemleg at den danske offentlegheita har vore prega av diktarprestar i lange tider, frå Søren Kierkegaard til Søren Krarup. Det har vore ei vektlegging av det gode og det vonde, eit anten-eller, og det har vore veldig uttalt. Dette medvitet om det svarte ligg meir oppe i dagen enn i både svensk og norsk offentlegheit, som heller skygger unna temaet vondskap.
Heng saman som eit solsystem
– Du har alt vore innom det: Noko av det som gjer at du er oppteken av det nordiske, er at du også meiner at det finst noko felles som det er verdt å snakka om?
– Det er noko med den samfunnsordninga me har, velferdsstaten, det at eg som kvinne har den plassen eg har, og kan ta dei vala eg kan ta, noko som er uaktuelt mange stader i verda. Det skandinaviske er kombinasjonen av kvinner i arbeid, breie velferdsgode, av moglegheiter og liberale rettar for annleistenkjande. Og i botnen ligg den skyhøge tilliten me har til kvarandre, eller iallfall har hatt til kvarandre. Den blir utfordra i eit meir heterogent samfunn.
FOR LITT over eit år sidan starta Hilde Sandvik selskapet Support not Protect, saman med Leila Rossow og Mona Ibrahim Ahmed. Ifølgje nettsidene til dette prosjektet er målet å driva kampanje og haldningsskapande arbeid blant gutar og unge menn med innvandrarbakgrunn. Føremålet er å motverka negativ sosial kontroll, og målet er å få fleire brør til å ta eit standpunkt om at dei vil stø søstrene sine, snarare enn å beskytta dei.
I fjor kom også boka Brev til Noreg ut, skriven av Ahmed i samarbeid med Sandvik. I boka fortel Ahmed om oppveksten som somalisk flyktning i Europa, om reisa til Noreg, men òg om det å koma frå ein klankultur til eit samfunn der staten har overteke mange av oppgåvene til familien, og om møtet med eit land som lærte henne at det å reflektera er ei gåve, og at det å ta eigne val er ein rett.
– Det er viktig at me tek kampane?
– Som redaktør har eg alltid vore oppteken av at plattformene eg styrer, skal vera tilgjengelege for dei røystene som går fremst i kampen mot sosial kontroll. Eg meiner også at det er viktig at me heldt fana høgt i møtet med illiberalitet av alle avskyggingar. Det er nok ein av grunnane til at eg også har starta opp dette arbeidet saman med Mona, og med Leila Rossow. Ei utfordring alle dei skandinaviske landa slit med, er at gutar med slik bakgrunn er dei som har høgast fråfallsrate frå vidaregåande skule, og som hamnar i kriminalitetsstatistikkar, og så vidare. Bergen er den einaste nummer-to-byen i Skandinavia som ikkje har ei kjempestor utfordring med parallellsamfunn. Enno.
ATTENDE i desember 2019 leia Sandvik ei samtale på Litteraturhuset i Bergen, med eit panel beståande av tre unge menn med fleirkulturell bakgrunn: Tariq Arshad, Adam H. Moshi og Abdinajid Mohamed. I samtala, som også vart send på P2, diskuterer dei korleis det er å vera gut med fleirkulturell bakgrunn i dagens Noreg, kva bilete storsamfunnet har av dei, og kva dei tenkjer både om sin eigen fridom til å vera seg sjølv og om brorsrolla.
– Det at me ligg så langt framme som me gjer når det gjeld kvinner sine rettar, gjer at me også har ei forplikting til å seia noko om gutar som for tida blir stadig meir marginaliserte.
– Du har mange ballar i lufta?
– På ein eller annan måte heng dei saman. Dei er som eit lite solsystem, ler ho.
– Eg har litt dårleg samvit fordi eg enno ikkje har lese boka Brev til Noreg …
– Grunnen til at det heng saman for meg, er at me no er i ferd med å skapa det nye Skandinavia. Kva røyster skal vera i førarsetet der? Og eg meiner me faktisk har ei moglegheit i Bergen, fordi me er den einaste byen som ikkje har eit kjempeproblem enno. Me har moglegheita til å utforma ein bergensmodell, der me gjer noko anna enn det Malmö, Århus, Odense og Göteborg har gjort, og der me kan unngå å gjera dei same feila som København, Stockholm og Oslo.
Noko av det handlar om det Mona er oppteken av i Brev til Noreg, at me må vera tydelege på kven me er, at me må ha klåre grenser, men samstundes at me må stilla spørsmål til dei som kjem: Kven er du? Det høyrest veldig banalt og simpelt ut, men det som meir og meir slår meg, er at gutane nesten aldri frå den typen spørsmål.
– Dette er spanande også på eit større nivå enn det skandinaviske. Problemstillingane med gutar som fell frå, og som heller ikkje slepp til i samtala, er noko ein kan kjenna att frå …
– Frå der du har budd, i Belgia, til dømes?
– Ja, der ser ein nokre av dei same trekka. Jenter som er skuleflinke, og det er forventa av dei, gutar som fell utanfor, fell frå, fell vekk. Og som vert ei kjelde til samfunnsproblem.
Agera, ikkje reagera
– Eg har på ein måte slutta med den tradisjonelle journalistikken. Eg lagar radio – og ser på Broen.xyz som eit produksjonsselskap for skandinavisk innhald, men eg er lei av å reagera, eg har lyst til å agera. Dersom me ikkje løyser floken med gutar som fell utanfor, så vert dette samfunnet endra forferdeleg fort. Eg har sans for Ap-politikar Jan Bøhler og hans måte å agera på, at han går rett inn i problemstillingane. Eg tenkjer at han burde fått meir ros for den jobben han gjer, sjølv om eg ikkje er så stor fan av musikkvideoane hans.
– Det du seier om å agera i staden for å reagera er interessant. Kan du seia meir om kva du tenkjer der?
– Samfunnet treng god journalistikk. Det er vesentleg for å avdekka viktige samfunnstilhøve, og for samfunnskritikken, men eg har fått større og større vanskar med det ein kan kalla for journalisme, det å driva fram konfliktar, der ein grip tak i små problemstillingar og pumpar dei opp. Facebook-debattar har eg mest trekt meg heilt unna, for der finn ein dei verste utslaga av journalisme som skaper grobotn for populisme. Den skjuler også ein stor dose intellektuell latskap – skaper ein frontar, har ein tilsynelatande gjort eit stykke arbeid.
Mange journalistar gjer ein heilt fantastisk jobb, men det er også mange som lever langt frå den røyndomen folk lever i, og som ikkje eingong er interesserte, ikkje nyfikne. Det sleit eg også litt med då eg var i BT, at eg syntest det var vanskeleg å få folk til å gå ut og møta andre, særleg viss det ikkje var heilt innanfor arbeidstid. Det vart mykje telefonjournalistikk. For min del er det både gjevande og viktig å møta og å kjenna folk. Gjer ein ikkje det, misforstår ein så mange konfliktar. Og me får ikkje samtaler som går i djupna, fordi me stoggar med skandalen, med oppslaget. Me stiller ikkje spørsmålet: Dette veit me, kva gjer me med det då?
– Du meiner det stoggar med problemskildringa, og aldri går lenger?
– Nei, og då blir det Armageddon, eller … Det er der eg tenkjer grobotnen for populismen ligg. Samstundes trur eg ikkje det finst lette løysingar for å handtera eit samfunn der skiljeliner blir stadig tydelegare: mellom by og land, mellom kjønn og alder – i eit stadig meir fleirkulturelt samfunn.
Samstundes ser eg ein aukande tendens til identitetspolitiske straumdrag, som eg kjenner at eg får heilt noia av. Eg har store problem med å skjøna korleis nokon kan tru at identitetspolitikk er vegen å gå for at me skal laga gode samfunnsvilkår for oss alle i framtida. Vår samfunnsmodell – den nordiske – er avhengig av gjensidig tillit. Den strenge identitetspolitikken set mistanken inn i oss, sår tvil om intensjon på ein giftig måte. For å setja det på spissen: Eg kjem frå Erfjord, ei bygd med sju hundre personar, eg er kvit og heteroseksuell, og så blir det der ein skal stogga? Det eg kan uttala meg om? Odelsjenta? Kan eg seia noko om korleis det er å vera mann? Homofil? Kan eg kjempa saman med Mona og Leila, som ikkje vaks opp i Noreg, for retten til å vera fri?
Difor synest eg også det var så fint då Mona sa til meg då vi skulle lansera Support not protect, at dette er vår kamp, vår felles kamp. Det er det som er drivkrafta mi, for klarer me ikkje å løysa ting i fellesskap, så klarer me ikkje å løysa det i det heile.
Om å kjenna det frelste blikket
– Det kan verka paradoksalt å gå vidare derifrå, til å spørja om din eigen bakgrunn. Men til liks med meg sjølv kjem du jo frå ein liten stad på Vestlandet, ein trong fjord blant høge fjell og med eit sterkt indremisjonsmiljø. Eg klarer ikkje å fri meg heilt frå tanken om at det betyr noko for dette prosjektet?
– Nei, det betyr masse, både for dei nordiske perspektiva og for Support not Protect. Det har noko med at når du kjem frå Vestlandet, så forstår du at sekularitet ikkje er gjeve. Eg meiner at altfor mange journalistar og tenkjarar og kommentatorar kjenner for lite til kva religiøsitet er.
Eg såg dokumentaren om Ubaydullah Hussain i Profetens Ummah, «Den norske islamisten». Der er det ei scene der han har vore i gravferda til terroristen bak åtaket på Krudttønden, og så har han vore på eit slags vitnemøte i ein kebabrestaurant etterpå. Han sit i bilen og snakkar om opplevinga. Auga han har i denne scena, det var den frelste sitt blikk. Og det blikket kjenner me att, når me er frå Vestlandet. Det er ikkje tilfeldig, meiner eg, at mange av dei som var tidleg ute med å driva islamkritikk, anten hadde ei erfaring med å leva under eit totalitært system, som Flemming Rose, med sine erfaringar frå det gamle Sovjetunionen, eller kjenner religiøsitet, og difor ikkje har berøringsangst.
Eg meiner at det er mange nydelege ting med religion. Eg kjem frå ei bygd der dei gamle lærarane mine er leksehjelparar for flyktningar, hjelper dei til køyreopplæring, deltek mykje inn i liva til det nye Noreg, og der det også heng saman med den sosiale forpliktinga den gode vestlandskristendomen ber i seg. Samstundes har religionen ei regulativ kraft i seg, han legg grunnlag for makt og avmakt på ein måte eg meiner må utfordrast. For min del handlar det om at son min skal kunna elska kven han vil, og om at dotter mi skal kunna velja det ho vil.
Samstundes er det noko med det praktiske og jordnære i den arven bygda også gjev deg, at ein i møte med utfordringar spør seg kva ein kan gjera med dei, kva ein kan gjera med det harde og bratte, kalde og våte?
– Eg har også tenkt på dette. Den ekstreme islamismen skremmer meg sjølvsagt når han er på det nivået at han er farleg.
– Ja, Saudi-Arabia er helvetes forgård med sin wahhabisme, for å vera ærleg.
– Ja, nettopp, og slike miljø som det salafistiske IslamNet er også svært ubehagelege, men samstundes så skremmer det meg ikkje i den forstand at eg opplever det som framandt.
– Noko av det er likevel framandt i vår sekulære del av verda, som til dømes synet på skam og ære. Eg tok midtaustenstudium på nittitalet og skreiv ei semesteroppgåve om bruk av hijab i Egypt. Det var openbert at bruken gjennom tidene var knytt til politikk, og at klesplagget i løpet av særleg nittitalet utvikla seg til å bli ein identitetsmarkør. Men samstundes går skiljet mellom det offentlege og det private, og ideen om kvinna som berar av ære og skam i eit kollektiv me ser at det er vanskeleg å bryta ut av. Ein del av dei som ynskjer og vil bryta ut av dette kollektive me-et, som vel den fridomen, vert lett einsame, for det står ikkje noko anna stort me der og tek imot dei. Det er mitt utgangspunkt for å ta val om å stø dei som bryt ut, som vel sin eigen fridom. Dei skal ikkje stå åleine.
For mange av oss har skygd unna debattar ved å visa til «kultursensitivitet». Ein godtek forskjellsbehandling av barn som er fødde i Noreg, fordi ein er redd for å meina feil. Eg trur det er kontraproduktivt i lengda.
– På kva måte?
– Ein må stilla spørsmåla, til gutane, til dømes: Ynskjer du å vera beskyttar for søster di? Vel du det sjølv? Kven vil du vera? Til foreldra: Kor er borna som ikkje kjem heim att etter skuleferien? Kven sitt val er det når jenta ikkje får lov til å vera med på leirskule? Då kan ein også finna ut om ein tok feil, om ein har fordomar som må justerast, at det ikkje var slik ein trudde likevel, at ein har misforstått. Men ein må i det minste stilla spørsmåla.
– Eg har lese ein del om den egyptiske feminismen på 1920-talet, om mellom andre Huda Shaarawi. Dei var jo samtidige med …
– Med suffragettene, ja.
– Ja, med desse som me ser på som ideal i dag. Det me kanskje gløymer, er at den kvinnekampen ikkje berre skjedde her i Europa. På den måten mister me kanskje nokre perspektiv?
– Ja, me gjer det. Den egyptiske feminismen var veldig interessant og sterk. Huda Shaarawi var den fyrste som kasta sløret gjennom ei symbolsk handling, då ho tok det av framfor jernbanestasjonen i Kairo i 1928.
Og eg har også tenkt på det i samband med Nawal el-Saadawi, som var aktiv frå syttitalet av, og som var truga av islamistar. I samband med den arabiske våren vart det ein felles front mellom henne og Muslimbrørne på Tahrir-plassen. Tenk deg det: den kvinna, den enorme kampen, og så vert konfliktlinene så skitna til, det å sjå el-Saadawi i den situasjonen, saman med dei tidlegare fiendane sine, det var så smertefullt. Ho trudde på dei i den augneblinken. Mange revolusjonar har synt at kvinnene er gode å ha då, men at dei så vert vippa ut igjen når nye menn sit i maktkorridorane.
Ein sjukdom i offentlegheita
– Mange av dei sterke feministiske røystene i Midtausten har støttespelarar internasjonalt, sjølvsagt, men eg skjønar ikkje at det er delar av kvinnerørsla som stadig har eit problem med fullt og heilt å stø opp om kampen deira. Eg fattar det rett og slett ikkje, den redselen for å bli sett i samband med rasistar eller med anna grums. Det er også dei som forsøker å dytta meg inn i båsar. Eg har bestemt meg for at dei får berre halda på. Berøringsangsten og redselen for å bli stempla med feil farge, tendensen til at det å meina ein ting fører til at du vert anklaga for også å meina noko anna, det er ein sjukdom i den debatterande offentlegheita vår no for tida.
– Kva tenkjer du om sosiale medium oppi det?
– Eg deltek nesten ikkje i debattar der lenger. Sosiale medium har bidrege med mykje bra for min del. Det har vore ein kontakt med omverda. Men i dag er debattane sjeldan interessante.
– I Dagens Næringsliv stod det at du har skaffa deg mange fiendar? Er det ubehageleg å vera sterkt til stades i offentlegheita?
– Sjølvsagt får ein noko skit. Det er folk som har skrive ting som er langt over grensa, slik at eg syntest det var litt ubehageleg. Men det er ein del av det å vera der ute, det også. Men at det er folk som synest at eg er ute og syklar … det er det jo heile vegen, sjølvsagt.
– Det skal det vera òg?
– Ja.
Trolla er der framleis
Hilde Sandvik fortel at ho har ein fascinasjon for ekstremistar og dogmatisme i ulike variantar, at ho finn spelet mellom det å velja rett og det å velja gale interessant.
– Det er ein hårfin balanse, trur eg, og det er ikkje alltid gjeve kva som er godt og vondt.
HO HAR aldri snakka om det offentleg før, men besteforeldra hennar på farssida var medlemer av Nasjonal Samling før krigen.
– Farmor mi, som eg var særs glad i – eit nydeleg menneske med mykje ballast i historia si, kom frå flatbygdene i Nord-Trøndelag, der kampen mot kommunismen stod sterkt. Ho var morlaus med stort ansvar, og så hadde ho ei tante i Tyskland som skreiv brev om denne mannen som rydda opp der nede. Så dei melde seg inn i NS, og kvifor veit eg ikkje, det einaste eg veit, er at farmora mi var den mest gjestmilde og kreative personen ein kan tenkja seg. Eg var mykje hjå henne då ho var gammal og på sjukeheim. Ho sa til meg – og det sette store spor – at ho ikkje hadde greidd livet utan å kunna bøya kne.
For meg har det ført til at eg har grubla over spørsmålet om når ein tippar over til å velja feil. Etter krigen i Bosnia drog eg til Sarajevo, for å vera der, og eg vitja stader der snikskyttarar hadde sete og skote mot skuleborn. Eg var på jakt etter forteljingane om valet mellom det gode og det vonde. I alle åra eg kjende farmor, var ho så oppteken av dette skiljet. Kanskje fordi ho hadde dei erfaringane ho hadde: Ho valde feil i ein periode.
At eit oppegåande, sivilisert samfunn utraderer tendensen i oss til vondskap, trur eg ikkje noko på. Eg er glad i Stefan Spjut sin roman Stallo, som fortel om korleis trolla eigentleg ikkje er vekke, dei vert berre haldne i sjakk i bunkersar i Nord-Sverige, og born vert kidnappa for å leika framfor dei. Det er jo ein gigantisk metafor for samfunna me lever i. Me trur at trolla ikkje er der lenger, at alt det svarte og våte og mørke og ufordragelege er vekke. Men det lever jo der. Og då må me forstå trollet.
Øyvind Strømmen (f. 1980) er utdanna journalist og religionsvitar, og arbeider no som informasjonsrådgivar i kommunal sektor.
