Eg er på ferie med to manus i veska. Allereie her er det noko riv ruskande gale. På ferie. To manus.
Men slik er det.
Av Gjertrud Jynge
Trilogien. Og Oresteia. Fosse og Aischylos. Manuskripta har fått lege i ro nokre veker. Eg har vore nordover i tropevarme. Sove ute i fjellet over Vegatrappa på Helgeland. Bada i iskaldt vatn på Brasøy.
No ligg eg i ei hengekøye på Enerhaugen med mine to manus. Trilogien og Oresteia. I dag har eg i alle fall bladd litt i dei.
Eg har òg vore på Hamar hos mamma og pappa. Mamma får cellegift. Ho er halvvegs i kuren no. Ho fortel, og eg lyttar. Eg vil gjerne læra denne regla eg har høyrt så mange gonger i oppveksten. Først av mormor på Stranda, så av mamma. Som trøyst, som avleiing. Når ein hadde slått hol på kneet.
Ola P
Sat i skre
Gjorde fornit
«Fornit?» seier eg
«Det er at ein har gjort seg noko vondt», seier mamma
Salt i ein pøse
Og mjøl ti ei hit
Vert det ikkje godt att før i mørgo
Før sola skjin i Skørgo
Så slepp ein stor …
«Prupp», seier mamma. Eg ser bort på veslebror min, og vi fniser. Utruleg kor flaue vi kan bli av eit ord. Ikkje promp. Ikkje fis. Men prupp. Det er ikkje til å bera.
Regla lærte mamma av mormor. Nanna Kristine frå Sageplassen på Overå i Liabygda. Ei av fjorten sysken. Syster mi Ada, som er på ferie, sender bilete frå Sunnmøre. Sageplassen ser fin ut, og grava på Stranda der dei ligg, mormor og morfar, hadde blåregn frå før og roser no i tillegg etter at Ada har vore der.
Det var mamma som skulle vore skodespelar. Det vart ikkje slik. Ho kom ikkje inn på teaterskulen. Ho møtte pappa. Han var ung legestudent, og så vart livet annleis. Dei fekk fire barn.
På landsgymnaset på Vinstra hadde ho spelt Nora i Et dukkehjem. Bileta frå framsyninga låg i mange år i ein skuff. Etter at eg flytta til Enerhaugen, fekk eg ramma dei inn.
«Snart kommer våren med stor blå luft!»
Mamma seier at ho ikkje er redd. Ho har barnetrua si. Det er nokon som passar på ho.
Eg spring langs Mjøsa med teksten frå manus surrande i hovudet. Dei har blitt eit arbeidsverktøy, løpeskoa. Teksten må inn i kroppen. Teksten får strøyme, og tankane får fly.
Ales på kjøkenet sitt.
Og mormor på kjøkenet sitt.
Somrane hos mormor på Stranda.
Det var mormor si stemme eg høyrde første gongen eg las Trilogien. Historiene ho fortalde igjen og igjen. I ein endelaus straum. Eg måtte låna hennar klangbotn i teksten.
Ho ville gå på skule. Det vart ikkje slik. Ho vart kokke på Hotel Union i Øye, smurde matpakke til den engelske fjellklatraren Patchell. Og ho fekk gå i sylære.
«Det ho Kristine syr, er like fint på vranga som på retta.» Ho likte å fortelja det som vart sagt om saumen hennar.
Då ho gjekk på barneskulen i Liabygda, skreiv ho eit dikt. Det heiter Haust. Ho lærte meg det.
«Kvar vart det av deg du høgsommartid
med blømande enger og grønkledde li
Den vene fuglesongen som gjorde meg så glad
har tagna i hauststormens alvorsfulle kvad
Som sumarnatta drøymande om lukke liv og ljos
er haustnatta gøymande
og livets elveos»
Mormor døydde kort tid før ho fylte hundre. Ho sa ho var mett av dage. Ville ikkje feira ein ny stor dag. På sjukestova sat mamma og song dei kjende songane. Mormor bad presten koma, fekk nattverden, takka for det og sovna inn. Det var fredeleg og fint, seier mamma.
Tankane flyg.
Det lange opphaldet, månadane utan publikum, har gjort noko med meg. Det er ikkje berre å ta opp tråden.
Dei gamle dygdene eg har lært gjennom mange år, disiplinen, er ikkje mykje verde lenger. No må ein læra seg å kjenna etter. Det kunne ein jo ikkje før. Ein måtte spela om slektningar døydde, om ein hadde førti i feber eller brote foten. No må vi læra oss å kjenna etter. Ikkje gå på jobb om det er noko rusk i halsen.
Å kjenna etter korleis det mennesket eg skal spela, har det, det veit eg jo mykje om. Men å kjenna etter sjølv? På privaten? Nei, det må eg læra meg på nytt.
Vi starta prøvene på Oresteia i mai. Vi hadde også gjenopptakingsprøver på Trilogien.
Sist eg spelte Trilogien, før pandemipausen, var eg heilt inne i teksten, inne i kroppen til Ales. No var det så langt vekke. Natta etter første prøven drøymer eg at eg bæsjar på meg og ikkje klarar å finna ein stad å stella meg. Eg går rundt i gatene i Oslo med bæsj i buksa og skjørtet hengande fast i underbuksa. Eg brukar mange krefter på å skamma meg. Ein stor del av skodespelarlivet.
Og når hovudet er fullt, held eg meg ikkje på beina.
Eg ramlar på scenen og bryt to tær. Eg hadde sete i salen på Oresteia-prøven. Det var mørkt, måtte berre sjå etter noko i manuset oppe på scena. I mørket såg eg ikkje planken som var sett opp rundt lysrøyret på framscena. Eg var så flau over å ramla at eg ikkje laga ein lyd. Sa det gjekk fint.
På kvelden sende tenåringsdotter mi meg på legevakta. Der var det fullt av sparkesykkelskadde. Dei sende meg heim.
Dagen etter hadde dei tid til å ta røntgen. Med teipa tær heldt eg fram med prøvene.
Eg fekk spele Nora, eg òg, på Rogaland Teater, mange år etter mamma på landsgymnaset.
Eg har strevd med Ibsen-karakterane. Eller tanken om ein «karakter» i det heile. Vi er vel heller mange små bitar enn noko heilskapleg. Mange celler som blir skifta ut heile livet. Fleire motsetnader enn noko rakt og konsekvent.
Etter som åra har gått, har tanken om karakterar endra seg. No jobbar vi med ein større transparens mellom dei vi er, og den skikkelsen vi skal spela. Publikum treng å kjenna at skodespelaren er der, til stades i teksten, med den kroppen, den stemma og det kjenslelivet ein har. Ikkje gøymd vekk langt inne i ein «karakter».
Denne nye transparensen stemmer betre for meg. Og betre for den verda som er rundt meg. Vi lever mange liv. Det er mange oppbrott. Ein kan skapa seg om. Og ein er så mykje.
Pappa sit på kontoret han har laga seg i huset på Hamar. Kvar dag. Han er pensjonert professor i fysiologi. Vi trudde jo han hadde blitt litt rar her i fjor då han skjøna kva som kom til å skje før oss andre.
Han køyrde meg heim til Oslo med mange handleposar. Eg var redd for å trykke på knappen til heisen. Teateret var stengt. Eg var permittert.
«Vi kjem til å måtta leva med denne pandemien lenge enno», seier pappa no i sommar.
«Hjarta mitt
hjernen min
er som sverdet
som bronse
smidd med eitt føremål.»
Ho driv no på, ho Klytaimnestra. Eg les i Oresteia. Om overgangen frå blodhemnen til ein rettsstat. Ein gresk tragedie, gjendikta av Jon Fosse.
Eg får spela Klytaimnestra for tredje gong. Frå eg fekk vita det, har eg late håret gro under armane.
Det har blitt nokre fjon.
Fyrste gongen eg spelte ho, var eg småbarnsmor med ein liten son. No i vår flytta den vaksne sonen min heimanfrå.
Åra flyg. Eg er ikkje den same no som då. Å lata håret gro i armholene er ei grei markering.
Hedvig var fyrste gongen eg tok livet mitt. Eg var 26 år gamal, og familien min kom på premieren. Syster mi, Ada, sa at mamma heldt fingrane i øyra ein halvtime før skotet fall.
Den gode dramatikken har i seg både død og nytt liv. Eg trur vi må øva oss på å forstå at vi skal døy. Det er det som er det vanskelegaste å gripa i livet.
Det er snart slutt på sommarferien. Eg ligg i ei hengekøye på Enerhaugen med to manus. Andvake, Olavs draumar og Kveldsvævd. Trilogien. Eitt manus, sett saman av tre romanar.
Mange som har sett framsyninga, seier at dei etterpå sit og kjenner på dei lange linjene. Kvar dei kjem ifrå, kven dei er, kor vi skal vidare.
Eg kjenner meg att i det. Teksten verkar slik på meg òg.
Eg tenkjer på dei som gjekk før meg, på dører som opnar og lukkar seg, om det verkeleg er mogeleg å skapa seg om, og om det finst nokon større samanheng.
«Kvar trur du mormor lærte regla?» spør eg mamma på telefonen.
«Nei, ho må no vel ha lært ho av si mor», seier mamma.
Ola P
Sat i skre
Gjorde fornit
Salt i ein pøse
Og mjøl ti ei hit
Vert det ikkje godt att før i mørgo
Før sola skjin i Skørgo
Så slepp ein stor …
«Nei, eg får det ikkje til», seier mamma, «gifta gjer noko med leppene mine.»
Eg lagar ein stor prupp i telefonen.
«Der ja, du fekk det til, du!
Trur du at du hugsar regla no?»