Om det er slik at utflyttaren og bondestudenten er urmotivet i nynorsk litteratur, må vel trenden med å skrive om heimflytting vere eit teikn på at enden er nær.
Av Eivind Myklebust
For nokre år sidan reiste eg frå heimen min i Oslo til heimbygda mi Ørsta for å vere ordstyrar i ein timelang samtale om nynorsk litteraturhistorie i Ivar Aasen-tunet. Tidlegare Syn og Segn-redaktør Jan Inge Sørbø hadde nyleg gitt ut boka Nynorsk litteraturhistorie. I tospann med litteraturkritikar Marta Norheim rakk han innom dei fleste krikar og krokar av dette omfattande verket i løpet av tre kvarter, før arrangementsansvarleg (og endå tidlegare Syn og Segn-redaktør) Ottar Grepstad brått byrja å vifte med armane for å stoppe samtalen eit kvarter før tida. Eg veit ikkje om det var det vi sa, eller det vi ikkje sa, som fekk han til å tenkje at nok var nok. Men publikum klappa uansett som om dei ikkje nettopp var blitt snytt for eit kvarters danna konversasjon, og sjølv syntest eg eigentleg det var like greitt, sidan trådane i samtalen hadde byrja å vikle seg saman eller gleppe for meg.
Urmotivet i litteraturen
I dag hugsar eg ikkje stort av kva som blei sagt og ikkje sagt på scena den dagen, men eg hugsar heilt bestemt at nokon slo fast at forteljinga om den unge mannen (og kanskje kvinna) som flyttar til byen for å studere, er sjølve urmotivet i den nynorske litteraturen.
Eg trur det blir ein ny vår for Liv.
Eg kom til å tenkje på dette ein dag eg høyrde på radio, der dei fortalde at folk har byrja å flykte frå hovudstaden under koronaen og flytte ut att i distrikta. Det slo meg då at dersom utflyttaren og bondestudenten er opphavet og utspringet til nynorsk litteratur, så må vel denne heimflyttartrenden vere eit endetidsteikn så godt som noko. For kva vil skje med nynorskdiktinga, dersom nynorskdiktarane no tek til å flytte heim i hopetal? Særleg sett i lys av Senterpartiets suksess og den komande re-desentraliseringa av landet fryktar eg at trenden kan utarte og såleis utarme den svært så tidsmessige og moderne nynorsklitteraturens viltveksande skog, og i staden leggje etter seg eit flatt hogstfelt av heimstaddikting. Det er på tide å spørje seg: Er nynorsklitteraturen i ferd med å flytte heim for å døy?
Kjersti Rorgemoen er svært opptatt av folk som set fyr på ting og brenner bål.
Då denne brutale innsikta slo meg, kjende eg med det same ein sterk trong til å lese Agnes Ravatns heimflyttarbok Verda er ein skandale på nytt, for å undersøkje om boka eigentleg er ei dødsrallande undergangsforteljing forkledd som muntre essay om det lukkelege livet på landet. Men då eg gjekk i bua for å leite etter boka i ei av dei mange kassene der (ja, det er slik vi i den trongbudde hovudstaden tek vare på bokskatten vår), fann eg ei anna og endå ferskare heimflyttarforteljing: Kjersti Rorgemoens vesle roman Eit praktisk menneske, som kom ut i fjor, og som etter alt å dømme må vere full av varselteikn på at enden er nær for nynorsk litteratur.
Eit varsel
Eit praktisk menneske handlar rett nok meir om det som har gått ut av tida, enn om endetida sjølv. Og det som har gått ut av tida, hamnar gjerne på museum, i alle fall om det er kulturelt signifikant nok. Før nokon arresterer meg for å bruke ord som «signifikant» der eg kunne ha brukt «betydingsfullt», eller endå betre: «viktig», så vil eg berre seie til mitt forsvar at heller ikkje Kjersti Rorgemoen er heilt framand for framandord, sjølv om det er færre av dei i denne romanen enn det har vore i dei førre. På ein viktig stad i romanen, som eg skal kome attende til, skriv ho til dømes at ho forstår «kvifor den einskildmenneskelege fridomsabstraksjonen kunne finne sin materialisasjon i slike motoriserte køyretøy». Ein annan stad skildrar ho også ein mumifisert røyskatt som ein «liten, krum materialisasjon av død», og sjølv om eg er usikker på om «materialisasjon» eigentleg er eit framandord, så er det i alle fall eit ord som ein må ha gått på universitetet for å ha bruk for.
Det har openbert Kjersti Rorgemoen gjort, og la meg berre seie det slik at det kaleidoskopiske blikket på bygda som romanen hennar legg for dagen, i ei ganske viss grad ber vitne om det. Eg skal ikkje nekte for at ordbruken smittar. «Kaleidoskopisk» er til dømes eit ord eg sjeldan tek i min munn. «Musealisering» er også eit ord eg helst styrer unna, men etter å ha lese denne romanen er eg rett og slett nøydd til å bruke det, for Eit praktisk menneske er mellom ein god del anna også ein roman om musealiseringa av bygda.
Den indre vaktmeisteren
Sjå berre på omslaget, som er temmeleg musealt, spør du meg. Rorgemoen har hengt opp Nikolai Astrups folkekjære måleri Jonsokbål (1926) på ein kvitfarga museumsvegg av eit bokomslag. Ho gir hovudpersonen sin, Liv Indrebø, jobb som musealterapeut, rett nok på eit kulturhistorisk museum heller enn eit kunstmuseum.
Liv Indrebø er verken særleg livleg eller særleg inderleg, snarare litt tanketung og seig, og ho synest allereie å ha mista gløden for arbeidet sitt på museet, ganske kort tid etter at ho byrja. Ho flytta tilbake til heimbygda etter femten år i hovudstaden, først og fremst på grunn av ein kjekk mann, ifølgje henne sjølv. På jobben slit ho med å produsere dei orda ho er tilsett for å produsere, i søknadstekstar som skal sikre økonomisk stønad og i utstillingstekstar som skal sikre betalande besøkande. I staden kjæler ho jamleg med sin indre vaktmeister og kjenner på trongen til å ta i bruk dei gamle reiskapane som museet stiller ut.
På husmannsplassen
På heimebane er det eit sjølvbergingsprosjekt som har kveikt gløden i henne: Ho har takka nei til å kjøpe seg inn i den komfortable leilegheita til kjærasten Svein, ei leilegheit som ligg i sentrum av bygda Avdalen, og har heller kjøpt seg ein kondemnabel husmannsplass som ho skal setje i stand sjølv – noko ho sjølvsagt ikkje er i stand til. Husmannsplassen ligg så å seie i ein avdal til Avdalen, langt inne i det Rorgemoen kallar den «omseggripande» skogen. Liv treng ein plass å gjere av seg, og ho ønskjer å bli mindre tankestyrt og meir praktisk av seg, «å gå bokstaveleg til verks. Bli dugande i tradisjonell forstand».
Husmannsplassen ho har kjøpt, er veg-, straum- og brønnlaus, og manglar både telefondekning og internett-tilkopling, men han er naturnær og byd dessutan på eit nevekrevjande restaureringsprosjekt – eit prosjekt som både i teori og praksis er like stort som livet sjølv. Eg trur ein kan seie det slik at Kjersti Rorgemoen med denne romanen både spelar ut og tek innover seg Tarjei Vesaas’ berømte ord om at ein ikkje kan bu i eit museum.
Kjærleik til maskinene
I romanen hamnar sjølve restaureringsprosjektet likevel litt i bakgrunnen. Det byrjar å halte allereie etter nokre sider, då Liv tek til å rydde i alt søppelet og skrammelet som ligg strødd rundt omkring på skogstomta. (Det er forresten her ho kjem over den vesle, krumme materialisasjonen av død.) Seinare rekk ho å rive eit tilbygg og brenne opp alt ho vil bli kvitt, før ho set seg til å reflektere over innsatsen sin: «Eg presenterer eigarskapet mitt som ei form for idealisme, at eg trur på vedlikehald av gamle hus framfor nybygg, men eg har til no ikkje halde noko som helst ved like, berre rydda og rive og brent.»
I det som følgjer, får vi høyre om dei indre kvalane, det skrantande kjærleikslivet og ikkje minst om innsatsen hennar som museal-terapeut. Det er nemleg nokre amerikanske etterkomarar av for lengst utvandra nordmenn som skal kome for å sjå på røtene sine i gamlelandet. Dei er fjerne slektningar av museumsgrunnleggjaren Olaus O. Brekke, og saman med kollegaane får Liv difor i oppgåve å stelle i stand ei jonsokfeiring i bygdetunet, for å tilfredsstille behovet deira for autentisitet og eksotisme. Liv leiger inn ein tradisjonskokk, som skaffar ein gris til å rulle og grille på stong – heilt bortanfor alt som finst av eigentlege jonsoktradisjonar i bygda.
Rundt bålet
Bygda samlar seg likevel rundt bålet, men amerikanarane blir borte for dei. Liv kjenner ansvaret for dei forvilla fortidsturistane tyngje og forvillar seg sjølv innover mot Ørnejuvet, der ho fryktar dei kan ha gått. Ho får følgje av Knut Bøle, ein entreprenør-type som driv den gamle prestegarden på ein industriell og fullstendig historielaus måte, med motoriserte køyretøy ståande rundt omkring på kvar ein bø på garden. Bedrifta hans «osa av kjærleik til maskinene», og han ligg naturleg nok i konflikt med konservatorane på museet. Han er eit reint motstykke til det dei driv med der på museet: ein som lèt fortid vere fortid og heller lagar noko nytt, ein som set ting i rørsle, koste kva det koste vil – så lenge det er innbringande for bedrifta. Ja, og så er han ein slik som ser snø og kaldvêr som prov mot global oppvarming, og som er rural støttemedlem av den urbane rørsla «Ja til bilen», buande på trygg avstand frå både bomringar og piggdekksoner.
Bak på ein ATV
I det skjulte beundrar likevel Liv den driftige og sjarmerande Knut Bøle, og når ho får sitje bakpå ATV-en hans på veg innover mot Ørnejuvet, vekkjer det noko uventa i henne:
Kontrollen som budde i den krumme ryggen framom meg, smitta over som ei stoisk ro. Ved å kjenne doningens veltilpassa og kraftfulle eigenskapar på kroppen var det som om eg liksom kunne ane ein flik av forståing for kvifor den einskildmenneskelege fridomsabstraksjonen kunne finne sin materialisasjon i slike motoriserte køyretøy. Mangelen på kontrollerande myndigheiter inne i skogen var også eit element i denne feiande kjensla av fridom, me suste i veg utan hjelm, og innanfor den flagrandre sommarskjorta framom meg pumpa blodet med promille av alkohol. […] Gjennom motorlarmen høyrde eg meg sjølv tenke: Dette er ein måte å overleve på på småbruket, berre eg skaffar meg ein ATV med seks hjul, så skal eg nok få det til. Og ein snøskuter til vinteren. Utnytte teknikkens sigrar over vegane som ikkje finst, oppheve mangelen på veg fullstendig, gjere alle terreng til veg! Det var som om eg plutseleg var uovervinneleg og hadde tusenvis av moglegheiter mens kvistane piska forbi. Det er dét som skal til for å bli sjølvstendig herre over stadens hinder, før stadens hinder tek rotta på meg. I praksis er det dette som fungerer, i praksis!
Når alt raknar
Liv kjem seg ut av teorien og finn fram til ein praksis. Men ho finn ikkje amerikanarane der inne ved juvet, og då er ho vel eigentleg like langt. På kanten av stupet byrjar dessutan Knut Bøle å snakke fortruleg med henne, på ein temmeleg innpåsliten måte. Han råder henne til å ta vare på kjærleiken og passe betre på Svein, noko ho blir både skipla og provosert av, og på veg attende tek ho til å revurdere erkjenningane ho nettopp har vunne der bakpå ATV-en: «Knut Bøle hadde prøvd å gripe innover i meg, ruske til tankane mine, eller var det det dumme hjartet mitt han ville presse fingrane bortpå og dytte i ei ny retning?»
Ho får ein akutt trong til å ta til motmæle mot Knut Bøle og alt han står for, og byrjar å fable om å skrive eit visjonært langdikt mot transport og få det på trykk i lokalavisa. I staden for å kjøpe seg ein ATV skal ho dessutan byrje å gå sakte og baklengs innover til det avsidesliggande småbruket sitt: «Ei omfamning av den tungvinne dimensjonen ved tilværet, ein seig og absolutt protest.»
Å køyre gjennom natta
Etter at Liv har gått gjennom denne indre og svært så rastlause dialektiske erkjenningsprosessen, og tilsynelatande landa på eit standpunkt som er endå litt meir spissa enn det var i utgangspunktet, raknar det for henne. Det vil seie, det er forholdet til Svein som raknar, han forlèt henne til fordel for ei anna, rett og slett fordi han har blitt forelska – og det kan jo ikkje han noko for. Ho kjenner at det «kjenslemessige sikkerheitsnettet» blir kutta av og når botnen i tilværet sitt, og særleg mykje meir får vi ikkje vite om kva Liv gjer med livet og tankane og hendene sine vidare. Men ho set seg i alle fall i bilen og køyrer natta gjennom med sinnet og frykta og draumane og prinsippa og fordommane og forhåpningane sine på slep, heilt til varsellampa lyser og det viser seg at ho har slege hòl i understellet på bilen, slik at han har tømt seg for olje. Bom, stopp.
Ho finn eit hotell som vil henne hyse, sjekkar inn med så få ord som mogleg og sovnar i nye, kvite laken. Men på veg inn, før ho får rommet sitt og sovnar søtt, ser ho ein figur som sit over eit tomt ølglas og søv i ein djup skinnsofa i peisestova på hotellet. Det er den rurale uteliggaren, som ho tidlegare i romanen har mistenkt for å ha tatt utedoen på småbruket hennar i bruk medan ho var borte. Uteliggaren går alltid rundt med eit samanrulla dikt på innerlomma og kastar seg poetisk over dei som måtte vise han den minste interesse.
Er nynorsklitteraturen i ferd med å flytte heim for å døy?
«Han er ein slik figur som folk fryktar, ikkje fordi han er farleg, men fordi dei ikkje vil likne på han. I alle fall er det slik for meg», fortel Liv då, før ho spør seg kva forskjellen mellom dei eigentleg er: «Ein forskjell er at eg er i arbeid og han ikkje. Arbeid er eit fast haldepunkt, utan det har ein eit forklaringsproblem, og det vil ein helst unngå i ein ordknapp kultur som her.»
Sjølv om Liv er redd for den rurale uteliggaren, vedgår ho at ho ein gong las eit dikt han fekk trykt i lokalavisa, med stor interesse. Det var eit visjonsdikt om sentralisering, der han med dystopisk driv skildra nedlagt jordbruk, samanbrot i transport og samferdsle og ei «naud stor nok til å skilje ressurspersonane frå røkla» – «ei tid då massane vil valfarte frå byar og byggefelt for å skaffe seg middel til overleving». Liv finn dette scenarioet forfriskande.
Undergangen er open
I slutten av romanen kan det sjå ut til at Liv strengt tatt står nærare livsforma til den rurale uteliggaren enn ho har gjort nokon gong før. Etter brotet med Svein og utfordringane med småbruket er også ho ein ganske laus eksistens, og dessutan har jo også ho byrja å kjenne på trongen til å skrive visjonære langdikt mot transport.
Dei siste sidene i romanen hintar likevel om at Liv ikkje hamnar heilt utpå og endar opp som uteliggar med eige bruk. For når ho vaknar om morgonen på hotellet, møter ho tilfeldigvis amerikanarane til frukost. Dei snakkar om laust og fast, om korleis ein eigentleg skil ei bygd frå ei anna, om at ein gard både er ein heim og ein arbeidsplass, og om maskiner og menneskehender og arbeidet dei gjer. I dei siste setningane i romanen får ho tilbod om skyss til næraste bensinstasjon av amerikanarane, og sjølv om ho tvikar litt på det òg, så takkar ho til slutt ja, set seg i bilen og får hjelp til sjølvhjelp, i staden for å insistere på å klare seg heilt sjølv. Eg trur det blir ein ny vår for Liv, etter at romanen er slutt. Eg trur ikkje ho blir eit praktisk menneske, men at ho kanskje har erkjent noko om å leve med fortida og dei samtidige på same tid.
På heimebane er det eit sjølvbergingsprosjekt som har kveikt gløden.
Kva så med denne endetidsangsten som fekk meg til å gjenlese denne romanen med syn for alle visjonære undergangsteikn? Vel, eg held framleis alle undergangar opne og merkar meg at Kjersti Rorgemoen er svært opptatt av folk som set fyr på ting og brenner bål. Men om det no skulle bli slik at distriktsopprøret vinn fram og desentraliseringa gjer det endå meir leveleg der ute på bygdene, slik at heimflyttartrenden held fram og fleire og fleire nynorskdiktarar byrjar å dikte om livet på landet igjen, ja, om det blir slik, så har Kjersti Rorgemoens ordkvasse og litt ordknappe roman også gitt meg ei aning om at det er mykje som gjenstår å seie om livet på bygda, og at det kan openberre seg ein second coming for nynorsklitteraturen der ute.
Eivind Myklebust er litteraturkritikar og skriv fast om litteratur for Syn og Segn.
Foto av Kjersti Rorgemoen: Helge Hansen/Kolon forlag
