Gunhild Øyehaug og Olaug Nilssen fekk eit oppdrag frå Syn og Segn. Dei skulle reise frå Bergen, gjennom Førde til Ørsta og Aasentunet. Dei var hyra inn som kvinnelege nynorskbrukarar – Dei skulle bruke og definere det nynorske blikket. [ii]
Av Olaug Nilssen
Det er vanskeleg å nekte for at eg brukar eit kvinneleg nynorsk blikk; i alle fall har eg auge som er festa på ein kvinnekropp, og når eg fortel nokon om kva auga ser, gjer eg det på nynorsk. Men det er sjølvsagt umoge-leg å definere eit slikt blikk. Rett nok kan det vere det er ein særleg kvinneleg eigenskap å vegre seg mot å definere, men eg likar uansett betre å kjefte på og gjere narr av andre sine altfor snevre definisjonar enn å komme med nokon tilfredsstillande sjølv. Men det handlar om kvinner og nynorsk. Det skulle handle om korleis det gjekk då to nynorske kvinner besøkte heimstadene sine, om korleis det gjekk då dei nynorske kvinnene besøkte opphavet til språket sitt. Det skulle gå slik at dei kom med noko som var så interessant at leiaren gløymde at dei var kvinner og historie- skrivaren flytta dei frå fotnoten til sjølve teksten. Men slik skulle det ikkje gå, for prosjektet var altfor problematisk. Det første problemet eg støtte på, var heimstad-problemet, og det problemet er gjeldande for både heimstaden Førde, språket Nynorsk og kjønnet kvinne. Dei fleste har nemleg eit særleg kjenslevart og lite objektivt forhold til stadene dei har vakse opp på, språket dei snakkar og kjønnet dei er; alt dei kjenner seg heime i.
Førde først. Eg bur i Bergen, men lengtar heim til Førde; eg hadde trass alt den vonde puberteten min der, og det pregar synet. I eit intervju i Bergens Tidende i. februar er det ein[iii] som seier det slik:
Heimlengt er ikkje så enkelt at du lengtar heim geografisk. Det handlar meir om at dei fleste som har vore ungar, synest det var vanskeleg. Så kjenn dei i 4o-5o-årsalderen, og så tenkjer dei at no skulle eg fått det bra til. Om han guten kom og ville leika cowboy no, skulle det gi fint. Men så er det for seint. Heimlengt er lengten etter å meistra augneblinken.
Førde Rutebilstasjon er ikkje den mest lengtframkallande staden i Førde, men det er ei fryd å vere vaksen slik at eg kan spankulere inn på Narvesen og la meg avbilde framfor den altfor synlege pornohylla utan i vere blyg. Romantiseringstrongen pressar på. Eg har klint bak Førde Rutebilstasjon, det var uhyre romantisk, kunne eg skrive, eller eg kunne seie som sant var, at: nei, det var ikkje
mykje romantisk, nei! Men eg er i Førde og eg blir sår og/eller overdrivent entusiastisk, eg overdriv symbolverdien ved heilt vanlege ting eg ser. Ein kafe som er ein daglegdags opphaldsstad for dei fastbuande, får latterlege dimensjonar i mitt innforstått utanforståande blikk. Eg skriv med oppøst stemme at «her blir kaffien seld i små krus utan piska mjølk», og det er ein klisje som bygger opp under fordommen mot Distrikts-Noreg: Dei har ikkje kaffibarar, og er såleis mykje meir jordnære/mykje mindre urbant orienterte/ mykje meir keisame enn dei som bur i Bergen eller hovudstaden[iv]. I dei større byane drikk folk kaffien sin frå glas. Men det er heilt idiotisk å måle grad av jordbinding med type kaffikopp. Dei fleste typar kaffi- koppar finst både i bygd og by, og dei har ikkje anna ved seg enn si praktiske nytte.
Men når det gjeld nynorsk, meistrar eg augneblinken: Eg blei så begeistra for Aasen-tunet at eg måtte utbryte følgjande:
Eg elskar nynorsk! I love Nynorsk!
Heimstaddikting eller ikkje, eg tar på meg den oppøste og bråkete måten min og seier det som det er: EG ELSKAR NYNORSK. Eg elskar Gunnhild Øyehaug fordi ho græt når ho les eit dikt av ein mann frå Vinje[v]’ der det står at ho får lov til å sjå seg fritt ikring på grunn av ein mann frå Ørsta[vi]. Eg elskar nynorskeffektar, og då Noregs Mållag hadde ei heil side med reklame i Dag og Tid i desember, blei det julekveld på forskot for mi gode veninne Maria[vii] og meg. Vi bestilte så mykje ti1 både oss sjølve og andre at mannen i telefonen kom med imponerte og forundra utrop. Og eg elskar «Nynorsk er tøft!»-klistremerket eg har på skapet, eg elskar «Nynorsk for alle!»-k1istremerket eg har pã lesesalsplassen, eg elskar «Nynorsk til meg, takk!»-koppen min og eg elskar «Hald bokmàlet i sjakk»-sjakkspelet i børsta stål som eg hadde frykteleg lyst til à kjøpe, men ikkje syntest eg kunne ta meg råd til.
Vidare elskar eg romanane Den rolege gule hunden med brillene og Bondestudentar, diktsamlingane Mammy Blue og Slaven av blåbæret or teikneseriane «Margarin» og «Regnguden frå Uxmal», barnebladet Norsk Barneblad og vekeavisa Dag og Tid. Eg elskar Ingrid Espelid Hovig, Audhild Gregoriusdotter Rotevatn og forfattaren av Alltid fleire dagar[viii]. Det er ikkje alltid programleiaren i radioprogrammet Hallo i uken er like morosam som forfattaren av Bussen til Peking, men eg elskar han òg. Eg elskar nynorskeffektar, bøker og blad på nynorsk og personar som er offentlege på nynorsk. Alle desse er prega ay å komme med betre formuleringar enn formuleringane som med slapp hjelpe- og tankeløyse kjem ut av bokmàlingane. Og eg gløymde ã seie at faren i teikneserien «Margarin» har ei T- skjorte der det står: «Best å bu i Ulstein 1989» på.
Eg trur at dei fleste av lesarane vil vere kjenslemessig oppøste — eller i alle fall at mange vi1 smile glade — når de har lese om all den nynorsken eg elskar. Det er sannsynleg at de elskar det same som eg, og det er sannsynleg at de frydar dykk så mykje over formuleringane til Noregs Mållag at det er nok à nemne dei utan å utdjupe kvifor dei er så frydefulle. Med spràkspel og sjølvironi er dei ikkje først og fremst eigna ti1 å kjempe for mælet med, men derimot ti1 å humre og kose seg med. Ein «Nynorsk til meg, takk»- kopp er minst like morosam som dei halv- koppforma «Du SA en halv kopp!»-koppane. Og målkamp er keisamt og oftast sjølvhøgtidleg alvorsamt. Særleg for meg som ikkje kan skrive rett nynorsk. Dersom denne teksten er feilfri, er det fordi redaktørane har retta han. (Det er greitt for meg dersom dei gjer det.)
Men eg er medlem i den språkkonservative organisasjonen Norsk Målungdom. Eg skal fortelje kvifor:
9. oktober 2002 hadde TV2 eit dokumentarprogram om Norsk Màlungdom. Det blei påstått at dei juksa med medlemstala, og at dei såleis hadde svindla til seg millionar av kroner i statsstøtte. I underhaldningsprogramet «Absolutt underholdning» eit par timar før reklamerte programleiaren” for dokumentaren pà følgjande màte: «I Rikets tilstand får du se hvordan nynorskfolket jukser til seg DINE skattepenger.»
Denne kvelden blei eit vegskilje for meg. Eg var så flau og lei meg på vegner av nynorsk ungdom at eg gøymde meg bak ei pute og gret. Vidare var eg full av forakt for programleiarar som trudde alle nynorskingar var slike som stal skattepengane frà dei rettmessige TV2-sjåarane, bokmålingane. Men mest av alt hadde eg skuldkjensle. Det var nemleg min feil. Dersom det var sant at Norsk Målungdom hadde juksa med medlemstala, var det på grunn av slike som til liks med meg aldri hadde meldt seg inn i målungdommen. Eg var ein normlaus nynorskbrukar som fnyste av kampsaker og trudde eksamen på begge målformer kom automatisk. Med nasen i sky hadde eg fleire gonger sagt klart ifrå til dei som prøvde ã verve meg som målungdom: Dei var fundamentalistar! Dei ville at alle skulle skrive nynorsk! Dei ville at alle skulle skrive gommaIdags nynorsk!
Men etter Rikets tilstand melde eg meg altså inn, og eg prøvde å verve fleire andre. Eg tykte synd i Gudrun Kløve Juuhl og den dåverande leiaren i Noregs Mållag. Eg ville ha skulebøker, dataprogram, tv-program, radio- program og eksamen på nynorsk, og eg ville at nokon skulle ta seg bryet med å kjempe for det. Eg såg gjennom fingrane med at eg var usamd i dei fleste tuftene eg fekk tilsendt, og eg kvelte alle forsøk på fnis over ordet TUFT. Eg elskar nynorsk så høgt at eg ikkje kan fordra at nokon kallar det grautmål. Eg snøftar når ein reklameprodusent[ix] seier at det hadde vore nyttigare med ein reklame på urdu enn ein på nynorsk. Når Unge Høgre lagar ein brosjyre med bilete av ei ku på framsida, saman med teksten «La dem raute nynorsk — bare vi slipper», blir eg rett og slett sur. Men eg meiner ikkje at alle skal skrive nynorsk. Og eg meiner heller ikkje at alle som vil skrive nynorsk, skal måtte skrive verken aasennormrett eller ordlistenormrett nynorsk. Nynorsk er MIN nynorsk, Nynorskland er MIN heimstad, Aasen-tunet er Ml kyrkje og med ei i overkant pompøs formulering kan eg legge til at Ivar Aasen er MIN far. Eg er personleg nynorskbrukar, og det er det eg vil vere. Eg vil sjølvsagt helst at eg kan få vere det på same måte som personlege bokmålsbrukarar får vere det; eg vil kunne bruke språket utan stadig å måtte sjå på det frå utsida med anten skam eller svulmande stoltheit. Eg vil kunne bruke nynorsk utan å stadig måtte sette spørjeteikn ved verdien og nytten av det.
Og sist men ikkje minst; den oversedde kvinna – det uunngåelege innskotet.[x] Og no trudde de kanskje at eg iklcje skulle seie noko om korleis det er å vere personleg kvinne. Det var sannsynleg at eg ikkje kom til å seie noko om det, for eg har jo markert meg med å plassere skiparen av Aasen-tunet og forfattaren av Det nynorske blikket og alle andre menn eg nemner, i fotnotane.
Dermed var kvinneblikket mitt prega av at eg ville hemne meg på menn fordi dei tar plassar eg ville ha hatt sjølv eller gitt til andre kvinner. Ettersom det er tidkrevjande og irriterande at det skal vere nødvendig å halde på med slike hemnaksjonar, ville eg gjerne ha late det vere. Men eg har meir å seie, og sannsynlegvis er det fordi dette er første gong eg VEIT at eg er invitert til å skrive FORDI eg er kvinne. Eg har trudd mitt ved tidlegare høve, men har aldri brukt mistanken min mot oppdragsgjevaren. Denne gongen er merkelappen så tydeleg at han er ei plage, og eg har vegra meg mot å sjå ut av bussvidauget på vegen til Ørsta. Eg har vore redd for at det eg fortel om, skal ha eit tydeleg preg av kvinnelegheit i forteljarmåten, eller at eg skal legge til meg ein måte å sjå på som eg trur er spesielt kvinneleg. Eg har vore redd for at det eg fortel om, IKKJE skal ha eit tydeleg preg av kvinnelegheit i forteljemåten, eller at eg fandenivoldsk skal legge meg til ein måte å sjå på som eg trur BRYT med det som er spesielt kvinneleg. Der kan de sjå! Geipar eg, og sparkar i alle retningar. Men faktum er at når det kjem til å bli sedd og høyrd, er det vanskelegare å vere kvinne enn å vere nynorskbrukar. Rett nok er det ingen som har sagt: «I rikets tilstand skal du se hvordan kvinnfolket jukser til seg DINE skattepenger.» Ei heller er det nokon som lagar brosjyrar med bilde av nakne, kuliknande kvinner på framsida der det står «La dem rope – bare vi slipper å høre på»[xi] Kvinenr er derimot ofte å finne i offentlegheita: dei finst som fotnotar i historieskrivinga eller som kjønnskvoterte i komiteane, og då er det ikkje nødvendig å mistenkeleg- eller latterleggjere dei. Den tryggaste måten å oversjå ei kvinne på er å invitere henne til taus deltaking i salongen. Om det blir stilt spørsmål ved mangelen på kvinnestemmer, kan ein peike på henne, for ho er der jo.
Eg hatar sjølvsagt å skrive dette, for det er ikkje dette eg vil bruke tida og kreftene mine på. Det er flautt å bruke kjønnet sitt som argument for å få ordet, men det er diverre eit godt argument. Fleire kvinner må få rope offentleg fordi vi er kvinner. Når vi gjer det, må det bli gjort utan at ein nemnder kjønnet vårt og kjensla av undertrykking. Vi må vere med på å bestemme kva for dagsordenar som blir sette, og vi må betrakte dagsordenane våre som så sjølvsade at vi står ved dei utan kvar gong å måtte argumentere for at dei er dei rette. Dei må også vere s sjølvsagde at journalistane ikkje treng nemne kjønnet vårt kvar gong dei intervjuar oss. Dei må vere så sjølvsagde at ingen redaksjonar, vere seg dei som redigerer aviser, tidsskrift, fjernsynsstasjonar, radiokanalar eller teater vågar å sukke når dei ser at kvinneprosenten av bidragsytarar og omtalte i publikasjonen MÅ opp. Dei skal vere så sjølvsagde at det er meiningslaust å kalle ein redaksjon mannsdominert.
Slikt hatar ein å skrive. Det stel tid frå analyse, og det liknar på usaklegheit. Det er utmattande. Men så lenge ein opplever at menn er premissleverandørar, så lenge ein opplever at premissleverandørane meiner at det kvinner produserer, er av dårlegare kvalitet eller mindre viktig enn det menn produserer, blir kvinner dobbeltarbeidande i offentlegheita. Dei må levere eit kvalitetsprodukt, og dei må førebu seg på å forsvare sin rett til å ha brukt plass. Dei må vite at nokon som er mot kjønnskvotering, kan kome til å spørje om dei er kjønnskoterte. Dei må vite at dei kan bli spurde om kven dei har lege med, for å få lov til å rope.
Ikkje berre hatar eg å skrive dette, eg synest det er eit mareritt å vite at det har blitt skrive slike tekstar i mange, mange år. Og sjølv om det er sant at fleire og fleire kvinner får både ordet og og leiarstillingar og defìnisjonsmakt, er det framleis slik at ho mà ta fleire omsyn enn kva dei andre, altså det andre kjønnet, må. Når ho fortel om desse omsyna og vanskane, fàr ho sure og såre miner og skuldingar om pikkløyse[xii]. Dette har halde på sålenge; det er eit mareritt. Som ein Idol- deltakar[xiii] song før han blei stemd ut: If you don’t know me by now you will never never never know me o-o-o-o.
Eller som hos Eva Jensen: «Det rablar plutseleg for den gule hunden! Ooo- oouuuuuuuu, seier den trist, uendeleg trist uler den gule hunden dette.»[xiv]
Olaug Nilssen er forfattar.
Artikkelen vart opphaveleg trykt i Syn og Segn 2/2003.
Foto: Bernt René Synnesvåg/Det Norske Samlaget
[i] Dersom ein kallar seg «personleg kristen», må ein gå ut frå at ein definerer kristendommen sin sjølv. Det som er personleg er eins eige: den personleg kristne har sett sitt eige merke på kristendommen sin. Ikkje at eg trur det er slik omgrepet blir brukt; det blir vel derimot brukt på same måte som «kristen» burde bli brukt. Eg vel likevel å bruke mi eiga forståing når eg overføre omgrepet til nynorskdom og kvinnelegheit.
[ii] Jf. Ottar Grepstad: Det nynorske blikket, essay, Det Norske Samlaget, Oslo, 2002. I Syn og Segn nr 1. 2003 skriv Borghild Gramstad under tittelen «Dei nynorske skylappane» at essaysamlinga er «ei fornærming mot den eine halvdelen av rørsla (Grepstad) vil skildra». Dette skriv ho fordi det knapt er ei einaste kvinne å finne i boka til Grepstad. Sjølv har eg ikkje lese lenger enn til side 76 i Det nynorske blikket. Då langt er eg svært nøgd, og i typegalleriet av nynorskbrukarar på side 36 og 37 plasserer eg meg i kategorien Den inderlege. Om henne heiter det at ho «gjer nynorsken til ein del av si livsform utan at ho ser det som om å gjere å vere konsekvent, men er såpass overtydd at medlemsskap i Noregs Mållag ikkje er så viktig». «I testen er du ein ekte nynorsking?» so meg sjølv har utarbeidd, fr eg 50 poeng og «liknar mykje på den kjernesunne, ekte nynorskingenmen (…) bør lese fleire nynorske bøker».
[iii] Rune Belsvik
[iv] Oslo
[v] Tarjei Vesaas
[vi] Ivar Aasen
[vii] Sjà htttp//www.home.no/mariabsolheim og trykk pà lenkjene «LEITAR DU ETTER KYR?» og «BLOG» for oppøsande opplevingar.
[viii]Ragnar Hovland.
[ix] Stål Talsnes
[x] Takk til Gunnhild Øyehaug og essayet «Ung hand, gamal penn» for lån av formulering. Dette essayet er å finne i Eit ord — ein stein. Studiar i nynorsk skriftliv, Alvheim og Eide Akademisk forlag, Øvre Ervik, 2000. Den boka er eit fest- skrift ti1 Idar Stegane på sekstiårsdagen, og særleg den siste bolken er verkeleg å anbefale. Den heiter «Om nynorsk som litteraturspråk» og har tekstar av Per Buvik, Atle Kittang, Einar Økland og Gunnhild Øyehaug.
[xi] Det blir rett nok laga ein god del blad med nakne, kuliknande kvinner å framsida, men der står det som regel skrive heilt andre ting.
[xii] Når det gjeld mangelen pà pikk, er dette noko kvinner kan bli mobba for på to màtar: Dei HAR ikkje, og dersom dei er sure, er det sannsynleg at dei ikkje får. Eller at dei ikkje KAN få, fordi deo er gjenproppa med ein tampong.
Programleiaren i Hallo i Uken er Are Kalvø.
dei er igjenproppa med ein tampong.
[xiii] Orji.
[xiv] Eva Jensen: Den rolege gule hunden med brillene, roman, Samlaget, Oslo 1994, s. 62
