Historia blir stadig viktigare for Vladimir Putin. Og fortida er aldri langt unna i russisk samtidslitteratur. Men dagens store russiske forfattarar fortel andre historier enn Putin.
Av Ingunn Lunde
Det blir sagt at russisk litteratur er besett av fortida.[1] Ein viktig kulturhistorisk bakgrunn for denne ideen er lange periodar med streng sensur og regulering av det offentlege ordskiftet i Russland. Då har skjønnlitteraturen vorte ein viktig arena for å diskutere filosofiske, moralske og sosiale spørsmål. I denne konteksten er fortolkinga av fortida eit hovudtema. Litteraturen sin særlege «ansvarsestetikk» blomstra i det 19. og 20. hundreåret, men vart demonstrativt forkasta i 1990-åra, då forfattarane ville frigjere litteraturen frå både sovjettidas ideologiske jarngrep og motkulturelle rørsler, og dyrke han for kunsten si eiga skuld.
På 2000-talet kan vi sjå at fortida på nytt er aktuell i prosaen, og dei litterære historieskildringane spenner frå det patriotiske og nostalgiske til det eksperimentelle, brutale og groteske. Mykje av denne litteraturen handlar om det 20. hundreåret (t.d. Mikhail Sjisjkin, Svetlana Aleksijevitsj, Vladimir Sorokin, Vladimir Sjarov, Dmitrij Bykov, Zakhar Prilepin, Viktor Remizov), men også andre periodar er populære, særleg mellomalderen og tidleg moderne tid (t.d. Evgenij Vodolazkin, Mikhail Gigolasjvili).
Dei lever på eit vis i ekkoet av «den store historia».
Eit aktuelt bakteppe for at historia igjen er tema i litteraturen, er den offisielle russiske historiepolitikken og minnekulturen, som dei siste 10–15 åra er vorten stadig meir aktiv. Eit ekstremt aspekt av denne utviklinga er Putins imperiale førestilling om Russland og Ukraina som eitt land, som i februar 2022 kulminerte i dei krigshissande talene hans like før og under invasjonen av Ukraina.[2] Men staten har vore aktiv på den historiepolitiske fronten i lang tid. Gjennom utstillingar, lærebøker, økonomiske incentiv og femårsplanar i patriotisk skolering retta mot barn og unge promoterer staten ei historieformidling der fortida vert presentert i enkle linjer som lyfter fram dei positive utviklingstrekka for Russland – som sigeren i andre verdskrigen – og teier om eller bagatelliserer dei mørkare sidene ved fortida.
Stalin-tida
Ei av dei mørkaste er terroren under Stalin, og ei rekkje samtidsforfattarar tar opp denne tida i diktinga si. Dei store førebileta på dette feltet i russisk litteratur er Gulag-skildringane til Aleksandr Solzjenitsyn og Varlam Sjalamov. Men der Solzjenitsyn og Sjalamov var tidsvitne som hadde opplevd leirane på eigen kropp og sjel, skriv forfattarane av i dag frå ein grunnleggjande annan posisjon.
I dette bidraget skal eg presentere to unge russiske forfattarar som begge skriv om stalintida, men der denne posisjonen kjem til uttrykk på to ulike måtar. Guzel Jakhina (f. 1977) er ein bestseljande forfattar av tatarisk opphav som debuterte i 2015 med romanen Zulejkha opnar augo. Ho har sidan gjeve ut Borna mine (2018) og Toget til Samarkand (2021).[3] Sergej Lebedev har gjeve ut fem bøker: Ved gløymslas rand (2010), Kometens år (2014), Augustmenneske (2015), Gassen Fritz (2018) og Debutanten (2020).[4]
Romanane til Jakhina går føre seg i dei første tiåra etter den russiske revolusjonen. Zulejkha er ei tretti år gamal tatarisk kvinne som lever med mannen Murtaza og svigermora på landsbygda. Ho har bore fram fire døtrer, alle døydde som spedbarn, og livet med den valdelege maken og despotiske svigermora er hardt, om enn stabilt. Stabiliteten vert broten då kollektiviseringa når dei. Dei nektar å gje frå seg dei få dyra sine, Murtaza vert drepen og Zulejkha send til Sibir. Her føder ho Juzuf (son til Murtaza), men innleiar også eit forhold til Ivan Ignatev, mannen som myrda Murtaza og vart sjef for fangetransporten. Forteljarperspektivet i romanen vekslar mellom Zulejkha og Ignatev, og vi følgjer deira utvikling. I fangeleiren frir Zulejkha seg paradoksalt nok frå stengslene ho levde med på heimstaden – også dei mentale –, medan Ignatev går frå å sjå på fangetransporten som ei abstrakt samling «folkefiendar» til å ha auge for det einskilde mennesket.
Dynamikken i utviklinga deira gjev menneskeleg djupn til den historiske bakgrunnen. Samstundes står «identitetsreisene» deira i forgrunnen – langt meir enn den konkrete historiske erfaringa. Dette forteljarfokuset kan somme stader minne om estetikken i den ideologiserte sosialistisk-realistiske litteraturen. Det er heller ikkje blotta for melodrama. Kor som er gjev Zulejkha opnar augo viktige perspektiv i formidlinga av stalintida. Dette gjeld særleg Ignatov sine refleksjonar kring skuld og ansvar, slik dei utviklar seg parallelt med handlingane hans. Såleis tek romanen opp eit sentralt spørsmål som ofte vert fortrengt i statleg historiepolitikk, minnekultur og det offentlege ordskiftet: spørsmålet om kollektivt ansvar og det sosiale grunnlaget for stalinismen.
Ekkoet frå historia
Borna mine går føre seg i eit klårt definert historisk tidsrom, 1916–1938, i den volgatyske republikken, som eksisterte i tida 1924–1941.[5] Ramma er revolusjon, borgarkrig, hungersnaud, kollektivisering og terror. Boka fortel om skulelærar Jakob Bach og den unge Klara, som døyr i barselseng. Dottera Antsje vart ho svanger med etter at ho vart valdteken av inntrengarar, men Bach tek seg av Antsje, og etter kvart òg av Vasia, ein foreldrelaus og heimlaus gut som ein dag bankar på døra. Den vesle familien freistar å berge seg i einsemd, men i pakt med naturen. Dei lever på eit vis i ekkoet av «den store historia». Ein dag oppdagar styresmaktene dei, tar borna frå Bach og plasserer dei i ein barneheim.
Jakhina kler både den store og den vesle historia i eit poetisk og til tider surrealistisk språk.
Fire gonger vert forteljinga om familiehistoria avbroten: Fire kapittel handlar om Stalin. Dei er fiktive, men fortel om skilsetjande episodar i Stalins liv. I romanen er den store og den vesle historia på dette viset vovne tett saman. Hovudpersonane sine liv utviklar seg mot eit bakteppe av historiske hendingar, sjølv om det ikkje vert greidd ut om desse hendingane i detalj. Jakhina kler både den store og den vesle historia i eit poetisk og til tider surrealistisk språk som har trekk frå magisk realisme og gjev romanen eit eventyraktig preg.
I Toget til Samarkand følgjer vi ei gruppe sveltande born som i året 1923 vert evakuerte frå Kazan til Samarkand, ei reise på seks veker. Det historiske bakteppet for forteljinga er den store hungersnauda i regionen 1921–22, som kravde meir enn fem millionar menneskeliv. Boka fokuserer på dei to vaksne som følgjer toget: Dejev, som har ansvaret for transporten og for å skaffe mat, og kommissær Belaja, som har ansvaret for borna. Dei to er særs ulike: Dejev har eit mjukt hjarte (vi skjønar at han har noko uoppgjort i seg frå fortida, då han tok del i borgarkrigen), Belaja er pragmatisk og manøvrerer med dugleik og kløkt i dei harde omstenda. Dei klarar å overvinne dei utrulegaste vanskar på reisa, og særleg Dejev framstår som ein eventyraktig figur.
Dejev framstår som ein eventyraktig figur.
Der Jakhina gjer den historiske erfaringa levande ved å leggje vekt på enkeltmenneske og på relasjonane mellom dei, handlar Sergej Lebedev sine romanar om fortida sett frå dagens perspektiv. Fleire av bøkene hans er reiser inn i fortida frå notida, og det sentrale omdreiingspunktet er spenninga mellom ugjerningar og grufulle hendingar i fortida og korleis vi skal handtere desse i dag.
Geologen som vart forfattar
Sergej Lebedev er utdanna geolog, og det var under feltarbeid i Nord-Russland at han oppdaga restar av gamle Gulag-leirar. Gjennom desse konkrete, materielle vitnesbyrda som ein kunne ta og føle på, byrja han skrive romanar – og det på eit vis som gjennom ymse grep, slik berre skjønnlitteraturen maktar, bidreg til å konkretisere denne traumatiske delen av Russlands nære historie.
Hovudpersonen i debutromanen Ved gløymslas rand er geolog, som Lebedev sjølv, og byrjar å grave i eigen barndom og i historia til sin «andre bestefar» – ein granne som vart ein del av familien i oppveksten. Gravinga avdekkjer den skjulte fortida hans som leirsjef. Vi får følgje med på ei reise nord i landet, med konkrete og til dels groteske møte med fortida, til dømes når hovudpersonen fell ned i eit djupt hol i jorda på haugar av lik som er vortne bevarte på grunn av permafrosten. Såleis vert han på ein bisarr måte augnevitne til det som hende mange tiår tidlegare.
Den andre romanen til Lebedev, Kometens år, går føre seg i dei siste åra av Sovjetunionen og handlar om ein ung gut og oppveksten hans på 1980-talet. Boka skildrar i to parallelle linjer gutens veksande innsikt i si eiga familiehistorie – formidla gjennom dei to bestemødrene hans – og det store samveldet på veg mot kollaps.
Ein slepp aldri unna historia
Også Augustmenneske fortel om å grave i dei mørke sidene i historia, etter menneske som gjekk til grunne i Gulag-leirane, og etter dei som hadde leiande stillingar i det same systemet. Hovudpersonen og far hans les dagboka til bestemor Tanja og freistar sjølve å fylle ut det ho teier om, og den ropande stilla desse lakunane representerer.
Gassen Fritz handlar om Kirill, ein ung russar av tysk slekt, som granskar familiehistoria si heilt attende til forfaderen Balthasar Schwerdt, som innvandra til Russland på 1700-talet. Kirill avdekkjer lagnaden til etterkomarane og korleis dei kvar på sin måte er knytte saman med Russlands historie. Fortida framstår som «ein kjeklande palimpsest i fleire lag»[6], som det heiter i ei nøkkelscene i boka. Ho nærast krev at nokon freistar å lese og forstå ho, når palimpsestbiletet seinare i romanen blir spela ut i handling:
Kirill la brevet frå bestemor Karolina oppå dagboka til oldefar Arsenij, og det slo han at berre han kunne sjå båe tekstane; han var den tredje, han var den som kunne sjå det heile.[7]
Den nyaste romanen til Lebedev, Debutanten, er etter sjangeren ein thriller, men held fram med å tematisere fortida. Den sovjetiske forskaren Kalitin finn opp ei nervegift som ikkje kan sporast, og når Sovjetunionen går i oppløysing i 1991, tar han med seg oppfinninga til Vesten, der han vert forfølgd av «utsendingar» frå Moskva, men også av si eiga fortid.
Fleire av bøkene hans er reiser inn i fortida frå notida.
Lebedev skriv på ein måte som heile tida freistar å reetablere samanhengen mellom oss som lever no, og dei som er døde. Nettopp her kan kunst og kultur spele ei nøkkelrolle. Bøkene til Lebedev framhevar i særleg grad ikkje berre det naudsynte i, men òg vår moralske plikt til å engasjere oss aktivt i fortida, freiste å forstå og lære av ho.
Magi og surrealisme
Det er inga overrasking at skjønnlitterære framstillingar av sovjettida, og særleg stalintida, gjev andre perspektiv på fortida enn den statlege historieformidlinga, men det er òg interessant å sjå på ulikskapen mellom dei einskilde forfattarane.
Både Jakhina og Lebedev kastar ljos over aspekt ved fortida som er mindre vektlagde i dei offisielle narrativa, og dei let fortida kome til live på ein konkret måte. Dei legg båe også vekt på tilhøvet mellom den «store historia» og lagnadane til enkeltmenneska, dei brukar «magiske» og til dels surrealistiske element i diktinga og lyfter fram spørsmål om ansvar og skuld. Dessutan er båe forfattarskapa prega av det ein kallar eit transgenerasjonsperspektiv – altså eit perspektiv som kryssar generasjonar. Medan dette aspektet kjem eksplisitt til uttrykk i alle Lebedevs romanar, er det berre implisitt til stades i Zulejkha opnar augo og Borna mine, sidan Jakhina sjølv har uttala at historia til bestemor hennar er ein direkte inspirasjon for forteljinga om Zulejkha,[8] medan Borna mine er tileigna bestefar hennar, som var skulelærar på landsbygda. I denne vesle detaljen ligg det faktisk ein grunnleggjande skilnad i korleis dei to forfattarane nærmar seg fortida.
Det fiksjonelle universet til Jakhina har klåre grenser som bind forteljinga til tida og staden der ho går føre seg. Perspektivet på historia er altså eit samtidsperspektiv innanfor den skildra tida og staden. Eit slikt perspektiv kan sjølvsagt opne for refleksjonar om skuld og ansvar undervegs i forteljinga, slik vi til dømes kan sjå når Ignatev sakte skjønar at «folkefiendane» er menneske, eller når Dejev tenkjer over eigne brotsverk frå fortida. Uansett er hovudfokuset hjå Jakhina ikkje på konflikt eller indre strid, men på forsoning. Dei overveldande utfordringane i Toget til Samarkand vert alle nedkjempa; Jakob Bach i Borna mine finn forsoning i å vitje borna på barneheimen og freistar sjølv å omskape heimen sin til ein barneheim; dei fordrivne fangane i Zulejkha opnar augo byggjer eit velfungerande samfunn ved Angara-elva.
Den sovjetiske forskaren Kalitin finn opp ei nervegift som ikkje kan sporast
Om lesaren vert dregen inn i forteljinga, er det gjennom kjensler, snarare enn gjennom intellektuelt engasjement. Dei tidvis melodramatiske episodane er éi side av denne kjensleverda. Men Jakhina har òg eit poetisk språk som er med på å understreke kjenslene til personane som ho teiknar for oss, som når ho imiterer rytmen i lokomotivrørsla i framstillinga av Dejevs høglydte sinnesutbrot der han ravar frametter, galen av svolt og smerte, eller i dei poetiske, mest magiske naturskildringane som omkransar Bach og dottera i den ordlause samtalen deira. Kjensler og verdiar blir skildra på ein måte som understrekar det universelle, snarare enn det historisk bundne – noko som òg kan forklare den breie lesarkrinsen Jakhinas romanar har. Denne posisjoneringa hindrar sjølvsagt ikkje lesaren i å reflektere, til dømes over den makabre samanstillinga av Bach som ein kjærleg far til to ikkje-biologiske born og Stalin som «folkeslagas far», men ein slik kritisk, spørjande refleksjon går føre seg utanfor det fiktive universet.
Ei fortid i endring
Lebedev står i tradisjonen til danningsromanen, der ei reflekterande innstilling er del av sjølve fiksjonen: Fokus er hjå forteljaren, som oftast også er hovudperson, og hans konkrete reise inn i fortida. Vald, sorg og liding vert ikkje overvunne, men henta fram til forteljaraugneblinken i notida. I skildringa av redslene i fortida grip Lebedev ofte til groteske verkemiddel som bidreg til å konkretisere tid, stad og rom i den historiske erfaringa. Forteljaren sin posisjon ligg i samtida – i tydinga postsovjetisk tid. I dømet eg nemnde ovanfor, der hovudpersonen i Ved gløymslas rand fell ned i eit hol på haugar av frosne lik, vert den historiske erfaringa skånsellaust konkret. Her grip forfattaren også attende til den antikke augevitneskildringa som eit sanningskriterium.
I historieforteljinga til Lebedev er fortida kompleks. Ho kan ikkje fikserast i éi gyldig tolking, men endrar seg hjå karakterane og deira refleksjonar medan forteljinga utviklar seg. Snarare enn å promotere forsoning med historia insisterer Lebedev på det moralsk naudsynte i å ta stilling og involvere seg i ei personleg gransking av fortida. Det er inga lett oppgåve. Nobelprisvinner Svetlana Aleksijevitsj har sagt at Lebedev ikkje skriv om Russland av i går, men om Russland av i dag. Her treffer ho spikaren på hovudet.
Ingunn Lunde er professor i russisk litteratur ved Universitetet i Bergen.
Foto: Egor Myznik/Unsplash
[1] Jf. tittelen på Andrew Wachtels bok frå 2006, An Obsession with History: Russian Writers Confront the Past, Chicago: University of Chicago Press.
[2] Jf. Kåre Johan Mjør sitt bidrag i dette nummeret.
[3] Debutromanen til Jakhina kom i norsk omsetjing i 2022 (Zulejkha åpner øynene, Cappelen-Damm).
[4] Romanane til Lebedev er enno ikkje omsette til norsk, men det finst omsetjingar til dansk, svensk, engelsk, tysk, fransk og mange andre språk.
[5] Volgatyskarane er etterkomarar av tyskarar som innvandra til Russland under Katarina den store i andre halvdel av 1700-talet. Under andre verdskrigen blei volgatyskarane tvangsflytta til Sibir og Sentral-Asia.
[6] Sergej Lebedev, 2018, Gus’ Frits, Moskva: Vremja, s. 41. Mi omsetjing. Ein palimpsest er eit handskrift som har vorte brukt fleire gonger, der ein somme tider kan skimte dei gamle bokstavane under dei nyare.
[7] Lebedev, 2018, s. 257.
[8] Bestemor til Guzel Jakhina, Raisa Sjakirova, vart i 1930 tvangsdeportert saman med foreldra til området ved Angara-elva i Sibir, der ho levde i 16 år.
