Etter at eg gav ut mi første bok, har eg stadig blitt spurd om kvifor i all verda eg skriv noveller. Her skal du få vite kvifor.
Av Ingrid Senje
Sommaren 2021 sat eg på scena i bakgarden på Blå i Oslo, med Akerselva susande i bakgrunnen. Eg hadde nett blitt intervjua om debutboka mi, novellesamlinga Stupeteknikk, som hadde kome ut eit par månadar tidlegare. Eg hadde snakka om sjangeren, lese opp frå boka, og publikum hadde klappa. No lente samtaleleiaren seg fram og kremta i mikrofonen: «Er det nokon som har spørsmål?» Ei pinleg stille spreidde seg blant publikum, og blikka vende ned imot bakken. Men så reiste nokon likevel ei hand i veret og sa med høg stemme: «Kvifor skriv du eigentleg noveller?»
Ved sida av spørsmålet om kvifor eg, som kjem frå Oslo, skriv på nynorsk, er det nok dette spørsmålet eg har fått flest gongar sidan boka mi kom ut. Nokre gongar stilt med ein undrande tone, ei genuin nyfikne om kva som fascinerer meg med sjangeren. Men oftare med ein skepsis i stemma: «Er ikkje det ganske smalt?»Eller, som denne gongen, med ein klar motvilje, som snart skulle bli endå meir forsterka: «Kvifor skriv du ikkje heller ein roman?»
Eg var ikkje førebudd på å måtte forsvare meg.
Eg vart perpleks den gongen på scena. Eg var ikkje førebudd på å måtte forsvare meg. For eg skjønte jo kvar ho ville hen. Novellesamlingar hamnar sjeldan på bestseljarlister. Dei ligg ikkje i stablar i bokhandlane. Novellesamlingar blir sjeldan omsette – sjølv ikkje novellene til novellemeisteren Merethe Lindstrøm er å finne på engelsk. Novellesamlingar har ikkje superkrafta til romanen, til å skape ei verd ein kan dykke ned i, forsvinne i i timevis om gongen. Dei er ikkje lange nok til å la karakterane utvikle seg, la dei bli forma av erfaringane sine og gå gjennom ein endringsprosess. Likevel er det jo noveller som kjem til meg, som eg stadig held fram med å skrive. Så kvar kjem ho frå, denne dragninga mot sjangeren, kvifor skriv eg eigentleg noveller?
Novella som hurtigmat
Fordi eg er utolsam, kunne eg ha svart. Slik novelleminimalisten Raymond Carver brukte å svare når folk spurde han om sjangerval: fordi novella var kjappare å fullføre enn ein heil roman, ho tillét han å skrive innimellom dagens andre gjeremål.
Men det ville ha vore løgn.
Kva som får ei novelle til å fungere, har alltid verka abstrakt og uhandgripeleg for meg. Ein svevande ballong eg iblant kan få fatt i, før taket glepp att og han svevar vidare. Eg kan kome eit stykke – ha eit vendepunkt, ein slutt – men likevel bli sitjande fast der. Eg kan lese novellene til andre forfattarar, sjå grepa dei nyttar, men vere ute av stand til å kopiere dei. Kvar gong eg kjem i mål med ei novelle og byrjar på ei ny ei, blir eg treft av den same kjensla. Som om eg var høgare før, kunne strekkje meg lenger, at eg aldri kjem til å nå opp att. Andre kunne ha skrive ein heil roman på den tida det tar meg å få ferdig ei novelle. Dei ni novellene i debutboka mi tok meg fire år.
Det vart vanskeleg med den halen, hugsar eg, og ofte avslutta eg skulenovellene mine med sjølvmord, så dei verkeleg skulle sprelle til.
På same vis er det med lesinga. Ein skal helst lese novella i eitt drag, blir det sagt. Det er gjort på kanskje ein halvtime. Nokre gongar ligg det ein optimisme i utsegna: «Noveller er ein sjanger for vår tid, for folk som er i ferd med å miste tolsemda.» Men det er også noko sjølvmotseiande i det, for novella ber i seg eit tankekrav. Gode noveller er ikkje ferdige når slutten er lesen, men krev plass til å spinne vidare i hovudet.
Kanskje skriv eg noveller nett fordi det ikkje går fort, sjølv om eg iblant skulle ønskje det?
Den slåande halen
Eg skriv noveller fordi sjangeren er i ferd med å bli så populær, kunne eg ha svart. Og ofte har eg svart det også. Eg har trekt fram novellene til Marie Aubert, Therese Tungen og Mari Andreassen, sagt at sjangeren er på veg mot ein renessanse. Eg seier det med stoltheit, med eit håp i stemma, eit ønske om å vere del av ei bølgje.
Men novellesjangeren dreg også med seg alle slags fordommar, oftast knytte opp til eit klasserom. Vi er mange som veit korleis det kjennest å få tilbake ein skulestil med kommentaren: «Det er mykje fint her, men teksten følgjer ikkje sjangertrekka til ei novelle.» Eller som hugsar novelleanalysen som ei tvangstrøye, ei gåte med ein førehandsgitt fasit. Frå mi eiga skuletid kan eg hugse ein fiskefigur, med eit hovud, ein kropp og ein hale. Viktigast var halen, sa norsklæraren min. Ein hale som skulle slå. Det vart vanskeleg med den halen, hugsar eg, og ofte avslutta eg skulenovellene mine med sjølvmord, så dei verkeleg skulle sprelle til.
No bryr eg meg ikkje så mykje om halen lenger, det handlar meir om kroppen: Viss kroppen kan romme potensialet for ei endring, kan slutten vere open, brå. Men den stereotypiske forståinga av novellesjangeren, med den overraskande slutten som skal snu alt på hovudet, heng stadig att. Om ikkje så mykje blant forfattarane lenger, så i alle fall blant kritikarane.
I bokmeldingane av novellesamlinga til den ferske vinnaren av Tarjei Vesaas’ debutantpris, Se en siste gang på alt vakkert av Kristin Vego, blir avslutninga og måten novellene forheld seg til sjangerreglar, stadig trekt fram. Vego får skryt for å lage nye vriar på dei forventa sjangerkrava i Ingunn Øklands bokmelding i Aftenposten: «Generelt velger Vego å gjøre en diskret bruk av det avsluttende overraskelsesmomentet som ofte fremheves som karakteristisk i novelleteorien. I stedet gir hun leseren mulighet til å teste ut ulike mulige tolkninger.» Men den same tendensen blir trekt fram som ei svakheit av Elisabeth Frøysland Pedersen i Morgenbladet: «Se en siste gang på alt vakkert flyter uansett langt på sine høydepunkter, men i neste omgang må det være lov å håpe at forfatteren tør å tøye flere av novellens sjangerkonvensjoner.»
Ofte er det det som ikkje blir skildra, som etterlet seg det største inntrykket.
I meldingane av mi eiga debutbok blei mangelen på openberre punchliner i avslutninga både trekt fram som ein klar kvalitet, og som den største svakheita ved samlinga. «Dei gode anslaga fislar ut i ein inkjeseiande slutt», skriv Hilde Vesaas i Dag og Tid. «Om ein tekst har ein verkeleg poengtert ‘punchline’ som avslutning, ser lesaren heilskapen, handling og tematikk i nytt lys.» Og brått er eg attende i eit klasserom.
Det ligg eit paradoks her, både i skrivinga og lesinga, som ein stadig må vende attende til. Ei forventning om å oppfylle sjangerkrava. Og ei forventning om å skulle bryte dei. Kanskje skriv eg noveller nettopp på grunn av dette skjeringspunktet, fordi det er så utfordrande å navigere blant desse krava?
Det store i det vesle
Eg skriv noveller fordi eg vil skrive om dei store tinga, kunne eg ha svart, og då ville eg ha vore inne på noko. Ei vanleg misforståing er nemleg at fordi novella er lita, må ho også handle om noko lite. Snarare er det omvendt: I si korte form kan novella romme sjølv dei største temaa, for altomfattande livskriser tek også til i små, kvardagslege augneblinkar. Nettopp fordi novella er så stringent, fordi ho berre presenterer eit utsnitt av eit større og meir komplekst bilde, kan ho nærme seg det verkeleg vanskelege, stille spørsmål utan å konkludere.
Noveller skildrar «dei små forstyrringane i eit menneskeliv», skriv novelleforfattaren Lorrie Moore i essayet «Kvifor vi les (og skriv) noveller»,før ho held fram: «skjønt novella kan òg gå i dialog med dei større forstyrringane som luskar utanfor boksidene.» Eller for å nytte Goethes definisjon: novella skal skildre det uhøyrde, gjerne utan å nemne det direkte. I ei av novellene i Arkitekt skriv Merethe Lindstrøm om dei hjarteknusande konsekvensane av fattigdom, gjennom skildringa av bestevenen til dottera. I ei av novellene i Hvor lenge varer vi skriv Mari Andreassen om overgrep mot ei psykisk utviklingshemma jente, gjennom skildringa av ein tur på kafé. I mi eiga novellesamling handlar det om både død og abort, blanda inn i heilt vanleg kvardag.
Ofte er det det som ikkje blir skildra, som etterlet seg det største inntrykket, som skaper dei sterkaste bilda. Kanskje skriv eg noveller fordi det er dette novella kan best: å skildre noko utan å nemne det.
Ei skisse av eit landskap
Eg skriv noveller fordi eg keiar meg lett, kunne eg ha svart, og då ville eg ha nærma meg sanninga. Noregs store novellenestor, Kjell Askildsen, skal ha samanlikna novelleskriving med fisking. «Først må du få fisken til å bite», skal han ha sagt, «og så må du halde den på kroken.» Eg liker å sjå for meg novella slik, som ein annan type fisk: sprellande over vatnet mens lesaren forsøker å dra ho inn. Best er ho kanskje når ho slepper taket over båtripa, hoppar attende ned i vatnet.
Sjølv kan eg ofte bli irritert av å lese romanar. Ikkje fordi eg ikkje trur på det som står på sidene, eller fordi eg ikkje let meg fange av konflikten, men fordi handlinga ofte blir så tydeleg teikna opp for meg, bildet som blir skapt, er for komplett. Eg var illsint etter å ha lese Sally Rooneys populære roman Alle andre, fordi tankane romanen presenterte, var så ferdigtogne, utan plass for mi eiga tolking. Stadig kan eg ta meg i å hoppe over avsnitt når eg les romanar – presentasjonar av karakterar, skildringar. Som om eg allereie veit kva som står der.
På same vis har eg det i skrivinga. Eg kan keie meg veldig mens eg skildrar hus eller plassar, folk som forflyttar seg mellom stader. Det fine med noveller er at dei ikkje bryr seg om å teikne opp eit komplett bilde – novelleskriving handlar om å hekte seg på det lesaren allereie veit. «Dei signifikante detaljane»kalla novelleforfattar og skrivelærar Bjarte Breiteig det då han var gjestelærar på Skrivekunstakademiet. Lyden av krit mot tavle for å teikne opp bildet av eit klasserom i hovudet til lesaren. Eit springande steg for å skape eit bilde av eit barn. «(…) noveller lener seg ofte på ei verd som allereie finst», skriv Lorrie Moore, «ei som allereie har funne vegen inn i medvitet til den skrivande, som kan bli skissa opp og deretter referert til utan å trenge å bli skapt frå botnen av.»
Eg liker stilla som heng att når ei novelle er ferdiglesen.
Når eg sjølv skriv noveller, skildrar eg sjeldan korleis karakterane mine ser ut, kor gamle dei er, eller kvar dei bur hen. Eg likar tanken på at lesaren sjølv kan få velje det, sjå for seg stader og personar dei kjenner att – eller kanskje som dei kjenner seg att i. «Novellesjangeren handlar mykje om å gi lesaren plass», sa ei klok venninne av meg då eg snakka om å skrive dette essayet. Ofte handlar skrivearbeidet om å halde att, å stryke, kvitte seg med det som er openbart. Om å sørgje for at orda som blir ståande på sidene, gir lesaren lyst til å gå djupare. Eg bruker å tenkje på det som ein fridom for lesaren, men kanskje er det også eit medansvar?
Eg skriv noveller fordi eg vil at lesaren skal vere med. Eg vil ikkje fortelje aleine.
Rommet dei etterlet
Eg skriv noveller fordi eg liker romma dei etterlet, kunne eg ha svart, og nærare svaret kjem eg nok ikkje. Eg liker stilla som heng att når ei novelle er ferdiglesen, tankane som held fram med å strøyme. Det er dette eg søkjer etter når eg skriv også: eit vakuum som blir hengande i lufta. Ikkje ein punchline, eller ei overraskande vending, men ei kjensle av at noko har opna seg. Kanskje kan eg gi nokon ord for ei erfaring, skape fellesskap i noko som er vanskeleg. Kanskje kan eg opne opp eit nytt perspektiv, skape tankar som før har vore framande. Eg skriv noveller fordi sjangeren kan romme alt dette, fordi han er blank som eit lerret.
Alt dette kunne eg ha svart, på den scena på Blå, eg kunne reist meg opp frå stolen og ropt det.
Men den gongen, mens Akerselva suste i bakgrunnen, såg eg berre håpefullt ut i lufta:
Eg skriv noveller fordi eg elskar å lese dei, svarte eg. Eg treng ikkje skrive romanar.
Og det er iallfall framleis sant. Eg håper eg ikkje er den einaste.
Kjelder
Andreassen, Mari (2020). Hvor lenge varer vi. Oslo:Cappelen Damm.
Caplan, Walker (2021). Raymond Carver became a short story writer for a surprisingly practical reason. 2. August 2021, henta frå Lithub.com
Lindstrøm, Merethe (2013). Arkitekt. Oslo: Aschehoug.
Moore, Lorrie (2015). Why We Read (And Write) Short Stories – Lorrie Moore on the form «second to none in power and efficiency». 6. november 2015, henta frå Lithub.com
Opedal, Hallgeir. Bokpod med Merethe Lindstrøm, henta frå https://www.cappelendamm.no/cappelendamm/podcast/bokpod/
Vego, Kristin (2021). Se en siste gang på alt vakkert. Oslo: Gyldendal.
Ingrid Senje (f.1987) voks opp i Oslo og er busett i Milano. Ho har studert ved Skrivekunstakademiet i Hordaland og debuterte som forfattar i 2021 med novellesamlinga Stupeteknikk.
Artikkelen er endra 26.01. I den opphavlege teksten stod det at: Novellesamlingar blir ikkje omsette – sjølv ikkje novellene til novellemeisteren Merethe Lindstrøm er å finne på engelsk. Ordet sjeldan vart lagt til i ettertid.
