– Du kjenner alltid igjen ein tekst av Jon Fosse. Han er rytmisk og musikalsk, og teksten ligg godt i munnen. Det er ein fin stad å vere for ein skodespelar.
Av Sindre Hovdenakk
Gjertrud Jynge fekk både Kritikarprisen og Heddaprisen for rolla si som Ales i Trilogien, den store Fosse-framsyninga på Det Norske Teatret i 2019. Denne hausten skal ho, viss koronaen tillet det, igjen bere denne mildt sagt krevjande forteljarrolla i Trilogien på årets Fossefestival. Parallelt med dette skal ho – for tredje gong – ha rolla som Klytaimestra i Aiskylos sin tragedie Oresteia, i regi av Eirik Stubø. Også denne framsyninga er del av Fossefestivalen i september, og omsetjaren er sjølvsagt mannen frå Grotten, Jon Fosse.
Gjertrud Jynge får med andre ord nok å gjere utover hausten. Det passar henne godt etter over eit år med stopp og start, fram og tilbake, utsette prøver og framsyningar utan publikum.
– Det er som om ein heile tida står og trippar på startstreken, men aldri kjem i gang. Ein slik situasjon gjer deg på ei og same tid rastlaus og tiltakslaus. Og teksten, den ligg no baki her ein stad.
Det er mykje temperament i konsonantar.
Mormor si røyst
– Når vi snakkar om tekst: Det var ikkje akkurat eit lite manus du fekk å jobbe med då du skulle spele Ales?
– Det var svært. Hugs at stykket baserer seg på tre romanar av Fosse: Andvake, Olavs draumar og Kveldsvævd. Dei vart så skrivne saman til eitt teatermanus som fyrst låg føre på tysk og engelsk, før det igjen vart ført tilbake til nynorsk. Då dramaturgen Matilde Holdhus viste meg det fyrste gongen, sa ho berre: «Ja, det er jo mykje, dette, men det klarer du vel, Gjertrud.» Og då høyrde eg berre at eg sa: «Ja.»
– Du tenkte med ein gong at du hadde lyst på rolla?
– Eg syntest det var eit heilt fantastisk manus, etter at eg hadde fått lese det på nynorsk. Eg høyrde med ein gong mormor si stemme. Så då trefte det meg kanskje endå meir.
– Kvifor mormor?
– Mormor var sunnmøring frå Liabygda ved Stranda. Ho døydde nesten 100 år gamal, mett av dagar. Kvar sumar under heile oppveksten var eg på besøk, og ho vart eit stabilt punkt gjennom livet. Mormor var ei som sat og fortalde historier, i ein uendeleg straum.
– Kva slags historier?
– Mange av dei handla jo om ting som var vanskelege. Sorg, skam, vonde ting. Mor hennar som døydde i barselseng og let etter seg 12 barn. Ei søster som døydde i spanskesjuken, ei anna søster som gjekk på sjøen i det som må ha vore ei akutt form for svangerskapsdepresjon. Ein bror som døydde i ei arbeidsulukke i Amerika. Mykje sorg. Men også mange heilt absurde historier. Ein sånn endelaus straum.
– Den munnlege, vestlandske forteljartradisjonen?
– Ja, det ligg veldig tett opp mot Fosse, denne vestnorske måten å prate på. Og gjentakingane, det kjenner eg også igjen.
Viss du skal ha tempo i pratinga, så er det vestlandske veldig godt.
Sunnmørsk klangbotn
– Det er jo ein del skrøner òg i denne tradisjonen. Det blir heile tida brodert vidare på historiene?
– Ja, det er mykje dramatisering, og det gjorde jo mormor òg. Det triste var særs trist, og så vart det kauking når noko var morosamt.
– Og dette brukte du då du nærma deg rolla som Ales?
– Eg følte etter kvart at det var riktig å gjere denne oppgåva med den sunnmørske klangbotnen. Det handlar også om noko teknisk. I det vestlandske språket er det veldig mange konsonantar. Og det er mykje temperament i konsonantar. Viss du skal ha tempo i pratinga, så er det vestlandske veldig godt. Du får sånn sprett i orda.
– Er det naturleg for deg å prate sunnmørsk?
– Ja, på Teaterhøgskolen er dialektovergang eit eige fag. Alle må lære seg austnorsk, og så kunne eg få lov til å velje meg ei anna dialekt. Og då valde eg mormor si dialekt. Så tok eg ein bit av historiene hennar, og lytta og lytta. Det er ein lang prosess. Det er viktig å bryte ned setningane, nærast imitere orda, få det inn i munnen, inn i kroppen. Språklæraren min var særs nøgd: «Dette er deg, Gjertrud!»
– Så sjølv om du reknar deg som nordlending, har du fått eit stempel som «truverdig sunnmøring»?
– Ja, det kan du godt seie. Men om eg er meir meg sjølv på sunnmørsk enn elles, er eg slett ikkje så sikker på. I denne framsyninga var det likevel eit riktig val å bruke sunnmørsken.
– Det er ei dialekt du føler deg heime i?
– Det er liksom barndomen min. Det eg er vaksen opp med.
Mellom orda
– Det typisk vestlandske hos Fosse, det innfule, ironiske, indirekte. Kjenner du deg igjen i det?
– Ja, det er vel kanskje like mykje det du ikkje seier, det som ligg i mellomromma, som er viktig. Pausane er viktige. Fosse sin tekst er éin ting, men så har du det som skjer på scena. Regissøren Luk Perceval drog dette inn i eit mykje dystrare landskap enn eg trudde vi skulle vere i.
– Det var mykje regn og mørke, ja. Ligg det ein risiko i å legge for mykje vekt på dette når ein skal framføre Fosse på scena? Gjere det overtydeleg?
– Eg trur ikkje at ein tidlegere har vore så fysisk i språket når ein har spelt Fosse. Perceval er veldig oppteken av det fysiske. Vi hadde yoga ein time nesten kvar dag i prøvetida. Han jobbar med mindfulness og meditasjon. Du får mykje musklar av det, og det treng du. For dette er verkeleg hardt fysisk arbeid. Og så handlar det om pust, og om å vere til stades her og no.
Fosse skriv på ein måte som mange kjenner seg igjen i. Der eg fann mormor mi i teksten, fann Luk Perceval mor si. Dette var nok eit endå mørkare univers for han enn for meg.
Det var Perceval som gjorde Ales, som i bøkene eigentleg er ein biperson, til ein allvitande forteljar. Det var ein måte å gjere scenekunst ut av bøkene. Og han var særs oppteken av Alida og Asle, desse to unge menneska vi fylgjer i stykket, som er på flukt utan noko nettverk. Utstøytte av alle.
Det du sit fast i
– Dette med å kjenne seg igjen. Er det ei viktig forklaring på kvifor Fosse treffer så mange?
– Eg trur vi alle har behov for å forstå vårt eige liv i ein eller annan samanheng. Kor vi skal. Det er mange som har stoppa meg på gata og sagt at Trilogien har gjort slikt inntrykk fordi dei blei sitjande og tenkje på dei lange linene. Kven dei er, kor dei kjem frå. Kva det er ein tek med seg. Kva det er ein fører vidare. Kva ein vil føre vidare. Kva det er ein ikkje slepp unna.
Det er jo så mykje du sit fast i. Slik som Ales som går på sjøen, nett som mora. I ein familie arvar du traume. Sjølv om du ikkje vil føre dei vidare, så sit du fast i dei.
Men så er det ein høgare himmel der. Vi er individ, men vi er i ein større samanheng. Jon Fosse er ikkje berre nær det religiøse, men òg filosofi og språkfilosofi. Språket rommar både det vi seier, og det vi ikkje seier. Og det usagde i det som blir sagt.
Vanvitig friheit
– I Fosse sitt univers er det også ofte ganske flytande grenser. I tid og rom, og mellom personar som glir inn i kvarandre og ut igjen. Gir det deg som skodespelar ekstra rom til å forme rolla di?
– Ales er jo på mange måtar aleine i kjøkkenet sitt. Det er hennar univers. Fordi ho ber med seg dette traumet etter ei mor som aldri var heilt til stades, så fortel ho desse historiene. Ho set saman ein mosaikk av historier ho har høyrt, nokre ting ho har opplevd, andre ting ho innbiller seg. For å forstå sitt eige liv, for å fylle tomrommet. Og fordi ho er aleine, kan ho jo gå veldig langt i å mane fram og overdrive. Snakkar ho sant? Diktar ho? Det er eit grep som gav meg ein vanvitig fridom. Så skjedde det også store endringar då vi kom på golvet og starta prøvene.
– Meir enn vanleg når ein jobbar slik?
– Ja, eg fekk berre meir og meir tekst. Det var jo ofte Ales som fekk dei andres replikkar. Nett for å få fram at dette er hennar store einetale. Ho mante dei fram, desse skikkelsene, anten det var Alida og Asle, eller ei heks, eller ei mengd røyster på vertshuset. I tillegg skulle eg vere denne gamle kroppen til Ales, ein hundreåring. Men det skulle òg vere tydeleg for publikum at dette var ein teaterleik. Difor kunne eg også sitje og le av dei andre skodespelarane på scena. Då såg regissøren for seg Ales som lita jente som sit og ser på dei vaksne som festar. Alt dette var ting som oppstod på scena undervegs i prøvene. Oppgåva vår er jo å gi teksten kropp og stemme der og då.
Barbeint og krokete
– Når du og regissøren gir Ales ein slik nesten overtydeleg fysisk skikkelse, kva for effekt oppnår de med det? Ho går jo nærast krokrygga og dreg seg over scena?
– Det som skjer med kroppen, er at du får ein veldig konsentrasjon innover.
På dette tidspunktet reiser Gjertrud Jynge seg i den koronatomme foajeen til Det Norske Teatret og syner med heile kroppen korleis ho endrar seg til ei stiv og skjelvande gamal kone.
– Eg gjekk barbeint, krokete, og fekk ei enorm fysisk kraft av det.
– Men det må ha vore særs slitsamt?
– Utruleg slitsamt. Og det fysiske arbeidet verkar veldig inn på tekstframføringa. Fosse er jo lite oppteken av teiknsetting og sånt. Og her skulle det gå fort, som ein straum. Nokre gonger ekstremt fort. Og eg skulle krabbe over båtar, skli i vatnet og slikt. Då skjer det noko konkret med kroppen din der og då. Og då kan du også få tak i noko meir spontant og levande i skodespelaren.
Det arbeidet kravde verkeleg alt av meg. Eit heilt ekstremt arbeid. Og så var det all teksten. Då vi gjekk ut i sommarferie, kunne eg den fyrste boka. Så måtte eg bruke sommaren og hausten på å lære meg resten. Eg sat jo med dette dag og natt. Pugga og pugga.
Men etter kvart skjønte eg at eg måtte gå inn på scena og akseptere at eg ikkje hadde full kontroll.
Dette er verkeleg hardt fysisk arbeid.
– Var det ei god kjensle?
– Fyrst ei heilt skrekkeleg og skremmande kjensle. Men etter kvart er det også noko fint i det. For det tvingar deg til å vere endå meir her og no.
– Kunne du improvisere?
– Ja, nokre gonger måtte eg gjenta det siste eg sa, for å finne attende til rytmen. Eg kunne vere livredd før framsyninga, men eigentleg er det jo ikkje noko å vere redd for.
Allergisk mot tekst
– Trilogien er altså sett saman av tre romanar, og er sånn sett ikkje originalt skriven for scena? Har du ein draum om å spele i eit «ekte» Fosse-drama?
– Eg drøymer ikkje så ofte om roller. Men det er klårt at det hadde vore flott å få ei slik rolle. På den andre sida har eg jo spela i fleire teaterstykke som Fosse har omsett.
– Ja, blant anna i to sette opp av Robert Wilson: Peer Gynt i 2005 og Edda i 2017. Kva kan du seie om desse gjendiktingane? Og korleis Fosse og Wilson matchar?
– Eg synest dei matchar veldig bra. Men Robert Wilson er ein regissør som jobbar særs visuelt. Teksten kjem heilt til slutt i arbeidet. Wilson koreograferer nøyaktig og viser fysisk korleis du skal gjere rolla. Og han brukte Fosse sin tekst heilt annleis enn Luk Perceval. Koreografien var meir ei tolking av teksten.
– Så kva skjedde med teksten då?
– Vi fekk i oppgåve å legge på teksten sjølv. Det var ikkje så vanskeleg, men utruleg bevisstgjerande. Og alt det arbeidet tok eg med meg inn i Trilogien.
Edda var det i utgangspunktet Luk Perceval som skulle sette opp. Men då han trekte seg, var eg blant dei som føreslo at Wilson skulle gjere det. «Please, please. Let’s do it», svara han då.
Denne oppsetjinga blei like mykje ei reise gjennom Robert Wilsons sceniske liv. Ei slags oppsummering og møte med oppsetjingar han har laga. Ei biletbok av ulike stykke. Wilson har nesten allergi mot tekst og særleg dialogar. Monologar gjekk til naud an, derfor fekk eg i rolla som Volva heilt mot slutten av prøvetida plutseleg ei mengd monologar eg skulle lære meg.
Ikkje til forkleinelse for Wilson, men eg skulle nok ønskje at vi kunne gjere Edda ein gong til, med meir av Fosse sin tekst.
– Dei andre stykka som Fosse har omsett, og du har spelt i, er Clara i Thomas Bernhards Himmlers fødselsdag, Marthe i Goethes Faust og Klytaimestra i Oresteia. Ganske ulike stykke, og ganske ulike dramatikarar?
– Eg meiner at Jon Fosse sitt språk er til stades i alle desse omsetjingane. Du opplever med ein gong at dette er Fosse. Og det er ein heilt særeigen kunst å få til. Det handlar mykje om å finne den musikken som ligg der. Det gjeld også i hans eigne stykke. Kanskje kan ein oppleve at desse Fosse-skikkelsane står stille, at dei er fanga i seg sjølv, at dei gjentek seg sjølv, at dei ikkje kjem seg vidare. Men dei vil jo noko. Dei vil jo ikkje vere i denne stillstanden.
Som skodespelar trur eg at ein må finne ut kva dei vil. Eg har tenkt nokre gonger at det kan bli for intellektuelt. At kroppane blir litt daude. Kanskje må ein leite på ein annan måte enn hos andre dramatikarar.
– Du seier at Jon Fosse skriv som ein spelemann. Og apropos det: Du er jo med på ei plate med Fosse sine dikt som Sandra Kolstad har sett musikk til?
– Ja, dei passar jo så bra med musikk til. Eigentleg skulle eg ha vore på turné med Sandra Kolstad og desse songane, men det er sett på vent som så mykje anna. Eg likar jo godt å syngje.
– I fjor, under den fyrste nedstenginga, laga du ein video der du las inn Jon Fosses prolog til Det Norske Teatrets hundreårsjubileum, medan du gjekk frå bustaden din på Enerhaugen og ned til teateret. Øyvind Brække spelte trombone til.
– Ønsket mitt var å lage eit tidsbilete, samstundes som det var ei kjærleikserklæring til teateret. Og så likte eg å sette Fosses tekst inn i dette Oslo aust-miljøet som eg passerte gjennom.
Kokar ut essensen
– Har du gjort deg tankar om kvifor Fosse er blitt eit så stort namn utanfor Noreg?
– Han er jo tydeleg forankra i det vestlandske, men så er det som om den krafta, den essensen han kokar ut av dette, er så ålmenn. Ja, fyrst kan du godt sjå for deg det typisk vestlandske landskapet. Men så er det òg noko nærast mytisk der. Det er eit hus, ein heim, ei dør, eit rom, fjorden, båten. Det er eksistensielt, det handlar om å vere menneske.
Jon Fosse er ikkje berre nær det religiøse.
– Det er også noko kammerspelaktig over stykka hans. Er ikkje det eigentleg ei litt gamalmodig form for teater?
– Det du nemner, er kanskje blitt ein slags mal for korleis ein skal gjere det. Men det skal bli gøy å sjå framover korleis ein vel å gjere Fosse. Eg trur ein kan gjere Fosse-oppsetjingar på så mange måtar.
– Kva har Jon Fosse gjort for nynorsken som scenespråk?
– Det er jo heilt klart noko å vere stolt over at vi har, at nynorsken har ein så fantastisk dramatikar. Som har skapt så mykje tekst, og som har vore med på å fornye teaterspråket. Eg opplever at nynorsken er eit kult språk, mykje på grunn av Fosse. Nationaltheatret har Ibsen. Men nå har vi Fosse. Og han er moderne.
– Ein moderne spelemann?
– Ein moderne spelemann!
Intervjuet vart første gong publisert i Syn og Segn 2/2021
