Du skal ikkje lese mykje i polske aviser og blad før det slår deg kor mange av artiklane som dreier seg om historie. Faktisk er det slik at ei av dei viktigaste konfliktlinjene i polsk politikk om dagen dreier seg om den nære historia. Dei nasjonalkonservative makthavarane har jobba lenge og målmedvete for å få det slik.
Av Jørn Holm-Hansen
Det har etablert seg eit todelt bilete av det politiske livet i Polen: på den eine sida ei konservativ, nasjonal fløy som sørger for å rette opp historisk urett, og som sikrar at Polen aldri meir blir eit offer for utanlandsk innblanding. På motsett side, dei liberale og venstreorienterte, som korkje er opptekne av å fjerne urett ettersom dei sjølve høyrer til elitane eller å sikre Polens interesser. Dei gav etter for direktiv frå Sovjetunionen, og ivrar no for å etterleve krava frå EU.
Dette er biletet som makthavarane i Polen freistar å skape, og som dei langt på veg har lukkast med. Slik har dei også gjort historieforteljinga til ein politisk ressurs som dei brukar og misbrukar slik det passar dei.
For å lukkast spelar dei på historia og historiepolitikken. Den tyske historikaren Edgar Wolfrum (2002:6) peiker på korleis historiepolitikk framhevar visse minne – samstundes som ein trenger andre attende. Slik blir oppfatninga av realitetane forma, kjensler skapte og viljen til handling styrt. «Fortida er ikke hva den engang var» er tittelen på Knut Kjelstadli si innføringsbok i historisk analyse. Fortida blir utvald, filtrert og omskapt ut frå dei behova ein har i samtida, skriv sosiologen Paolo Jedlowski (2001). Og difor står det kamp om ho.
FORSONING OG FORFØLGING
Land som nettopp har gått frå diktatur til demokrati eller frå krig til fred, har gjerne eit behov for «å snakke ut» om fortida. Nokre vil då nytte høvet til å henge bjølla på katten, straffeforfølge og sette dei som trødde feil, på sidelinja. Andre er opptekne av forsoning, og som dei ofte seier: «gå vidare». I Polen har denne todelinga vore særleg sterk, og ho har ikkje blitt mindre med åra. Polen har hatt demokrati i snart 30 år, mot 40 år med kommunistdiktatur før det.
I verda til PiS finst ei løynd avtale mellom eks-kommunistane og dei liberale kreftene frå forliket i ‘89 om å halde på makta, både i næringsliv, rettsapparat, massemedium og akademia.
Likevel satsar det høgrenasjonale regjeringspartiet Prawo i Sprawiedliwość (PiS), som tyder Rett og rettferd, mykje på at det må bli teke eit oppgjer. I deira forteljing er svikarane alle dei som hadde leiande stillingar, og som støtta opp om den polske folkerepublikken. Men endå meir legg dei hatet på dei liberale og venstreorienterte frå opposisjonen mot folkerepublikken, dei som sørgde for at overgangen til demokrati i 1989 gjekk skånsamt for seg, prega av forsoning, dei som var for rettsstaten og hopehavet med resten av Europa.
I verda til PiS finst ei løynd avtale mellom eks-kommunistane og dei liberale kreftene frå forliket i ‘89 om å halde på makta, både i næringsliv, rettsapparat, massemedium og akademia. Når ein innvender at eks-kommunistane og dei liberale no byrjar å bli såpass gamle at dei går av med pensjon, peiker PiS på borna deira. No er det dei som har teke over, seier makthavarane, og legg fram lister med namn. Ein slik anti-elitistisk strategi ligg òg til grunn for dei omstridde åtaka på den frie stillinga til domstolane og massemedia, som no har blitt sett under auka politisk kontroll.
Den polske historiepolitikken, slik han blir driven fram av den nasjonalistiske høgresida, dreier seg ikkje berre om oppgjeret med folkerepublikken og korleis han blei avvikla. Historiepolitikk er òg eit spørsmål om korleis vi skal sjå og forstå Polen – i dag.
Polen har vore særleg hardt råka av historia, og her finst nok materiale til kreativ historieskaping. I PiS sine historieframstillingar finst tre forskjellige aktørar: heltane, martyrane og svikarane. I dette mylderet blir konspirasjonsteoriar og nasjonal-katolsk mystisisme og martyrologi kombinert på vis som slår an hos ein del av veljarane.
Eit slikt verdsbilete nyttar PiS aktivt på dagsaktuelle tema. Til dømes hevdar Jarosław Kaczyński på fullt alvor at flyulukka i Smolensk i 2010, der blant andre presidenten mista livet, var ein konspirasjon for å ramme Polen – sett i verk av den høgre-liberale politikaren Donald Tusk og Russlands Vladimir Putin. Kaczyński er leiar – preses som han kallar seg – i PiS, og mannen som trekker i alle dei viktige politiske trådane i Polen for tida.
BROTSVERK MOT NASJONEN
Tyskarane kallar historiepolitikk for fortidsmeistring – Vergangenheitsbewältigung. I 1998 oppretta den polske nasjonalforsamlinga eit eige institutt som skulle ta seg av den nære historia, det vil seie tida mellom 1939 og 1990, åra då innbyggarane i Polen blei offer for nazistisk og kommunistisk undertrykking. Instituttet heiter Instytut Pamięci Narodowej (IPN), Instituttet for det nasjonale minnet. Instituttet skal ta initiativet til rettsforfølging av dei som har gjort seg skuldige i «brotsverk mot den polske nasjonen». I tillegg forvaltar dei arkiva frå den polske tryggleikstenesta si verksemd i åra 1944 til 1989. Det gir instituttet stor makt i eit land der svært mange friviljug eller etter press gav opplysningar til tryggingstenesta om både naboar, kollegaer og venner. Ein meir eller mindre tilfeldig lekkasje herifrå kan få store konsekvensar for den som blir avslørt. PiS-regjeringa ser det annleis: For dei er lustrasjon viktig, det betyr å reinske vekk frå leiande stillingar alle dei som hadde oppdrag for tryggingstenesta medan Polen var styrt av kommunistane. Det finst ei mappe på Wałęsa, der han går under kodenamnet Bolek.
Meir enn to tusen jobbar i IPN, som karakteristisk nok har avdelingar i alle dei elleve polske byane som har ankedomstol. Dei er ei blanding av forskings- og etterforskingsinstitutt og har fullmakt til å gjere rettslege forundersøkingar. Men IPN skal ikkje berre handtere arkiva. Dei skal også drive forsking og oppseding av ålmenta, og det er godt kjent at medarbeidarane i stor grad er rekrutterte frå den nasjonal-konservative leiren.
Ei mengd forskingsrapportar, populærvitskaplege artiklar og bøker, kurs og opplæring blir laga og publiserte frå IPN-instituttet kvart år, – jamvel historisk-pedagogiske brettspel. Nyleg har IPN fått i oppgåve å byte namn på 1500 gater og plassar som eit ledd i den såkalla av-kommunistiseringa. Slike skifte har alt ført til mykje motstand lokalt. Det gjeld til dømes i den schlesiske industribyen Katowice. Når ein går ut av jernbanestasjonen der, er ein brått på Lech og Maria Kaczyński-plassen, oppkalla etter den omkomne presidenten og kona hans. Før heitte plassen Wilhelm Szewczyk-plassen etter ein schlesisk kulturpersonlegdom som rett nok var med i kommunistpartiet, men som schlesiarane reknar som sin. Vedtaket var statleg, og bystyret var mot. – Dette er kolonialisme, sa nokre demonstrantar.
Instituttet skal ta initiativet til rettsforfølging av dei som har gjort seg skuldige i «brotsverk mot den polske nasjonen».
Det var endringar i lova om IPN som utløyste konflikten med blant andre Israel og Ukraina seinvinteren 2018. Polakkar flest var leie av at dei nazistiske utryddingsleirane på okkupert polsk jord blei omtala som «polske dødsleirar», men lovendringa gjekk eit steg vidare. No blei det straffbart å hevde at den polske nasjonen eller staten hadde medverka til nazistiske brotsverk. Det skulle ikkje lenger vere lov å forfalske historia eller å baksnakke Polen, var grunngivinga. Sjølv om mange ikkje-jødiske polakkar blei avretta av nazistane for å ha hjelpt jødiske landsmenn, var det også dei som gjorde det motsette. At IPN – med lova i hand – fekk i oppgåve å sette lokk på diskusjonen om brotsverka, var det mange, ikkje minst i Polen, som reagerte på.
STIKK TIL UKRAINA
Det andre elementet i lovendringa som òg vekte reaksjonar, handla om brotsverk som blei utførte av ukrainske nasjonalistar i perioden 1925 til 1950 og av ukrainske grupper i samarbeid med Det tredje riket. No blei det forbode å nekte for at desse gruppene tok del i drapa på den jødiske folkesetnaden og på borgarar i Den andre polske republikken i regionane Volhynia og Aust-Galicja. Strafferamma er bøter eller fengsel i opptil tre år.
Om ein ikkje kjenner samanhengen, kan dei nye lovreglane verke harmlause. Men i røynda er dei kraftige stikk mot den ukrainske regjeringa i Kiev. For dei nasjonalistane som den nemnde lova nemner, er dei same som det ukrainske regimet kallar opp gater og torg etter. Særleg gjeld dette Stepan Bandera, mannen som grunnla den ukrainske nasjonalisthæren UPA i 1943, og som hadde bakgrunn frå den nazi-tyske militære etterretninga, Abwehr. UPA var den militære armen til Organisasjonen av ukrainske nasjonalistar, OUN, som blei oppretta i 1929 for å slåst for eit uavhengig Ukraina. Der skulle ikkje berre sovjetiske område inngå, men også polske, rumenske og tsjekkoslovakiske.
Bandera-kultusen i Ukraina blir nytta av makthavarane i Russland til å underbygge påstanden om at regjeringa i Kiev tek for lett på fascismen, og at dei jamvel framelskar han. Slik har regjeringane i Polen og Russland paradoksalt nok hamna på same side i synet på viktige trekk ved ukrainsk politikk – noko som for berre nokre fåe år sidan ville vore geopolitisk umogleg.
Ei slik utvikling kan berre forklarast med at PiS-regimet ikkje kan la vere å drive historiepolitikk. Gjer dei ikkje det, raknar forteljinga deira om Polen og kvifor nett PiS må sitje med makta. For makthavarane er det viktig å formidle at polakkane – gjennom historia – korkje har vore overgriparar eller antisemittiske medløparar under den tyske okkupasjonen. Og difor reproduserer dei historia om det lidande folket – polakkane som offer og martyrar, sjølv når det ikkje er grunn til det. I Volhynia og Aust-Galicja var det massakrar på polakkar, og dei blei sette i verk av nettopp Stepan Banderas UPA for å reinske området for ikkje-ukrainarar. Minst 100 000 polakkar blei drepne mellom 1943 og 1945 av ukrainske naboar utstyrte med sigd, øks og høygaffel. I 2016 vedtok den polske nasjonalforsamlinga at massakrane i Volhynia var folkemord. Dette blei skarpt kritisert av den ukrainske nasjonalforsamlinga og opposisjonen i Polen.
Den nye Ukraina-paragrafen i IPN-lova har utløyst eit jordskjelv i polsk utanrikspolitikk. Heilt sidan diktaturet blei avvikla i 1989, har polsk utanrikspolitikk overfor landområda mellom dei sjølve og Russland vore inspirert av den såkalla Giedroyc-doktrinen. Jerzy Giedroyc var eksil-polakk i Paris og gav ut det viktigaste polske eksil-tidsskriftet, Kultura, mellom 1947 og 2000. Han var oppteken av skjebnen til dei som budde i landområda i aust, område som Polen etter den andre verdskrigen måtte gi avkall på til sovjetrepublikkane Litauen, Kviterussland og Ukraina. For mange polakkar var dette mytiske landskap: Dei kalla det Kresy og såg på det som det mest polske av det polske.
Ein kunne sett føre seg at det utvikla seg revansjisme med krav om at Polen skulle få att landområda, og at dei mange polakkane som var fordrivne derfrå, skulle få vende attende. Dei hadde i mellomtida hamna i Breslau/Wrocław, Danzig/Gdańsk og Stettin/Szczecin – område som no låg under Polen, og som blei kalla «dei gjenvunne områda». Men Giedroyc såg annleis på det. Giedroyc knytte utsiktene til polsk sjølvstende frå sovjetmakta til lausrivinga av blant anna den ukrainske sovjetrepublikken. Å insistere på at Polen skulle få attende dei landområda Stalin hadde gitt til Ukraina, passa dårleg inn i ein slik tankegang. Polen måtte heller vere fødselshjelpar for dei ferske nasjonalitetane i aust, meinte han, dei som tidlegare stort sett hadde vore fattigbønder under polsk adel. Så fekk det heller vere at Polen mista tunge polske kultursentrum som Wilno og Lwów, i dag kjente som Vilnius og Lviv, heimstader for litauisk og ukrainsk nasjonalisme, begge to med brodd mot Polen.
PROMETEISME
Giedroyc vidareutvikla ein tradisjon frå mellomkrigstida som særleg hadde vore målboren av den polske landsfaderen Józef Piłsudski (1867–1935). Piłsudski kom sjølv frå Kresy og heldt talar på kviterussisk. Hjartet hans er symbolsk nok lagt i grava til mora i Vilnius. I ungdomsåra var han glødande sosialist og aktiv i arbeidet med å trenge det reaksjonære Tsar-Russland vekk frå den polske jorda, som hadde vore under russisk herredømme sidan seint på 1700-talet.
– Polsk er sosialismens språk i aust, sa han. Seinare blei han statsleiar og utvikla ei geopolitisk retning han kalla prometeismen. Namnet viser til legenda om Prométhevs, han som gav elden til menneska (etter å ha stole han frå gudane), slik at dei kunne skape seg eit kulturliv og setje seg opp mot Zevs. Det dreidde seg om å slåst for fridom mot despoti. Piłsudski såg på Russland som ei despotisk statsdanning, også i den sovjetiske varianten. Prometeismen blei utvikla før 1917 og den russiske revolusjonen og var retta mot det russiske, mangenasjonale imperiet: Målet var å splitte Russland opp i fleire etnisk definerte område.
Og difor reproduserer dei historia om det lidande folket – polakkane som offer og martyrar, sjølv når det ikkje er grunn til det.
Då Sovjetunionen blei oppretta, var det i form av eit samband av etnisk baserte republikkar og formelt sjølvstyrte område. Einskilde nasjonalistar i dei etniske gruppene, fleire av dei i eksil, meinte denne forma for sjølvstyre ikkje var nok. Polen var lenge det einaste landet som støtta desse eksil-nasjonalistane aktivt. Håpet var at lausrivingsstrevet frå eksil-nasjonalistane ville svekke Sovjetunionen og slik bane veg for ny polsk innverknad i dei gamle, polske austområda. Etter at Hitler tok over makta i Tyskland i 1933, byrja også Berlin å interessere seg for prometeisme som reiskap austover.
Det er altså ei lang linje av polsk velvilje overfor ikkje-polsk nasjonalt strev på gamalt polsk land. Like begeistra for denne velviljen har ikkje dei litauiske, kviterussiske og ukrainske nasjonalistane vore. Dei anar innslag av polsk paternalisme og peikar på sjåvinismen i det polske styret i mellomkrigstida, då Polen var mange-etnisk og strekte seg langt austover.
Men litauiske, kviterussiske og ukrainske nasjonalistar driv òg historiepolitikk. Det er velkjent her heime at politikken har brodd ikkje berre mot den russiske staten, men òg mot russisk språk og kultur. Dei avviser både det dei ser på som ein imperialistisk nabostat, og den mjuke makta som ligg i at folk er flaska opp med kjennskap til det russiske.
HISTORIEPOLITIKK I REKYL
Mindre kjent er det at Polen er skyteskive for den same historiepolitikken – sett utanfrå. Hittil har dei polske regjeringane gått langt for ikkje å vekke motviljen til live og har late som ingen ting når anti-polske utsegner har kome til overflata. Utan å blunke har dei – før Kaczyński kom til makta – halde fram med å spele ei aktiv rolle med å framsnakke Kiev i Brussel. Det er no slutt. I 2017 sa Kaczyński til den ukrainske presidenten Petro Porosjenko at «med Bandera slepp de ikkje inn i Europa. De må velje. Anten integrasjon med Vesten og avvising av UPA-tradisjonen eller Aust og alt det som høyrer med». Med Aust sikta han til Russland.
Men som den ukrainske historikaren Jaroslav Hrytsak seier det, og han er langt frå nokon anti-polsk nasjonalist, ville det ukrainske opprøret på Majdan-plassen vore som eit blaff à la Occupy Wall Street å rekne, om det ikkje var for den nasjonalistiske dimensjonen. Det tyder likevel ikkje, meiner han, at opprøret først og fremst var nasjonalistisk. Men det er no eingong slik at det ikkje berre er regimet i Warszawa, men også regimet i Kiev, som er stiva opp av aggressiv historiepolitikk. Og dei rettar skytset mot kvarandre.
Det var i si tid eit godt samarbeid mellom det polske og det ukrainske instituttet for det nasjonale minnet. Båe var samde om å vere anti-sovjetiske. Slik er det ikkje lenger. Då det ukrainske minneinstituttet, UINP, sette foten ned for å grave opp polske offer for massakrane i Volhynia og Aust-Galicja for rettsmedisinsk undersøking, blei det krise. Det heile hadde vore eit prestisjeprosjekt for det polske minneinstituttet, IPN. Det ukrainske minneinstituttet meinte på si side at reaksjonane var eit svar på at polske styremakter hadde vedteke å fjerne eit ukrainsk nasjonalist-minnesmerke i Søraust-Polen.
Då det ukrainske minneinstituttet, UINP, sette foten ned for å grave opp polske offer for massakrane i Volhynia og Aust-Galicja for rettsmedisinsk undersøking, blei det krise.
Der Polen legg vekt på massakrane i Volhynia, svarar ukrainarane med å minne om «Operasjon Wisła» i 1947, der 141 000 ukrainarar på den polske sida av den nye statsgrensa blei deporterte til «dei gjenvunne områda» i vest. Målet var, som det heitte i offentlege dokument «å løyse det ukrainske problemet i Polen ein gong for alle», det vil seie å slå ned ukrainske nasjonaliststyrkar som ikkje hadde gitt opp å slåst.
SOSIALE RØTER
Det er djupe historiske skiljelinjer som no kjem til overflata i tilhøvet mellom dei to historiepolitisk orienterte regima i Polen og Ukraina, og som blir pirka borti på måtar som gjer at konflikten blussar opp. Det som både liberalarar og nasjonal-konservative i Warszawa ser på som ei historisk polsk sivilisatorisk oppgåve i aust, ser mange ukrainarar på som kolonialisme. Og konfliktlinjene gjennom historia er mange.
Den franske Polen-historikaren Daniel Beauvais (2004) skriv om polsk adel som på slutten av 1700-talet åtte meir enn tre millionar rutenske bønder, folkegrupper som seinare utvikla ein ukrainsk identitet. I mellomkrigstida naut polakkar i det som no er Vest-Ukraina, alle slags føremoner framfor dei ukrainske naboane.
Då Sovjetunionen og Tyskland delte Polen mellom seg i 1939, kunne dei nye sovjetiske styremaktene spele på ukrainsk og anna ikkje-polsk klassehat. Dei hengde opp plakatar der staute ukrainske bønder feia «polski pan» – overklassen og jordeigarane – unna. I byrjinga hadde sovjetarane ein viss suksess med dette. Men dei appellerte berre til ein liten flik av den dåverande nasjonalistiske ukrainske draumen om eit land der det «ikkje er pan, ikkje jøde og ikkje jesuitt».
Tidleg på 1900-talet hevda polske aristokratar at ukrainarane ikkje kunne bli nokon nasjon av di dei mangla sosiale lag. Ukrainarane var bønder, medan polakkar fanst i alle klassar og samfunnslag. Ulike sosiale strukturar i dei to folka har opp igjennom historia gitt næring til den offisielle historiepolitikken og den påfølgjande usemja mellom dei to landa. Forskjellane mellom Polen og Ukraina jamna seg ut på 1900-talet som følge av både etnisk reinsking, jordreformer, folkeforflyttingar, konfiskering av eigedom og modernisering. Polakkane mista etter kvart adelen, blant ukrainarar vaks det fram ein intellektuell og politisk elite. Då landa blei uavhengige i perioden 1989–1991, var båe meir likestilte. Men stereotypiane om «herrefolk» og «bønder» heng framleis att og gir den akselererande historiepolitikken næring.
Vittige polakkar har kalla den noverande historiepolitikken for hysteripolitikk. Morosamt, men feil. Han tek hysteriske former, men i røynda er politikken diverre kalkulerte grep for å gripe og halde på makta – koste kva det koste vil av øydelagt samhald blant polakkane og venskap med naboland.
*
Jørn Holm-Hansen er seniorforskar ved Oslo Met.
Teksten vart skriven i 2018 og publisert første gong i Syn og Segn 2/2018.
Foto: Andre Keymaster/Unsplash
Kjelder
Kresy. Dla nas piekło, dla was raj. Rozmowa z Jarosławem Hrycakiem (Kresy. For oss helvete, for dykk himmerik. Samtale med Jarosław Hrytsak), Gazeta Wyborcza, 25. juli 2015
Beauvois, Daniel (2004) La Pologne: histoire, société, culture. Paris: La Martinière
Jedlowski, Paolo (2001) Memory and sociology – themes and issues, Tome and Sciety, Vol 10/1, 29-44
Wolfrum, Edgar (1999) Geschichtspolitik in der Bundesrepublik Deutschland: der Weg zur bundesrepublikanischen Erinnerung 1948–1990. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft
Wolfrum, Edgar (2002) Geschichte als Waffe: vom Kaiserreich bis zur Wiedervereinigung, Göttingen: Vandenhoeck und Rupecht
