I krigen feirar vi bursdag kvar dag. Men det er berre dei som overlever som kan feire.
Av Ljuba Jakimtsjuk
Любов Якимчук
Ved daggry den 24. februar 2022 vart eg vekka av ein ni månader gamal kattunge. Eg slepte han ut av rommet, og la meg til å sove vidare. Eg slumra då eg høyrde ein serie eksplosjonar utanfor vindauget og såg lyseksplosjonar på himmelen. Klokka var fem på seks i Kyiv.
Mannen min og eg spratt opp av senga. Det er ikkje så lenge sidan vi kjøpte dette huset, framleis er det verken gardiner eller rullegardiner framfor vindauget. I staden har vi sola som skin inn over senga og ein vindaugskarm full av blomar. Det var gjennom dette vindauget eg såg eldegnet over himmelen. Eg skreik «elskling», og følgde opp med bannskap. Så sprang eg inn på barnerommet der ein vettskremt 11-åring alt hadde sett seg opp i senga. Vi sprang ned trappa mot første etasje. Eg mista telefonen min, den slamra mot flisene i trappa og sklei ned framfor oss. I gangen i førsteetasje slang vi oss ned på golvet, som på instinkt. Vasyl, sonen min, heldt hendene framfor ansiktet.
I krigen er det ingen fridagar.
Eg kan framleis ikkje finne ord for å skildre den tyngande, metalliske kjensla over hovudet. Som om du berre ligg der og venter på å bli avretta. Og ikkje berre det, ei tilfeldig, heilt vilkårleg avretting. Er vi i gang med russisk rulett? Ein ven sa at «her feirar vi bursdag kvar dag». Men det er berre dei som overlever som kan feire.
Bak frontlinja
Eg vart kjent med krigen i 2014. Det var då heimbyen min Pervomaisk i det austlege Ukraina vart okkupert. Eg såg starten av krigen i Luhansk med eigne auge. Eg forlét byen saman med sonen min og ei tung kjensle av skuld. Den gongen tenkte eg at ein berre kunne flytte på seg og overleve. For bak frontlinja finst store landområde, byar der eg kunne gøyme meg, finne ein ny heim eller bygge ein sjølv. Denne gongen er det annleis. Nokre byar er delvis trygge, andre er direkte farlege. Men same kvar eg drar, kjenner eg denne kulda over hovudet mitt. Den blir splintra av lyden av eksplosjonar, eller av sirener og røysta frå høgtalaren som bed oss gå mot bomberomma, også når det er uråd å finne dekning.
Her må eg nemne at mannen min og eg førebudde oss både praktisk og rasjonelt på fullskala invasjon. Då det vart kjent at russiske troppar stod utplassert langs grensa til Ukraina og i delar av Belarus, var eg ikkje i tvil om at krigen snart ville kome til Kyiv, der vi bur.
Kyiv-coctails
Difor deltok mannen min og eg på eit militærkurs for sivile. Der lærte vi ikkje berre om korleis vi skal te oss i kampsituasjonar, handtere våpen og kvitte oss med dei eller om korleis vi skal identifisere eksplosive objekt, men også om korleis ein raskt og effektivt kan stoppe blødningar. Vi kjøpte 80 liter bensin og fylte tanken på den gamle bilen vår. Vi kjøpte ein elektrisk generator, bygde opp eit matlager, korn, mjøl, grønsaker, fisk og kjøt. Vi fraus til og med ned tvorog (ein ukrainsk kvarg red. anm) og mjølk i porsjonspakningar. Eg fylte opp førstehjelpskrinet, kjøpte årepresser og bestilte walkie-talkiar. Barnet såg på dei og sa «mamma, eg vil overleve» medan han øvde på å slenge seg ned på golvet, på den måten ein gjer det når ein står i mål under ein fotballkamp. Så la eg ut ein tekst på Facebook om kva ein burde kjøpe før krigen kjem til Kyiv. Venene mine reagerte som om eg var blitt fullstendig galen. Til og med ektemannen min trudde at vi framleis hadde fleire månader på oss. Men han var høfleg og kjøpte ståldunkar og bensin til Molotov-cocktails som vi frå no av kjem til å kalle Kyiv-cocktails, og spurde etter medisinske sakser på alle apoteka i byen.
På golvet
Og no ligg vi her, i gangen, ved eit grantre som veks i ei bøtte. Treet skaut knopper etter jul, så vi bestemte oss for å la det få bli her hos oss. No er det slutt på førebuingane. Vi ligg verkeleg her. Ved sida av meg ligg den knuste telefonen min, og sonen min som (takk Gud!) heldigvis framleis er heil. Eg skjelv som om det var iskaldt. Eg klarar ikkje riste av meg kjensla at alt dette som skjer er uverkeleg.
Med eit ansikt som var raudt av gråt, las eg eit dikt på eit nett-arrangement.
Då det roa seg, stengte mannen min straks vindauga med stållemmer. Ikkje alle har slike. Naboane våre, eit par med eit barn, har store franske vindauge som går heilt ned til bakken og skjelv under kvart bombetokt, flytta inn til oss. Dei tok med seg ein hund og ein katt. Vi har ein hund og to katter, så vi har fått sjansen til å observere arts-generelle og artsspesifikke relasjonar i stort monn. Når vindaugslemmene er for, veit du ikkje kva tid på døgnet det er. Difor varte dei første fire dagane uendeleg lenge. Klokka tolv på føremiddagen kjendest det som om klokka alt var sju på kvelden. Etter kvart opna vi vindauga på gløtt.
Nummen
På den tiande dagen klarte eg endeleg å sove litt. Det var laurdag, men i krigen er det ingen fridagar. Eg lytta til luftforsvaret som jobba. Det gjorde godt. Eg har alt lært meg å skilje mellom dei ulike lydane – kva det er som flyg der over oss og om eg er i fare eller ikkje. Eg treng ikkje gå i dekning kvar gong.
Eg stod opp og kjende meg vel, som om det var helg. Av ein eller annan grunn verka det som om gleda slår inn gjennom kroppen frå ryggen. Sannsynlegvis fordi den hadde vore klemt i hop dagen før, og den høgre trapesius-muskelen og huda på hovudet kjendest numment. Eg kunne ikkje eingong kjenne det høgre øyret mitt. Eg tenkte på å ringe den frivillige legetenesta og be om ein konsultasjon, men nei. Alt var i orden.
Eg gjorde til og med litt morgongymnastikk. Om det hadde vore varmt ute, ville eg ha teke ein joggetur i nabolaget. Eg skulle ha skrive i at eg ikkje rømmer frå væpna spesialstyrkar, men berre er på ein joggetur. Eg har berre to måtar å kvitte meg med stress på. Gjennom å ta eit bad, eller å gjennom å jogge. Eg har ikkje eingong eit badekar her. Vi har ikkje fått tid til å få det på plass. Men i går klarte eg å løyse opp i spenninga gjennom å gråte. Det er det som er greia med hormonar. Dei må få utløp, på den eine eller den andre måten. Etterpå, med eit ansikt som var raudt av gråt, las eg eit dikt på eit nett-arrangement for den amerikanske PEN-klubben.
Barna våre
Den natta sov eg ikkje på kontoret, slik eg hadde gjort i dagane før, men i senga. Det er tryggare på kontoret, for det er i første etasje. Men eg trivst betre på soverommet. Eg skrudde på varmen, for brikettane til varmeomnen rekk berre for eit par dagar. Eg sparar som ein tulling medan mannen min fraktar babymat og medisin til fødselsklinikken i Kharkiv. Med jamne mellomrom fyrar eg i omnen, så huset ikkje frys til medan mannen eg elskar evakuerer folk frå Kharkiv.
Ljuba, ikkje tenk på det. Du skal tilbake.
Eg byrja sortere tøyet til ungane. Barna våre er ikkje i Kyiv (dei er frå dei første ekteskapa våre), og dei vart evakuert. Eg vil ikkje råde nokon til å vente på at luftangrepa skal bli ferdige saman med barna i kjellaren eller på t-banestasjonar. Å behandle PTSD er både vanskeleg og svært tidkrevjande Barnerommet var rotete – det såg ut som om det var blitt bomba – det er uttrykket eg ville ha brukt i førkrigs-Kyiv. Men no er slike samanlikningar upassande. Eg samla saman ein bag med saker som Vas og Yakiv hadde vokse frå. Eg skal sende det til Kharkiv, eller til ein annan stad der det kan gjere nytte for seg. Eg gret medan eg jobba. Eg klarte ikkje å stoppe. Så fann eg to gaflar i skoleranselen til sonen min, og måtte smile. Det er så typisk han. Som ei lita helsing frå fortida. Ein gong gøymde han ei heil pannekake i pulten sin. Den vart liggande så lenge at den tørka inn. Barnerommet er tomt, på golvet ligg det godteripapir.
På toget til Lviv
Dag elleve. Dei sit i gangane, nokon ligg oppå bagasjen, andre rett på golvet. Det er skummelt å gå forbi dei. Det gjer vondt. Evakueringstoget er nølande, det går så sakte at det gjer vondt. Det går frå Kyiv til Lviv. Det er ingen stopp, det går som om det var ein minibuss, det stoppar når nokon bed om det, om du klarar å få sagt frå til lokomotivføraren. Vi stoppar ved forlatne landsbyar og i byar. Men det er få stopp, og berre når nokon krev det. Alle har det travelt.
Desse kvinnene og barna fortel akkurat det same. Alle i hop. Dei første dagene av krigen kunne dei ikkje gjere noko, det var som å vere paralysert. Dei las nyhende. Såg på nyhenda, snakka om nyhenda. Ira fortel: «Eg tømte juice til Anechka, og så drakk eg han opp sjølv». Det er flest treåringar her, og det er mest jenter. Eg ser også femåringar, jenter dei også. Det verkar vere færre gutar. Det blir sagt at det blir fødd flerie jenter i fredstid, men det er løgn. No har barna blitt sjølvstendige. Dei underheld seg sjølv, dei finn seg mat sjølv. Ira lagar ein video for å sende han til barnefaren, og barna vinkar til han: «pappa, vi kjem tilbake snart.». Alle eg reiser med seier at dei skal tilbake snart. Både barna og kvinnene.
I informasjonskrigen
Dei er frå Irpen, ein by som er okkupert av russiske troppar, øydelagt og skremt. Dei drog derifrå i bil, bilen vart skoten på, så dei måtte forlate han. Dei gjekk til fots over den øydelagde Romaniv-brua som går frå Irpin til Kyiv. Så gjekk dei gjennom skogen til hovudvegen. Der vart dei plukka opp av frivillige som tok dei med til togstasjonen i Kyiv. Og no er dei her, på same tog som meg, reint bortsett frå at eg skal til Europa for å delta på litteraturarrangement, lese dikt og snakke om kva som skjer. Det er heilt meiningslaust når det er krig, med mindre ein brukar det til å samle inn pengar eller for å ta del i informasjonskrigen. Eg fortel ikkje at eg har tenkt å reise tilbake. Eg vil ikkje gjere sorga og heimlengsla deira verre, den overveldar oss og druknar oss.
Toget er utruleg tregt. Det brukar 11 timar. Det er berre to toalett som er opne og køen tek ein time. Men eg kan ikkje gå dit, for då ville eg ha blitt nøydd til å trø på dei som sit i korridoren. Eg et ingenting på dei elleve timane, så eg må ikkje heller. Når barna må på do, held mødrene dei mellom vognene. Dei små gret. Det er skummelt.
På togstasjonen i Lviv søv folk side om side, rett på golvet. Eg går forbi dei og klarar ikkje halde tårene tilbake. Køen til dei gratis evakueringstoga som går til Polen er fleire hundre meter lang. Du må stå der i fem eller seks timar. Kvinnene og barna snakkar glade saman, dei er letta fordi dei ikkje blir bombardert. Det er greitt å vente lenge, det er greitt at føtene er iskalde, snart er vi trygge.
Eg innser at eg ikkje har noko mat med meg, så eg ser etter ein butikk. I Kyiv var det ingen bananar, så eg kjøper ein heil kilo, eg er grådig. Tilfeldigvis får eg auge på ein buss som fraktar folk over grensa mot betaling. Eg går på. I det han nærmar seg grensa, kjenner eg at uroa slepp taket. Ingen kjem til å opne eld her ved grensa.
Vi skal alle tilbake
Køen forved grensestasjonen ved Shehiny er kortare for dei som tek seg fram til fots enn for dei som brukar bil. Det tek berre tre timar. I går tok det fem eller seks timar, blir det sagt. Barna ser til at ingen snik i køa. Det er ikkje vondt meint, dei oppfører seg berre som ukrainarar med ein skarp rettferdssans. I det eg tek eit halvt skritt framover, ropar ei kvinne kledd i ein svart hatt som glinsar metallisk mot meg. Ho skrik. Ho har det ikkje bra, og ho er sint på meg. Den andre kvinna, ho med kvit puddel, som var framfor meg har forsvunne i mengda der framme i mellomtida.
Eg passerer den ukrainske passkontrollen. Ein mann som er i følgje med ei eldre kvinne får ikkje lov til å reise, han har ikkje papir som kan dokumentere at han er friteken frå militærtenesta. Den kvinnelege grensevakta forklarer tolmodig kvar og korleis han kan få det. Eg er tolmodig.
Eg vart kjent med krigen i 2014.
Eg seier hei på polsk til dei polske grensevaktene. Eg viser passet mitt. Får eit stempel og går ut frå kontrollposten og ser på vegen framfor meg. Ein stad langt der borte ser eg polske frivillige og politiet. Eg tek eit djupt, djupt andedrag. Det er ingen bombar her. Ikkje no lenger. Ljuba, ikkje tenk på det. Du skal tilbake. Alle skal tilbake. Til og med kvinna i den svarte hatten som ropte mot deg. Ho skal rope mot nokon andre når ho er tilbake i Ukraina.
Omsett frå ukrainsk av Kostyantyn Bazhenov/ redaksjonen
Ljuba Jakimtsjuk (f.1985) er poet og journalist. Ho er opphaveleg frå Luhansk, men var busett i Kyiv då Ukraina vart invadert. omsett til Ho ønskjer å bli i Ukraina så lenge ho kan for å støtte kampen mot invasjonen og for å rapportere om det som hender. Diktsamlinga hennar Apricots of Donbas er tilgjengeleg på engelsk.
Statuen på biletet er eit landemerke i Kyiv, han heidrar Sovietunionens siger over Nazi-Tyskland under den andre verdskrigen. Foto: Kyrylo Kholopkin/Unsplash
